شبیه خوانی، روایت مردمی از حماسه کربلا

عوامل اجرایی این آیین حسینی نه کلاس دیده‌های تئاتر که همان مردم عادی کوچه و بازار هستند که صحنه‌های کربلا را با زبان نظم و نثر به زیبایی هر چه تمام برای عزاداران ارائه کرده و اشک جاری بر گونه‌های تماشاگران عمق تاثیرگذاری تعزیه را به نمایش می‌گذارد.

اعجازی در شبیه‌خوانی‌ها نهفته است که کارگر ، کشاورز و کاسب ساده روستایی بی‌هیچ تعلیم و تعلمی در لباس لشکر حسین و یا یزید چنان هنرمندانه ایفای نقش می‌کنند که شاید کلاسی برای کلاس دیده‌های هنر نمایش باشد.

شبیه خوانی از گذشته‌های دور به عنوان بهترین نوع تعزیه در ماه‌های محرم و صفر در اماکن مختلف شهرهای استان اردبیل اجرا می‌شود. این هنر مردمی در طول سال‌ها با اینکه در مسیر گذشت زمان تغییراتی به خود دیده اما اصالت خود را هنوز حفظ کرده است. متون شعری این نوع تعزیه در بیشتر مواقع هنوز وفادار به گذشته خود و شاعران و مرثیه پردازان شهیر منطقه است.

روز عاشورا اوج برپایی مراسم شبیه خوانی در مناطق مختلف استان اردبیل است و در روستاها و میادین مختلف شهرها این مراسم برپا میشود.

در گذشته شبیه خوانی تعزیه جناب مسلم ، تعزیه خروج امام از مدینه ، توبه حربن یزید ریاحی ، مجلس امان نامه ، وداع امام حسین ، تعزیه حربن یزید ریاحی ، تعزیه تنور خونین ، تعزیه ساربان ، تعزیه تشییع پیکر شهدای کربلا توسط قبیله بنی اسعد ، تعزیه شهادت علی اکبر و تعزیه اسارت اهل بیت امام حسین (ع) در ایام محرم به اجرا در می‌آمد اما امروزه تنها در ایام تاسوعا ، عاشورا ، دوازدهم محرم و اربعین مراسم شبیه خوانی برپا می‌شود.

هنر شبیه خوانی به عنوان یکی از کامل ترین نمونه هایی است که در قالب نمایش با رعایت مولفه‌های تشکیل دهنده یک نمایش میدانی در مناطق مختلف استان اردبیل برگزار می‌شود.

این آیین در میدانی بزرگ به عنوان نمادی از میدان جنگ فراهم شده و افرادی در نقش یاران و اهل بیت امام حسین (ع) در یک گوشه و لشگریان عمر سعد در گوشه ای دیگر نشسته و به ترتیب با ورود اصحاب امام به کارزار حماسه کربلا و در نهایت با شهادت امام حسین (ع) و آتش زدن خیمه ها شبیه خوانی به پایان می رسد.

شبیه خوانی در اردبیل با استفاده از ظرفیت‌های نمایشی ارتباط تنگاتنگی با تماشاگران برقرار می‌کند و این نوع نمایش قابلیت های بسیار تاثیرگذاری دارد.

تمام حواس تماشاگران در این شبیه خوانی بکار گرفته می شود ، تماشاگر از شربت مجلس می نوشد بوی عطر و گلاب و بوی آتش خیمه ها را استشمام می کند ، با چشمانش همه وقایع را دیده با گوشش همه صداهای شبیه را می‌شنود ، با دستانش بیرق های موجود را لمس کرده و از نزدیک لباس و پرچم موافق خوان ها را لمس کرده و نذر به آن می بندد و این در حالی است که در سایر رسانه های اجتماعی چنین امکانی میسر نیست.

عمق تاثیرگذاری شبیه خوانی در بین عزاداران را می‌شود از اشک‌ها و شیون زنان و مردان تماشاگر لمس کرد، در لحظاتی بسیاری از عزاداران گویی صحنه کربلا را در مقابل چشمان خود دیده و آن وقت بی قرار و بی تاب می‌شوند.

شبیه خوانان در اردبیل بسیار زودتر از فرا رسیدن محرم تمرین‌های خود را برای برگزاری آیین‌های تعزیه شروع کرده و لوازم و تجهیزات مورد نیاز این آیین را مهیا می‌کنند.

تاسوعا و عاشورا که فرا می رسد دهها گروه شبیه خوانی در تمامی روستاها و شهرهای استان اردبیل صحنه‌های کربلا را با زبان نظم و نثر برای عزاداران ارائه می‌کنند.

در شبیه خوانی، تعزیه خوانان در ۲ دسته موافق و مخالف ، احوالات و وقایع مربوط به هر یک از شخصیت های برجسته واقعه کربلا از جمله حضرت اباعبدالله الحسین (ع) ، حضرت زینب (س) ، حضرت ابوالفضل (ع) ، قاسم (ع) ، رقیه (س) ، علی اکبر (ع) ، علی اصغر(ع) و حر بن ریاحی را اجرا می‌کنند. همچنین شخصیت سپاهیان یزید از جمله ابن زیاد ، شمر و عمر سعد ، توسط تعزیه خوانان و با استفاده از متون قدیمی به نمایش گذاشته می‌شود.

شبیه خوانی معمولا توسط عده ای از عزاداران معتقد و با استعداد اجرا شده و بازیگران آن به دو دسته تقسیم می شوند. گویش موافق خوان‌ها که معمولا نقش امامان معصوم و اصحاب اباعبدالله الحسین (ع) را اجرا می‌کنند ادبی و موزون بوده و به صورت منظوم سخن می گویند و مطالب خود را به صورت آهنگین روی دستگاه ماهور و گوشه‌های آن ادا می کنند.

مخالف خوان‌ها دسته دیگری از شبیه‌خوان‌ها هستند که نقش عمرسعد ، شمر و لشگریان یزید را شامل می شوند و مطالب خود را معمولا بصورت نثر و با صدای بلند ، خشن و خوفناک ادا می‌کنند.

ابزارهایی مانند طبل و شیپور نقس اساسی در ایجاد شور و هیجان در شبیه خوانی دارد. امروزه همچنین از موسیقی برای ایجاد فضای احساسی و یا حماسی در شبیه خوانی‌ها استفاده می‌شود.

متون کلامی و نسخه هایی که مورد استفاده شبیه خوان ها و تعزیه گردان ها قرار می گیرد بیشتر نثرها و نظم هایی هستند که از گذشته به دست امروزی ها رسیده و سینه به سینه منتقل شده اند.

استفاده از رنگ‌ها در تعزیه و شبیه‌خوانی همواره مورد توجه تعزیه گردانان و مجریان این هنر آیینی بوده به گونه ای که رنگ‌های تند مانند قرمز و بنفش و زرد و رنگ‌های آرام مانند سبز چمنی ، آبی آسمانی و فیروزه ای به عنوان دو جریان روان شناختی رنگ‌ها در مقابل هم قرار گرفته‌اند.

تعزیه ، مناظره ، مفاخره و منظومه خوانی و رجزخوانی را در خود نهفته دارد و آیینی است که نقش مهمی در انتقال فرهنگ عاشورایی به نسل کنونی دارد.

شاعران و مرثیه سرایان، مداحان و هنرمندان مردمی تعزیه و شبیه‌خوانی در طول تاریخ نقش مهمی در انتقال فرهنگ عاشورا از نسلی به نسل دیگر داشته‌اند.

اگر امروز عاشورا و اربعین زنده و جاوید است به خاطر تداوم آیینهای محرم و صفر است و نوحه سرایی، مرثیه و تعزیه جزیی جداناپذیر از این آیین‌ها هستند.

در این میان شبیه خوانان و یا همان هنرمندان تعلیم ندیده و آماتور کوچه و بازار در کنار دیگر روایت گران حادثه بزرگ عاشورا نقش مهمی در تداوم نهضت سرخ حسینی بر عهده داشته اند.
هنر مردمی ˈشبیه خوانی ˈ و ˈتعزیه ˈ با توجه به جوشش و خلق آن از درون جامعه، ویژگی و نقش خاصی در ارائه تصویری زنده از نهضت حسینی داشته و از جمله عواملی است که نقشی تاثیرگذار در تداوم و ماندگاری حادثه عظیم کربلا دارد.

۶۰۱۶/۷۱۱۶/۶۰۱۸