از سازهای آفریقایی تا اولین تصویر سنج زنی بوشهر از دوران قاجار

به گزارش ایسنا، در قدیم اهالی بوشهر با سیاهپوش کردن اماکن عمومی و تعطیل کردن کسب و کار خود در روزهای عزاداری، برای ادای احترام به شهدای عاشورا با پای برهنه از منزل خارج شده و به سینه زنی و عزاداری می پرداختند.

خاندان آل بویه از بنیان گذاران و مروجان سوگواری در بین شیعیان محسوب می شوند و از آنجا که بوشهر در آن زمان از مراکز مهم حکومت دیلمیان به شمار می رفته، می توان گفت آغاز مراسم عزاداری مذهبی شیعیان در این منطقه به قدمت حضور دیلمیان در بوشهر یعنی حدود هزار سال پیش برمی گردد.

چهار محل بوشهر در سوگ

در ایام عزاداری محرم و صفر هر چهار محل شهر و در تمام محله های خارج و اطراف شهر، آمدورفت و دید و بازدید برقرار است. میدان ها برای اجرای مراسم سینه زنی سیاه پوش و از حیث نور و سایر تجهیزات آماده می شوند. بلندگوها و دستگاه های صوتی در جای خود نصب می شوند و وسایل پذیرایی مثل چای، قهوه، و شام و نهار مهیا می شود.

همه اهل محل در هر گوشه دست همّت از آستین بیرون آورده تا محل را برای یک عزاداری شایسته آماده کنند. در ماه های محرم و صفر، برکت و نعمت از هر گوشه شهر و روستا و محلات نمایان است. آش نذری، شکرپلو و قیمه بوشهری، حلیم، شله زرد، حلوا برنجی، حلوا آردی، شربت و... در محل های عزاداری وجود دارد. شور و شوق کودکان در شب های سینه زنی وصف ناشدنی است.

ذکر خوانی در بوشهر

در بوشهر از قدیم برای جمع شدن مردم در محافل روضه خوانی، اشعاری را با نوایی خاص سر می دهند که به آن «ذکر» گفته می شود. "ذکرخوانی" حکم اعلام و آغاز مراسم مذهبی را دارد. "ذکر" را برای احیای نام و یاد ائمه، به ویژه نگه داشتن حادثه کربلا می خوانند. خوانندگان این نوا "ذاکر" نامیده می شوند.

با شروع ذکرخوانی کم کم جوانان و اهالی محل، دور منبر جمع شده و گاهی نیز در جواب ذاکر به هم خوانی می پردازند، که این افراد را "پامنبری" و یا "ذاکرین" می گویند.

اشعار ذکرها به زبان فارسی و بعضی عربی است و در متن آنها نیز به ندرت از واژه های محلی استفاده می شود. در بوشهر، ذکرخوانی، بسته به توانایی ذاکر و کشش حاضران معمولا بیشتر از 20 دقیقه به طول نمی انجامد.

یکی از معروف ترین ذکرهای رایج در بوشهر "لوای تعزیت" نام دارد که اینگونه آغاز می شود:

لوای تعزیت از نو به پا شد صدای ناله بر عرش علا شد

فلک حیران، ملک گریان جهان ماتم سرا شد

پامنبری و مجلس نوحه گری

بعد از پایان یافتن ذکر نوحه خوانی خاصی شروع می شود که به آن "پامنبری" می گویند. پامنبری در بوشهر به مجلس نوحه گری گفته می شود که قبل از روضه خوانی برگزار می شود.

"پامنبری خوانی" یکی از کهن ترین انواع نوحه خوانی و عزاداری شیعیان در بوشهر محسوب می شود و آهنگ های پامنبری از قدیمی ترین نواهای موسیقی مذهبی بوشهر دانسته می شود. "پامنبری خوان" پیش از آغاز نوحه خوانی، در ابتدا شعار "یا حسین" را سر می دهد، دیگران هم در پاسخ آن را تکرار می کنند.

اجرای نوحه های پامنبری معمولا بیشتر از نیم ساعت طول نمی کشد، اشعار "پامنبری" نیز به زبان فارسی بوده و اصطلاحات محلی کمتری به آن راه یافته است.

نمونه اشعار یکی از نوحه های پامنبری به این شرح است:

هم وطنان از شام جفا نیلگون بخت و جگر خون گشته زینب

غم زدگان از کرببلا واژگون حال و پریشان برگشته زینب

اهل یثرب، از سفر، زینب رسیده کس ندیده آنچه زینب داغ دیده

روضه خوانی سنتی با نواهای محلی

پس از پایان یافتن ذکر و پامنبری، روضه خوانی شروع می شود. در بوشهر، به روضه خوان "ملا" نیز می گویند. روضه خوانی با سلام و صلوات و تلاوتی کوتاه از آیات قرآن کریم آغاز می شود. در روضه خوانی سنتی استان بوشهر، روضه خوان ها از آواها و نواهای محلی منطقه استفاده می کنند. در بعضی از مجالس روضه خوانی بندر بوشهر به دلیل طولانی بودن مدت زمان آن، از چندین "ملّا" استفاده می شود و ملای آخر را "ملای ختم" یا "واعظ" می گویند. ملای ختم بعضی اوقات، منبر را رها کرده، در میان عزاداران رفته و به عزاداری می پردازد.

روضه خوانی در بوشهر، با ذکر دعا و سلامت خواهی برای مسئولین وقت و بانیان مجلس و شرکت کنندگان تمام می شود، سپس حاضران در مجلس بلند می شوند و واعظ یا یکی از حاضران، با خواندن "زیارت نامه" آداب چهارسویه چرخیدن را به جا آورده و مجلس را ختم می کند.

نمونه ای از اشعاری که خوانده می شود:

داغت به کجای دل گذارم دل نیست، دل از کجا بیارم

گر داغ تو بر کفن نویسم والله که من کفن ندارم

آیین های مردم بوشهر در محرم

هر شب و هر روز پس از روضه خوانی یا در پایان سینه زنی و دمام زنی مردم به هم می گویند "مُروا همه سال" و در پاسخ می شنوند "مُروای شما همه سال"

این جمله نوعی تبرک و دعای پایداری، دعای زنده بودن همه ساله و شرکت در مراسم است. "مُروا" واژه ای فارسی است، بازمانده از کلمه پهلوی "مرواک" به معنی فال نیک، فال خیر، خیر و خوشی. معنی دیگر «مُروا» جمع شدن است. در لهجه ی دشتی، دشتستان، تنگستان و حتی بوشهر کلمه ی "مر" به معنی جمع و جمع کردن است. بنا بر این جمله ی مروا همه سال نوعی جمله دعایی است به این معنی که "خدا کند زنده باشید و هر سال در این مکان جمع شوید و خادم و عزادار حسین (ع) باشید".

سنج و دمام و آغاز سوگواری

بوشهری ها رسم سنج و دمام را لازمه مراسم سینه زنی می دانند. اجرای این مراسم به منزله خبری بوده برای آغاز اکثر مراسمات سوگواری. در این مراسم اجرای موسیقی بخش اصلی را تشکیل می دهد. و برای اجرای آن دسته های سنج و دمام، قطعه خود را از نقطه ای مشخص در محل آغاز می کنند به گونه ای که همه اهالی محل بتوانند صدای آن را بشنوند. پس از چند دقیقه نوازندگی، گروه در حین نواختن به طرف مسیر مشخص شده خود حرکت کرده و هنگام رسیدن به پایان مسیر برگزاری مراسم سوگواری بعد از چند دقیقه، قطعه را تمام می کند.

مدت زمان اجرای این قطعه که تنها قطعه ضربی بدون کلام در موسیقی بوشهر است- معمولا بیشتر از 20 دقیقه به درازا نمی کشد. در بوشهر محله های مختلف، مراسم مذهبی خود را جدا از یکدیگر برگزار کرده و هر کدام از آنها دارای یک گروه سنج و دمام مستقل هستند. قدیمی ترین تصویر موجود از مراسم سنج و دمام در بندر بوشهر مربوط به دوره قاجار است.

سازهای مذکور از نخستین آلات موسیقی بوده و در زمره سازهای جنگلی محسوب می شوند و ریشه در موسیقی آفریقایی دارند.

اولین بار، سازهای سنج و دمام از آفریقا به این منطقه آورده شده و در آغاز توسط آنها در این منطقه نواخته می‌شده است، تا اینکه به تدریج در بوشهر شکل خاص و مقدسی به خود گرفته و سرانجام مورد قبول عامه مردم واقع شده است. اکثر بوشهری ها برای اجرای این مراسم، اهمیت ویژه ای قائل هستند.

در مراسم سنج و دمام، از سازنده گرفته تا نوازنده و حتی مسئولان کنترل و اجرای مراسم همگی باید باور مذهبی داشته و مورد اعتماد و احترام مردم باشند. مراسم سنج و دمام یکی از پرشورترین، و دیدنی ترین مراسمات بوشهر به شمار می رود.

سینه زنی، یک وحدت شکوهمند

سینه زنی به شکل منظم و دایره وار که امروز هم در بوشهر معمول است دارای تاریخ دقیق و مشخصی نیست. مردم بوشهر هر ساله در مراسم ارتحال پیامبر اسلام (ص) و شهادت امام حسین (ع) و دیگر ائمه، با برگزاری مراسمی ویژه به سینه زنی می پردازند.

این شیوه عزاداری در بوشهر یکی از تاثیرگذارترین مراسمات سوگواری در ایران بوده که از بوشهر به شهرهای استان خوزستان، و هرمزگان هم رفته است و نشان دهنده یک وحدت شکوهمند است که با هدایت نوحه خوان که خود به منزله یک فرمانده نیروها است به اجرا درمی آید.

سینه زنی پس از پایان دمام صورت می گیرد. ابتدا چند نفر دور ستون وسط میدان به چرخش و سینه زدن می پردازند و به تدریج بقیه سینه زنان به آنها پیوسته و صف ها گسترده تر می شوند.

نوحه خوان اول می خواند و هنگامی که سینه تکمیل شد و مثلا به دو صف رسید، نوحه خوان اصلی محل به وسط دایره داخلی می رود و به نوحه خوانی می پردازد.

کم کم تعداد صف ها زیاد شده و گاهی به ده صف می رسد. سینه زن ها در حالی که به دور ستون می چرخند با دست چپ کمربند نفر دست چپ خود را می گیرند و با دست راست به سینه می زنند.

حرکت پا و ضربه دست با هم هماهنگی دارند، با پای راست که به جلو پرتاب می شود یک ضربه و با پای چپ که به عقب برداشته می شود ضربه ی دیگر به سینه می خورد. هماهنگی دست، پا، و ریتم صدای نوحه خوان با نظم و ترتیب اجرا می شود و اگر نوحه خوان، آهنگ را خارج از ریتم یا ضعیف بخواند نظم دسته به هم می خورد.

مراسم صُبحدم (صبح دم)

در شب دهم محرم، حدود یک ساعت مانده به اذان صبح، مراسم صبحدم برگزار می شود. در این شب، عزاداران تا صبح بیدار می مانند و با خواندن نوحه ای ویژه، از آفتاب می خواهند تا با طلوع نکردن شب را به نفع امام حسین (ع) و یارانش طولانی تر کند چرا که با دمیدن صبح، شهادت حیات بخش امام و صحابه باوفای او رقم خواهد خورد.

این مراسم موردتوجه خاص عزاداران است و همه ساله برای برگزاری آن تدارک خاصی دیده می شود، برگزارکنندگان این آیین سنتی، صبحدم اغلب در صحن مساجد و تکایا با نوحه خوانی و سینه زنی ویژه این شب به گرد محوری می چرخند.

در بندر بوشهر حضور زن ها در مراسم صبحدم بیشتر از مردها است، آنها در حالی که عروسکی شبیه علی اصغر (ع) و نیز مختک (گهواره) او را حمل می کنند، پشت سر مردها مراسم صبحدم را برگزار می کنند.

نوحه صبحدم توسط یک نوحه خوان مرد، بدون همراهی ساز، خوانده می شود و در جواب او، مردها و زن ها به همخوانی و سینه زنی می پردازند. زنان به صورت قراردادی، هر بار پس از پایان همخوانی مردان با سر دادن نوای جیغ و "کل وارونه" حضور خود را به گونه ای پررنگ، اعلام می کنند.

نوحه خوان در ابتدا چنین آغاز می کند:

ای صبحدم یکدم مدم یک امشبی بهر خدا

تا حسین تشنه نگردد در زمین کربلا

نوحه خوانی و خواندن آوازهای عزاداری تا اذان صبح ادامه یافته و خواندن اذان در مراسم صبحدم، اوج این مراسم است. سپس نوحه دیگری با پیش درآمدی کوتاه و آوازگونه خوانده می شود که نسبت به نوحه صبحدم، غم انگیزتر است.

باسابقه ترین تعزیه اسلامی ایران در بوشهر

ریشه تاریخی نمایش تعزیه در ایران به دوره های باستان برمی گردد. اما به یقین، تاریخ شکل گیری تعزیه موردنظر، بعد از واقعه غم انگیز کربلا بوده است. اکثر مورخان، اجرای نخستین آن را در زمان آل بویه می دانند و رواج عملی تعزیه در ایران را از زمان سلسله صفویه به بعد عنوان می کنند. با توجه به گزارش "سروان کارستن نیبور" در سفرنامه اش چنین به نظر می اید که مراسم تعزیه در بوشهر از 238 سال پیش با وجود تحریم های خاص رواج داشته است. به همین دلیل نیز می توان گفت که تعزیه در بوشهر یکی از باسابقه ترین تعزیه های اسلامی در ایران است.

"عبدالحسین احمدی ریشهری" در مورد تاریخ تعزیه در بوشهر آورده است: "گرچه تاریخ دقیق برگزاری تعزیه در بوشهر (در شکل نمایشی آن) بر ما روشن نیست، اما از کلام سالداران بوشهری می توان دریافت که از زمان انتصاب "احمدخان دریابیگی" به حکومت بوشهر و بنادر -در واپسین روزهای سلطنت ناصرالدین شاه قاجار- در آنجا معمول گردیده و از آن تاریخ به بعد فراز و فرودی چند به خود دیده است."

درآوردن کُتل (اسب) به عنوان اسب امام حسین (ع) (دوالجناح) به همراه به دوش کشیدن با عماری و نیز برافراشتن و حمل نمونه های مختلف عَلَم، شَدّه، طَبَق، گهواره، خوانچه و حجله ی منسوب به قاسم، همراه با عزاداری و سینه زنی که اخیراً با نواختن دسته ای موزیک همراه است، هنوز هم در بوشهر به ویژه در روز عاشورا مرسوم است.

اجرای موسیقی در تعزیه های بوشهر هم به صورت موسیقی آوازی است که آوازها و نوحه هایی را در برمی گیرد که شبیه خوان ها به اجرای آن می پردازند و هم به صورت موسیقی سازی است که شامل گروه نوازندگان، سازها و قطعاتی می شود که توسط این گروه اجرا می شود.

گزارش از «زهره عرب»؛ خبرنگار ایسنا بوشهر

انتهای پیام