همه چیز درباره قالب شعری دوبیتی همراه با مثال

ستاره | سرویس فرهنگ و هنر - قالب شعری دوبیتی از قالب‌های کهن و خاص ایرانی است که از اعماق دل مردم کوچه و بازار به وجود آمده است. از این قالب در مناطق مختلف ایران با نام‌هایی چون بیت، بایاتی، بید، دو بیتو، کله فریاد، چهارپاره نیز یاد می‌شود. از مهم‌ترین ویژگی‌های آن می‌توان به بی‌پیرایه بودن و به کار نرفتن آرایه‌های پیچیده در آن اشاره کرد اما در عین ساده و کوتاه بودن مطالب و احساسات عمیق شاعر از آن دریافت می‌شود. می‌توان گفت بعد از قالب مثنوی، قالب شعری دوبیتی از طرفداران بیشتری در میان مردم عامه برخوردار بوده است. در واقع کاربرد قالب دوبیتی در کنار قالب مثنوی که هر دو قالب اصیل ایرانی هستند، به نسبت مساوی ۶۷ درصد تمام گونه‌های منظوم ادب عامه را تشکیل می دهد. در ادامه بیشتر به معرفی این قالب شعری محبوب می‌پردازیم.آنچه در این مطلب درباره قالب دوبیتی می‌خوانید:

قالب شعری دوبیتی یا ترانه در قدیم به «فهلویات» معروف بوده است. این قالب در دوره ساسانیان نیز استفاده می‌شده که در آن دوره به آن «ترانک» می‌گفتند. در واقع این قالب، صورت تکامل یافته و با وزن عروضی شده نوعی از ترانه‌های دوازده هجایی قدیم ایران است. نکته قابل توجهی که می‌توان درباره فهلویات گفت آن است که این دوبیتی‌ها، رابط بین شعر قبل از دوره اسلام و شعر بعد از دوره اسلام است.

قالب شعری دوبیتی، چهار مصراع دارد که در بین چهار مصراع آن، مصراع‌های اول و مصراع‌های زوج آن هم قافیه هستند.

فهلوی سروده «شیخ صفی الدین اردبیلی» شاعر قرن هفتم و هشتم را باید جزء اولین و قدیمی‌ترین دوبیتی‌ها دانست. از مشهورترین شاعران دوبیتی سرا می‌توان باباطاهر عریان و فائز دشتستانی را نام برد.

از دوبیتی سرایان دیگر می‌توان بندار رازی، پور فریدون، شمس مغربی، مفتون بردخونی دشتی، ملاحسن کبگانی، ملامحمد نادم، شفیق شهریاری و اقبال لاهوری را نیز نام برد. البته شاعران دیگری از جمله پروین اعتصامی، قیصر امین پور و شاعران معاصر دیگر نیز بوده اند که در میان آثار خود دوبیتی هم داشته اند.

قالب دوبیتی شعری یازده هجایی در چهار مصراع است که مصراع‌های اول و دوم و چهارم آن هم قافیه هستند و آوردن قافیه برای مصراع سوم اختیاری است. در مصراع اول و دوم بحث یا پند یا مثل مطرح می‌شود. در مصراع سوم معمولاً مطالب مصراع دوم تکرار می‌شود و ذهن خواننده را برای حرف اصلی و نتیجه گیری در مصراع چهارم آماده می‌کند. می‌توان گفت بیت آخر نقطه اوج شعر و نمایش هیجان و احساسات درونی شاعر است. شناخته شده‌ترین وزن دوبیتی، وزن (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل) است که به وزن دوبیتی بحر هزج مسدّس محذوف معروف است. شکل ساختاری قالب شعری دوبیتی بصورت زیر است:

-------* -------*
-------- -------*
یا
-------* -------*
-------∞ -------*

زبان اشعار دوبیتی بی پیرایه و ساده است. چرا که سرایندگان این نوع شعر دارای جهان بینی ساده بوده و اغلب از مردم عادی و روستایی هستند در نتیجه این اشعار به زبان ساده و بدون پیچیدگی سروده شده اند. می‌توان زیبایی قالب شعری دوبیتی را به علت بی پیرایه بودن و سادگی آن دانست.

اشعار دوبیتی از تشبیه‌های ساده و ملموس تشکیل شده اند و فاقد استعاره‌های سنگین و آرایه‌های ادبی پیچیده هستند. به همین علت گاهی بعضی از دوبیتی‌ها یا بعضی از مصراع‌های آن‌ به خاطر اینکه بین مردم بطور مدام تکرار می‌شده، به صورت ضرب المثل نیز درآمده است. به دوبیتی زیر از باباطاهر توجه کنید:

اگر دستم رسد بر چرخ گردون
از او پرسم که آن چون است؟ این چون؟
یکی را میدهی صدگونه نعمت
یکی را نان جـو آلوده در خون

۱- اجتماعی و سیاسی
۲- غنایی و عاشقانه
۳- سرور و شادی
۴- سرگرمی
۵- سوگ
۶- دینی
۷- کار

دلم از دست خوبان چاک چاک است
تنـم از ظلمشـان اندوهناک است

چو فائـز خورده باشـد تیر غمزه
ز تیر طعنه‌ی دشمن چه باک است
(فائز دشتستانی)
******
دل عاشق به پیغامی بسازد
خمارآلوده با جامی بسازد
مرا کیفیت چشم تو کافیست
قناعت‌گر به بادامی بسازد
(باباطاهر)
******
جهان مشت گل و دل حاصل اوست
همین یک قطره‌ی خون مشکل اوست
نگاه ما دو بین افتاد ورنه
جهان هر کسی اندر دل اوست
(اقبال لاهوری)

قالب شعری دوبیتی دارای زبانی ساده و فاقد آرایه ادبی پیچیده است و اغلب برای مفاهیم عاشقانه، عرفانی و اجتماعی به کار می‌رود. در صورتی که از قالب شعری رباعی بیشتر برای بیان اشعار فلسفی، حکمی و عارفانه و مفاهیم سنگین استفاده می‌شود. به عبارت دیگر می‌توان گفت رباعی حکیمانه اما دوبیتی غنایی و عامیانه است.

قالب شعری دو بیتی معمولا بر وزن «مفاعیلن مفاعیلن فعولن» است، اما در وزن‌های متفاوت دیگری هم سروده می‌شود. درحالی که قالب شعری رباعی دارای وزن ثابت و خاص «مستفعل مستفعل مستفعل فع» یا همان «لاحول و لاقوة الابالله» است.

یکی از ساده‌ترین راه‌ها برای تشخیص دوبیتی از رباعی تعیین نوع هجای اول هر مصراع است. به این صورت که اگر اولین هجای هر مصراع کوتاه باشد دوبیتی و اگر اولین هجای هر مصراع بلند باشد رباعی است.

پریشان شد درخت از حمله‌ی باد
گلی پرپر شد و از شاخه افتاد
در آن آشفتگی مرغ چمن گفت:
چو رفتی از کنارم رفتی از یاد

شادی بطلب که حاصل عمر دمی است
هر ذره ز خاک کیقبادی و جمی است
احوال جهان و اصل این عمر که هست
خوابی و خیالی و فریبی و دمی است

قالب شعری دوبیتی بخش مهمی از ادبیات و فرهنگ مردم عامه است و همین امر باعث شده که ادیبان سبک کلاسیک از قالب شعری دوبیتی نفرت داشته باشند؛ چراکه زبان عامه را زبانی ناپسند و فاسد می‌دانند. برخلاف ادیبان حوزه کلاسیک، صوفیان شیفته این قالب شعری بودند و به سرودن شعر در این قالب علاقه داشتند. چرا که مخاطبان آنان مردم عادی بوده و برای بیان احساسات و مفاهیم کوتاه، کلمات محاوره‌ای و شکسته قالب شعری دوبیتی برای آن ها مناسب‌تر بوده است.

در این مقاله به طور خلاصه، قالب شعری دوبیتی را به شما معرفی کردیم، اگر شما تمایل دارید بیشتر با اشعار این قالب شعری آشنا شوید می‌توانید به منابع ذکر شده در پایین این مطلب رجوع کنید.
نظر شما راجع به قالب شعری دوبیتی چیست؟ کدام‌یک از دوبیتی‌های باباطاهر یا دوبیتی‌سراهای دیگر را از حفظید؟ لطفا نظرات و پیشنهادات خود را با ما و دیگر کاربران ستاره به اشتراک بگذارید. پیشنهاد می‌کنیم بهترین دوبیتی های زبان پارسی را نیز در ستاره بخوانید و لذت ببرید.

برگرفته از: ویکی پدیا و مقاله کاربرد و ویژگیهای دوبیتی در بومی‌سرودهای ایرانی