بحران هویت

"گل آقا کارگرمون بود، موضوع بر می گرده به حدود سال‌های ۸۸-۸۹ که در اون زمان ۱۰-۱۲ سالی می‌شد از افغانستان بصورت غیر قانونی مهاجرت کرده بود، ۲ پسر و یک دختر داشت، همسرش از پدر افغان بود ولی مادر ایرانی داشت اما به دلیل یه سری مشکلات شناسنامه نداشت، گل آقا صبح‌ها قبل از همه مردم ده بیدار می‌شد و سرکارش می‌رفت، اوستای بلوک زنی بود، "علی" برادر زنش هم شاگردش، حدود ۲۰ درصد هر بلوک سهم گل آقا بود و در چهار سالی که اینجا کار می‌کرد تونسته بود توی هرات برای خودش یه زمین بخره ولی وقتی ازش می‌پرسیدم چرا نمیری ولایت خودتون می‌گفت اونجا برام کاری نیست.
«امیر محمد» پسر بزرگ گل آقا به سن مدرسه رسیده بود ولی چون شناسنامه نداشت مدرسه قبولش نمی‌کرد و بخاطر ترس اینکه مبادا دولت اونا رو شناسایی بکنه برای ثبت نام بچشون تو مدرسه نمی‌رفت فرمانداری، در نهایتم با پادرمیونی ریش سفیدای روستا، مدیر مدرسه حاضر شد اجازه بده امیر محمد بیاد سر کلاس بشینه.
معلم می‌گفت بچه با استعدادیه و همین موضوع باعث شده بود یکم حسادت خانواده‌ها برانگیخته شه، امیر محمد می‌گفت تو کلاس و مدرسه روستا همه بچه‌ها مسخرش میکنن و بهش میگن «افغانی»، من بهش می‌گفتم ناراحت نباشه و باید به اصالتش افتخار کنه.
مردم روستا موضوع درس خوندن امیر محمد و به اداره رسونده بودن و بالاخره بچه طفلک بعد پنج یا ۶ ماه از مدرسه برگشت، گل آقا هم وقتی دید بچه هاش نمی تونن درس بخونن یه روز اسباب اثاثیش رو بست و از روستا رفت.
بعدها فهمیدم که گل آقا تونسته برای بچه هاش از طریق زنش شناسنامه بگیره و اونا رو فرستاده مدرسه."
روایت بالا گوشه چشمیست از مهاجران افغانستانی که سالهای زیادی در ایران سکونت داشته‌اند و برخی از آنان تلاش زیادی برای گرفتن شناسنامه ایرانی کرده‌اند و همین مساله موجب شده تا مسئولان دستگاه‌های دست اندرکار در صدور شناسنامه حتی برای ایرانیان فاقد شناسنامه حساسیت‌ها و دقت بیشتری داشته باشند.

شمار زیادی از هموطنان ساکن در سیستان و بلوچستان به دلیل اینکه پدر و مادرشان در گذشته نتوانسته یا حداقل نمی‌دانستند که باید شناسنامه بگیرند، فاقد شناسنامه هستند و برخی افراد نیز به سبب ثبت نشدن ازدواج پدر و مادرشان هویتی ندارند و بدون شناسنامه و هیچ حق قانونی مخفیانه و با ترس زندگی می‌کنند.

چه تعداد اتباع افغانستانی در ایران هستند؟

بیشتر مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران در سال‌های جنگ ایران و عراق و هم زمان با جنگ‌های داخلی افغانستان انجام شد. حضرت امام خمینی (ره) در آن زمان فرمان دادند تا مرزها برای ورود مهاجران افغانستانی باز شود و بسیج و سپاه را مکلف کردند تا با افغان‌های مهاجر همکاری کنند، به تدریج حدود سه میلیون افغانستانی وارد ایران شدند. بسیاری از این مهاجران که در دهه ۶۰ به ایران مهاجرت کردند در بخش‌های اقتصادی مشغول به کار شدند و بنابر برخی آمارها تعدادی از آنان به سبب علاقه مندی و به صورت داوطلبانه در جبهه‌های نبرد حق علیه باطل شرکت کرده و به شهادت رسیدند.

در سرشماری سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران؛ مهاجران افغان بیشتر در استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان و کرمان زندگی می‌کنند. در این آمار اختلاف ۶ درصدی در ترکیب جنسیتی مهاجران وجود دارد که اکثر آنان را خانوارها تشکیل می‌دهند هر چند احتمال سرشماری نشدن افراد مجردی که در بیرون از شهر مشغول به کار هستند نیز وجود دارد.

وزیر امور مهاجران افغانستان آمار رسمی اتباع این کشور در ایران را بیش از دو میلیون و ۴۰۰ هزار پناهجو و مهاجر اعلام کرد و گفت: بیش از یک میلیون از این افراد فاقد هرگونه مدرک قانونی هویت فردی هستند.

سید حسین عالمی بلخی افزود: در حال حاضر در جمهوری اسلامی ایران ۹۵۰ هزار نفر پناهندگی خود را ثبت و کارت آنان تمدید شده است و ۴۵۰ هزار نفر نیز دارای گذرنامه خانوادگی و اقامت کوتاه مدت هستند.
وی افزود: همچنین ۳۰ هزار نفر دارای اقامت طولانی مدت و حدود یک میلیون افغان نیز در ایران هستند که فاقد هرگونه مدرک هستند.
این آمار ثبت شده در وزارت مهاجران افغانستان در حالی به شکل رسمی اعلام شد که روزانه صدها تن از اتباع افغانستان در پی ناامنی‌های موجود و بحران‌های ناشی از خشکسالی و بیکاری به صورت قاچاق وارد خاک ایران می‌شوند که از این جمعیت «به نسبت بزرگ»، هیچ رد داده در آمارها نیست.
وزیر امور مهاجران افغانستان همچنین گفت که در سال جاری میلادی در مجموع ۳۳۲ هزار و ۴۵۳ تن از اتباع افغانستان از کشورهای دیگر به افغانستان برگشته‌اند که افراد بازگشتی از ایران و پاکستان در جمع به ۳۲۰ هزارو ۴۰ تن می‌رسد و از کشورهای اروپایی ۹۵۵ تن داوطلبانه بازگشته و ۲۴۶ نفر اخراج شده‌اند.
هر چند آمارهای متفاوتی از حضور مهاجران افغان در جمهوری اسلامی ایران منتشر می‌شود و این آمار را می‌توان یک آمار رسمی دولت افغانستان دانست.
بلخی همچنین گفت که بازگشت افغان‌ها از خارج کشور امسال مشابه سال گذشته است زیرا در سال گذشته از ایران و پاکستان در مجموع ۶۱۹ هزار تن بازگشت داشتند که از آن جمع ۱۵۰ هزار تن از ایران اخراج شده بودند.
به گفته وی در سال جاری میلادی در نتیجه مدیریت این وزارتخانه و هماهنگی با کشورهای اروپایی، ۷۸۰ تن از اتباع افغانستان از این کشورها اخراج شدند.

چه کسانی در سیستان و بلوچستان بدون شناسنامه هستند؟
با توجه به همجواری سیستان و بلوچستان با افغانستان و پاکستان و مهاجرت شمار زیادی از اتباع افغان در سالهای گذشته به این استان در ابتدا می‌توان نتیجه گرفت که این افراد هویت و شناسنامه ندارند و برخی از آنان در صدد دریافت شناسنامه از راههای مختلف هستند.
بر اساس گزارش مرکز آمار ایران از سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ یک میلیون و ۵۸۳ هزار و ۹۷۹ نفر شامل ۱٫۹۸ درصد جمعیت کل ایران را اتباع افغانستان تشکیل می‌دهند.
همچنین مهاجرت غیر قانونی از ۲ کشور افغانستان و پاکستان به ایران همواره در حال انجام است که این امر سبب می‌شود آمار بصورت واقعی و دقیق بدست نیاید.
بیشتر اتباع افغانستانی که در دوران جنگ به ایران وارد شده‌اند همراه با خانواده بوده‌اند و برخی نیز با اتباع ایرانی ازدواج کرده‌اند، در گذشته ازدواج مرد ایرانی با اتباع بیگانه منجر به اخذ شناسنامه برای فرزند حاصل از این ازدواج می شده در حالی که ازدواج مرد اتباع بیگانه با ایرانی‌ها چنین شرطی را به دنبال ندارد.
فرزندان خانواده‌های افغانستانی که در ایران ماندگار شدند و نیز فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با اتباع خارجی به راحتی و سهولت نمی‌توانستند شناسنامه دریافت کنند که این افراد، بخش بزرگی از فاقدان شناسنامه را در سیستان و بلوچستان تشکیل می‌داد.
بخش دیگری از افراد بدون شناسنامه در سیستان و بلوچستان در واقع آن دسته از فرزندانی هستند که حاصل ازدواج‌های ثبت نشده است و این امر بیشتر در نواحی جنوب این استان رواج دارد که عقد بصورت شرعی جاری شده و در هیچ محضر و دفترخانه ای ثبت نمی‌شود که علت آن کم بودن سن دخترها و یا عدم اجازه همسر اول مردها است.
مدیرعامل مؤسسه خیریه حلیمه سعدیه زاهدان و کارشناس حمایت از حقوق زنان و کودکان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: بر اساس دستور العمل ثبت احوال، دفاتر ثبت ازدواج و طلاق مجاز به ثبت ازدواج افراد زیر سن قانونی نیستند و این موضوع سبب شده تا ازدواج در سنین پایین تنها به صورت شرعی در مناطق مختلف انجام شود.
کلثوم مؤذن ادامه داد: همچنین بیشتر دخترانی که در سنین پایین ازدواج می‌کنند خانواده‌های متمولی ندارند و مجبور به ازدواج با فردی به عنوان همسر دوم، سوم یا چندم وی می‌شوند که برای ثبت قانونی آن نیاز به اجازه همسر اول دارد و با توجه به اینکه در بسیاری موارد همسر اول فرد رضایت ندارد، افراد از ثبت آن خودداری می‌کنند.
وی افزود: همچنین در برخی موارد انگشت شمار نیز این افراد با استفاده از برخی بندهای قانونی می‌توانند مجوز ازدواج دختران را در سنین پایین کسب کنند به این صورت که از دختران در دادگاه برخی سوالات شرعی شده و در صورت پاسخ صحیح، دادگاه اجازه ازدواج را صادر می‌کند.
وی تصریح کرد: البته در این موارد تنها برخی نکات شرعی به دختر دیکته می‌شود و او نیز در دادگاه بازگو می‌کند.
مؤذن گفت: به علت ثبت نشدن ازدواج، کودکان حاصل از آن نمی‌توانند شناسنامه را به عنوان یک سند هویتی دریافت کنند.
وی اظهار داشت: این کودکان به دلیل نداشتن شناسنامه از تمام حقوقی که در ایران اسلامی برای اتباع ایرانی مشخص شده است محروم هستند.
وی افزود: با توجه به اینکه آنان نمی‌توانند در مدارس ثبت نام کنند از حق انسانی خود یعنی تحصیلات باز می‌مانند و به جمع افراد بی سواد جامعه اضافه می‌شوند.
کارشناس حمایت از حقوق زنان و کودکان ادامه داد: نداشتن یارانه و حمایت نشدن از سوی نهادهای حمایتی نیز سبب می‌شود تا هیچ‌گونه منبع درآمدی برای نگهداری از کودکان وجود نداشته باشد که این امر نیز کودکان کار را افزایش می‌دهد.

راه‌های کسب هویت
یک کارشناس اجتماعی گفت: خرید شناسنامه اولین و ساده‌ترین راه برای کسب هویت است که البته در گذشته به دلیل به روز نبودن سامانه‌های ثبتی امکان پذیرتر بود، شماری از اتباع خارجی توانستند در سالهای گذشته با قانع کردن خانواده‌هایی که فرزند یا فردی از اعضای خانواده فوت کرده بود شناسنامه فرد متوفی را خریداری کنند و از آن پس توانستند خانواده تشکیل دهند و حتی برای سایر افراد خانواده خود نیز شناسنامه بگیرند.
علیرضا محمودی یکی از شهروندان زابل به خبرنگار ایرنا گفت: فردی را می‌شناختم که حدود ۵۰ سالگی فوت شد و خانواده اش شناسنامه او را به همسایه خود که افغان بود فروختند، همسایه آنان بعدها از زابل به زاهدان مهاجرت کرد و شنیدم برای تمام اعضای خانواده خود شناسنامه و کارت ملی گرفته است و فرزندانش نیز در زاهدان مشغول به کار هستند.
برخی افراد نیز با قانع کردن اعضای شورای روستاهای دور افتاده و یا بخشداری‌ها مبنی بر اینکه در روستاهای دور افتاده زندگی می‌کنند توانسته‌اند با استشهاد محلی و تائید شورا در نهایت شناسنامه دریافت کنند.
هم اینک برای افرادی که حاصل ازدواج‌های ثبت نشده هستند نیز حقوقی تعیین شده که این قبیل افراد می‌توانند بصورت قانونی آن را پیگیری کنند.

اعطای سجل هویتی در سیستان و بلوچستان
مدیرکل ثبت احوال سیستان و بلوچستان به خبرنگار ایرنا گفت: ۲۶ هزار و ۵۳۹ نفر از فاقدان شناسنامه در استان از ابتدای سال ۹۲ تا کنون سجل دریافت کرده‌اند.
رضا راحت دهمرده اظهار داشت: با وجود سابقه طولانی و قدمت ثبت احوال در سیستان و بلوچستان و اجرای طرح‌های مختلف در سال‌های دور کماکان افرادی مدعی داشتن تابعیت ایرانی و فاقد شناسنامه هستند.
وی افزود: قبل از سال ۹۲ چهار هزار و ۸۸۴ پرونده بدون اقدام و از این سال تاکنون هفت هزار و ۶۸۶ پرونده در این رابطه تشکیل و بررسی شد که از این تعداد برای ۲۶ هزار و ۵۳۹ نفر سرپرست خانوار و افراد زیر مجموع شناسنامه صادر شده است.
مدیرکل ثبت احوال سیستان و بلوچستان با بیان اینکه افراد فاقد شناسنامه باید ایرانی بودن خود را با سند و مدرک ثابت کنند، گفت: بر اساس قانون و دستورالعمل وظیفه ثبت احوال تشکیل پرونده برای افراد فاقد شناسنامه و مشکوک التابعین است اما بررسی میدانی در رابطه با مشخص شدن هویت و تابعیت این افراد از طریق مراجع ذیصلاح (اطلاعاتی و انتظامی) انجام می‌شود.
دهمرده افزود: برای حل مشکل فاقدان شناسنامه، این افراد باید با استفاده از مستندات لازم در اداره ثبت احوال تشکیل پرونده دهند و مستندات مربوط به اثبات نسب از جانب پدر ضرورت دارد.
وی ادامه داد: تا پیش از این بر اساس قانون برای فرزندی که دارای مادر ایرانی و پدر خارجی است امکان تشکیل پرونده در ثبت احوال وجود نداشت و این افراد باید برای کسب تابعیت به اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی مراجعه می‌کردند.
وی تصریح کرد: اگر اقامت اتباع بیگانه قانونی باشد ولادت فرزند در ثبت احوال به ثبت می‌رسد و به جای شناسنامه گواهی ولادت صادر می‌شود و فرزند پس از رسیدن به سن ۱۸ سالگی می‌تواند با مراجعه به وزارت امور خارجه نسبت به درخواست تابعیت ایرانی اقدام کنند.

رفع مشکلات تحصیلی افراد بدون شناسنامه
مسئول دبیرخانه کمیسیون فاقدان شناسنامه و مشکوک التابعین شورای تأمین سیستان و بلوچستان به خبرنگار ایرنا گفت: پارسال برای دومین سال پیاپی شرایط تحصیل افراد واجب التعلیم فاقد مدارک هویتی در این استان مهیا شد.
میثم برازنده اظهار داشت: با پیگیری دبیرخانه کمیسیون فاقدان شناسنامه و مشکوک التابعین شورای تأمین سیستان و بلوچستان این شرایط فراهم شده است.
وی افزود: از اول مرداد ۹۷ به مدت یک ماه نام نویسی از این افراد در فرمانداری‌ها از طریق پر کردن فرم خوداظهاری انجام گرفت.
مسئول دبیرخانه کمیسیون فاقدان شناسنامه و مشکوک التابعین شورای تأمین سیستان و بلوچستان تصریح کرد: هدف از اجرای این طرح شناسایی افراد فاقد مدارک هویتی و همچنین ایجاد فضایی برای بهره مندی این افراد از تحصیل بود.
برازنده ادامه داد: مدارک لازم برای ارائه درخواست این افراد ۲ قطعه عکس از والدین و ۲ قطعه عکس از دانش آموز همراه با پر کردن فرم الف و ب در فرمانداری‌ها بر اساس دستورالعمل ابلاغی بوده است.
وی افزود: همه افراد فاقد مدارک هویتی واجب التعلیم بدون محدودیت سنی می‌توانستند در این یک ماه برای تحصیل نام نویسی کنند.
به گفته وی سال گذشته بیش از ۱۰ هزار نفر واجب التعلیم فاقد مدارک هویتی در سیستان و بلوچستان برای تحصیل نام نویسی کردند که بیش از چهار هزار نفر از آنان اتباع افغانستان بودند.

مسئول دبیرخانه کمیسیون فاقدین شناسنامه شورای تأمین سیستان وبلوچستان از آغاز ثبت نام افراد واجب التعلیم فاقد مدارک هویتی در مدارس استان خبر داد.

برازنده گفت: به منظور ثبت نام افراد واجب التعلیم فاقد مدارک هویتی در استان سیستان و بلوچستان، فرمانداری‌ها و برخی مراکز تعیین شده است تا این افراد بتوانند به راحتی مراجعه کرده و کار نام نویسی در مدارس استان برای ادامه تحصیل را انجام دهند.

وی افزود: در زاهدان به غیر از فرمانداری، چند مرکز دیگر برای این کار مشخص شده است.

برازنده تاکید کرد: این طرح تا پایان شهریور ماه ادامه دارد و پس از اتمام مهلت قانونی به هیچ وجه تمدید نخواهد شد و ضرورت دارد تمامی افرادی که چنین شرایطی را دارند در موعد مقرر مراجعه کرده و کار ثبت خود را قطعی کنند.

وی تصریح کرد: سال گذشته حدود هفت هزار و ۷۰۰ واجب التعلیم فاقد مدارک هویتی در مدارس سیستان و بلوچستان ثبت نام کردند که پیش بینی می‌شود امسال به بیش از هشت هزار نفر برسد.

شایان ذکر است در راستای تحقق فرمایشات مقام معظم رهبری مبنی بر اینکه هیچ فرد ساکن جمهوری اسلامی ایران نباید از تحصیل محروم باشد طرحی در سال ۹۵ به تصویب دولت رسید که تمامی افرادی که حتی فاقد مدارک هویتی بوده و در این کشور سکونت دارند امکان ادامه تحصیل برایشان فراهم شود.

راه کار عاجل برای حل مشکل هویت

نمایندگان مجلس شورای اسلامی در جلسه علنی ۲۹ خرداد سالجاری جزئیات لایحه اصلاح قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی را با ۱۷۹ رأی موافق، ۲۱ رأی مخالف و ۴ رأی ممتنع از ۲۱۳ نماینده حاضر تصویب کردند.
بر اساس ماده واحده این طرح، فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیرایرانی که قبل یا بعد از تصویب این قانون متولد شده یا می‌شوند، قبل از رسیدن به سن ۱۸ سال تمام شمسی به درخواست مادر ایرانی به تابعیت ایران در می آیند.
بر اساس این ماده واحده؛ فرزندان مذکور پس از رسیدن به سن ۱۸ سال تمام شمسی، در صورت عدم تقاضای مادری ایرانی، می‌توانند تابعیت ایران را تقاضا کنند که در صورت نداشتن مشکل امنیتی (به تشخیص وزارت اطلاعات) به تابعیت ایران پذیرفته می‌شوند، پاسخ به استعلام امنیتی باید حداکثر ظرف مدت سه ماه انجام شود و نیروی انتظامی نیز مکلف است نسبت به صدور پروانه اقامت برای پدر غیر ایرانی اقدام کند.
طبق تبصره ۱ این ماده، در صورتی که پدر و یا مادر متقاضی در قید حیات نبوده و یا در دسترس نباشند، در صورت ابهام در احراز نسب متقاضی، احراز نسب با دادگاه صالح است.
نمایندگان همچنین با تصویب تبصره ۲ این ماده مقرر کردند؛ افراد فاقد تابعیتی که خود و حداقل یکی از والدین شأن در ایران متولد شده باشند، می‌توانند پس از رسیدن به سن ۱۸ سال تمام شمسی، تابعیت ایرانی را تقاضا کنند که در صورت نداشتن سوءپیشینه کیفری و نیز نداشتن مشکل امنیتی (به تشخیص وزارت اطلاعات) به تابعیت ایران پذیرفته می‌شوند.

گرچه نداشتن سجل، شناسنامه و مدارک معتبر دفترخانه ای مشکل بزرگی محسوب می‌شود که همواره دامن گیر افراد است اما نداشتن هویت به مراتب موضوع مهمتری است که بسیاری از افراد سالهاست در سیستان و بلوچستان از آن رنج می‌برند که مهاجرت اتباع خارجی از یکسو و ثبت نشدن ازدواج‌ها از سوی دیگر عامل آن است.

۷۳۱۱**۶۰۸۱