تبیین علل جامعه شناختی و آسیب های کاهش جمعیت و فرزندآوری در ایران؛ دکتر رسول صادقی در گفت وگو با شفقنا

شفقنا- دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران معتقد است: کاهش میزان های باروری و به واسطه آن کاهش جمعیت می‌تواند نشان‌دهنده‌ تغییر نگرش و ارزش‌های مرتبط با فرزند و در مقابل معرف ارتقاء سایر ارزش‌های فردی و تقویت خواسته‌ها در بین افراد باشد. از این رو، کاهش باروری علاوه بر اثرپذیری از شرایط اقتصادی، می تواند بازتاب تغییرات فرهنگی جامعه […]

شفقنا- دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران معتقد است: کاهش میزان های باروری و به واسطه آن کاهش جمعیت می‌تواند نشان‌دهنده‌ تغییر نگرش و ارزش‌های مرتبط با فرزند و در مقابل معرف ارتقاء سایر ارزش‌های فردی و تقویت خواسته‌ها در بین افراد باشد. از این رو، کاهش باروری علاوه بر اثرپذیری از شرایط اقتصادی، می تواند بازتاب تغییرات فرهنگی جامعه باشد.

دکتر رسول صادقی در گفت وگو با شفقنا اظهار کرد: باروری به‏عنوان یک رفتار اجتماعی در محیط و بستر اجتماعی- فرهنگی رخ می‏دهد و تنظیمات نهادی و روابط اجتماعی اعضای جامعه، ارزش‌ها و هنجارهای مرتبط با باروری را تنظیم می‏کند. باروری در ایران در چند دهه اخیر کاهش چشمگیری را تجربه کرده و به زیر سطح جانشینی رسیده است. کاهش باروری در ایران در تمام مناطق جغرافیایی و برای همه زیرگروه‌های اجتماعی و جمعیتی صورت گرفته است. به بیان دیگر، اشاعه ایده‏ی خانواده کوچک و کم فرزندآوری تمامی مرزهای متمایز اجتماعی را درنوردیده است. در نتیجه همگرایی باروری در جامعه رخ داده و وجوه باروری افتراقی کاهش یافته و تفاوت های دیرین شهری- روستائی، قومی، ملیتی، استانی، و غیره به حداقل رسیده است. این همگرایی علیرغم وجود تمایزات و نابرابری های به ویژه اقتصادی بیانگر نوعی تحول فرهنگی به باروری و فرزندآوری است.

نرم و هنجار شدن دو فرزندی در ایران

او ادامه داد: فرزندآوری به عنوان یک کنش اجتماعی علاوه بر بُعد رفتاری، دارای بُعد نگرشی، معنایی و بین ذهنی است. نگرش های باروری افراد به عنوان یکی از مهمترین عوامل تعیین کننده رفتار باروری محسوب می شود. در واقع، رفتارهای باروری تاحدود زیادی انعکاسی از نگرش‎ها و ایستارهای فرزندآوری است. اگر چه ارزش فرزندان در طول زمان تغییر کرده است، با این حال فرزند در جامعه ما همچنان ارزشمند تلقی ‌می‌شود و گذار به مادری اهمیت زیادی دارد. در حقیقت داشتن فرزند و مادر شدن، یکی از ارزش‏های غالب در ایران‏ است.

دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران گفت: زن با مادر شدن اهمیت می‏یابد و موقعیت خود را در خانواده استحکام می‏بخشد. نتایج مطالعات بیانگر ارزش و هنجار دو فرزندی در جامعه ایران است. البته ایده ال باروری حدود ۲.۵ فرزند است و شکاف بین ایده ال ها و رفتارهای باروری در ایران وجود دارد. بنابراین، زنان بیشتر از بچه هایی که در نهایت می‏آورند، بچه می خواهند. در واقع هزینه های اقتصادی زندگی، بی اطمینانی و ماهیت نهادها و ساختارهای اجتماعی منجر به کمتر شدن تعداد بچه هایی می شود که زنان در نهایت به دنیا می آورند. همچنین، نگرش ها به تنهایی تعیین کننده رفتارها نیستند، بلکه عوامل موقعیتی نیز نقش مهم و کلیدی در به واقعیت و رفتار درآمدن نگرش ها و ایستارها دارند. از این رو، رفتار باروری نتیجه دو چیز است؛ یکی نگرش و دیگری فرصت (موقعیت و شرایط).

این جامعه شناس به بسترهای اجتماعی- فرهنگی کاهش باروری اشاره و خاطرنشان کرد: کاهش باروری در ایران در واقع سازگاری نظام‏مند با تغییر در شرایط نظام اجتماعی پیرامونی یا به­عبارتی انطباق با شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تغییریافته بوده است. به دلیل افزایش مخاطرات و بی اطمینانی اقتصادی، اجتماعی و خانوادگی که بسیاری از زوجین جوان با آن مواجه هستند، افراد می‌خواهند از خطرات اجتناب کنند. از این رو تلاش می‌کنند سطح تحصیلات خود را افزایش دهند، به لحاظ مالی مستقل شوند، در مورد ازدواج کمتر ریسک کنند و موقعیت خود را در بازار کار تثبیت نمایند. از این رو، فرایند گذار باروری متناسب با تحولاتی بوده است که در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه به وقوع پیوسته است.

کاهش باروری علاوه بر اثرپذیری از شرایط اقتصادی، می تواند بازتاب تغییرات فرهنگی جامعه باشد

صادقی افزود: در تبیین کاهش باروری در ایران بیشتر از رویکرد نهادی ـ ساختاری استفاده شده است و در آن بر نقش و تأثیر سیاست‌های جمعیتی، فرآیندهای نوسازی، شهرنشینی، ناامنی اقتصادی، تحصیلات، اشتغال و استقلال زنان تاکید شده است و کمتر در چارچوب رویکرد فرهنگی تبیین شده است. کاهش میزان­های باروری می‌تواند نشان‌دهنده‌ تغییر نگرش و ارزش‌های مرتبط با فرزند و در مقابل معرف ارتقاء سایر ارزش‌های فردی و تقویت خواسته‌ها در بین افراد باشد. از این رو، کاهش باروری علاوه بر اثرپذیری از شرایط اقتصادی، می تواند بازتاب تغییرات فرهنگی جامعه باشد. فرهنگ و ارزش‏های فرهنگی، به عنوان مبنا و پایه رفتارهای انسانی، نقش مهمی در شکل گیری رفتارهای جمعیتی (از جمله ازدواج و باروری) دارد. فرهنگ، قواعدِ هنجاری و تفسیری یا معنادهی را فراهم می‌کند که بسته به آنها، و در انطباق با شرایط اقتصادی و اجتماعی، رفتارهای باروری شکل می‏گیرد. ما در ایران شاهد تعامل یک سری نیروهای ساختی‏ـ نهادی، معنایی و تعاملی در عرصه شکل‏گیری باروری زیر سطح جانشینی هستیم.

صادقی در مورد سیاست­های افزایش باروری، گفت: افزایش باروری به بالاتر از سطح جانشینی، پیچیده، چندبعدی و سخت است و مستلرم اتخاذ و اجرای یک سری سیاست‏ها و برنامه های پایدار جمعیتی در جهت مداخله اجتماعی در نیروها و بسترهای مرتبط با مطلوبیت یا تمایل فرزندآوری، امکان یا آمادگی برای فرزندآوری، و توانایی فرزندپروری است. «مطلوبیت یا تمایل فرزندآوری» بیشتر به پذیرش اجتماعی و فرهنگی فرزندآوری می‏پردازد؛ فرزندآوری باید به عنوان یک قالب فرهنگی قابل پذیرش دیده شود. «امکان یا آمادگی» بیشتر به شرایط و بسترهای به ویژه اقتصادی فرزندآوری اشاره می‏کند. افراد باید درک کنند که رفتار تغییریافته به صرفه است. در نهایت، «توانایی فرزندپروری» بیشتر به شرایطی برای نگهداری و تربیت فرزندان و حمایت از آنها اشاره دارد. به بیان دیگر، باید ترتیبات نهادی وجود داشته باشد تا انتخاب رفتارهای شان را امکانپذیر نماید.

حتما بخوانید: سایر مطالب گروه گوناگون

برای مشاهده فوری اخبار و مطالب در کانال تلگرام ما عضو شوید!