سکونتگاه‌های غیررسمی؛ زخمی بزرگ بر چهره زندگی شهری

به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش‌های خبری ایرنا، در حالی که وجود «سکونتگاه‌های غیررسمی» به عنوان یکی از مسائل شهرهای ایران شناخته می‌شود، پرسش این است که چه تعداد سکونتگاه غیررسمی در ایران وجود دارد و تا چه میزان از جمعیت شهری ایران، در این نوع از فضاهای شهری زندگی می‌کنند؟

سکونتگاه غیررسمی و زاغه‌ها در جهان

«سازمان ملل متحد» در گزارش‌ خود درباره‌ی بحث سکونتگاه‌های غیررسمی (Informal settlements)، به توصیف و تشریح شرایط کلی این نوع از سکونتگاه‌ها می‌پردازد. در گزارش این سازمان «زاغه‌ها» (Slums) به عنوان بدترین نوع سکونتگاه غیررسمی برشمرده می‌شود و در توصیف آن‌ها چنین آمده است: «زاغه‌نشین‌ها محروم‌ترین و منزویترین شکل سکونتگاه‌های غیررسمی هستند که ویژگی اصلی آن‌ها فقر ساکنان آن، مساحت‌های بزرگ مسکن ویران شده و قرارگیری در خطرناک‌ترین بخش‌های اراضی شهری است. علاوه بر عدم امنیت مالکیت، ساکنین زاغه‌ها دسترسی به امکانات زیرساختی، خدمات اساسی، فضاهای عمومی و سبز ندارند و بطور دائم در معرض اخراج، بیماری و خشونت قرار می‌گیرند.

در کشور سودان جنوبی، ۹۶ درصد از جمعیت شهرنشین، در زاغه‌ها و سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند.

«بانک جهانی» نیز در گزارشی در همین ارتباط، آمار زاغه‌نشینی به عنوان بدترین شکل از سکونتگاه‌های غیررسمی در جهان را چنین برآورد کرده‌است: در کشور سودان جنوبی، ۹۶ درصد از جمعیت شهرها در زاغه‌ها زندگی می‌کنند، که این بدترین وضعیت ممکن در جهان است. همچنین پس از کشور سودان جنوبی، کشورهای آفریقای مرکزی و سودان به ترتیب با ۹۳ و ۹۲ درصد زاغه‌نشین از کل جمعیت شهری، وضعیت بسیار وخیمی را تجربه می‌کنند. بر طبق همین آمار، دو کشور افغانستان و یمن به ترتیب با ۶۳ و ۶۱ درصد زاغه‌نشین از کل جمعیت شهرنشین، نامناسب‌ترین شرایط را از نظر سکونتگاه‌های غیررسمی در منطقه آسیای غربی دارند.

آمار بانک جهانی گویای آن است که تنها شهروندان کشورهای فقیر و جنگ‌زده، قربانی زندگی در زاغه‌نشینی و سکونتگاه‌های غیررسمی نیستند. بر طبق همین آمار حدود ۲۵ درصد از جمعیت شهرنشین در کشورهایی همچون چین، هند، برزیل، آفریقای جنوبی و اندونزی در زاغه‌ها زندگی می‌کنند.

گزارش‌های سازمان ملل متحد نیز نشان می‌دهد که حدود ۶۲ درصد از جمعیت شهرنشین در آفریقا، ۳۰ درصد از جمعیت شهرنشین در آسیا و ۲۴ درصد از جمعیت آمریکای لاتین و حوزه دریای کارائیب در زاغه‌ها زندگی می‌کنند. هرچند همین گزارش‌ها حکایت از آن دارد که دولت‌های آسیایی عملکرد موفقی در کاهش جمعیت زاغه‌ها داشته‌اند.

با این حال گزارش سازمان ملل متحد، تصویری روشن از آینده وضعیت حضور مردم در سکونتگاه‌های غیررسمی در جهان ترسیم می‌کند. برطبق گزارش این سازمان، نسبت جمعیت شهری که در مناطق زاغه نشین در سراسر جهان زندگی می کنند ، بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۴ از ۲۸ درصد به ۲۳ درصدکاهش یافته است. این روند مثبت اخیراً معکوس شده و در سال ۲۰۱۸ به ۲۳.۵ درصد افزایش یافته است. تعداد مطلق افرادی که در زاغه‌ها یا سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند به بیش از ۱ میلیارد نفر افزایش یافته است که ۸۰ درصد آن به سه منطقه شرقی یا جنوب شرقی آسیا (۳۷۰ میلیون) ، زیر صحرای آفریقا (۲۳۸ میلیون) و آسیای مرکزی و جنوبی (۲۲۷ میلیون) منسوب است. تخمین زده می شود ۳ میلیارد نفر تا سال ۲۰۳۰ به مسکن کافی و مقرون به صرفه نیاز داشته باشند.

سازمان ملل متحد در تحلیل‌ خود از عوامل حضور مردم در مسکن‌های غیررسمی، چنین می‌نویسد: «بین رشد شهرک‌های غیررسمی و زاغه‌ها و همچنین فقدان مسکن و زمین دارای قیمت متناسب، رابطه‌ای وجود دارد. در حالی که سرمایه گذاری بخش خصوصی در حوزه مسکن طی سال‌ها ثابت بوده است، این سرمایه‌گذاری تبدیل به مسکن دارای قیمت منطقی و مناسب برای طبقه کم درآمد نشده است».

سازمان ملل در پیشنهادهای خود درباره‌ی حل مسئله‌ی سکونتگاه‌های غیررسمی، از دولت‌ها می‌خواهد که بیشتر به این مناطق توجه کنند و به جای نادیده‌ گرفتن ساکنان این مناطق و یا اخراج اجباری آن‌ها، برنامه‌هایی برای توسعه و بهسازی این مناطق در نظر بگیرند و تلاش کنند تا زندگی شهروندان ساکن سکونتگاه‌های غیررسمی بهبود یابد.

سکونتگاه‌های غیررسمی در ایران

مسئله سکونتگاه‌های غیررسمی، یکی از مسائل اجتماعی مهم کشور ایران است. پیش از این و در تیرماه امسال، «نواب میرزایی» نماینده وزارت کشور در اجرای طرح ایجاد دفاتر تسهیل‌گری و توسعه محلی، در اظهاراتی گفته بود: «طبق آمار دستگاه‌ها و سازمان‌های مختلف در حال حاضر ۹ تا ۱۱ میلیون نفر ساکن سکونتگاه‌های غیررسمی هستند. از دهه هفتاد سکونتگاه‌های غیررسمی به عنوان پنج آسیب اول کشور مطرح است». «محمد اسلامی» وزیر راه و شهرسازی نیز در اردیبهشت ماه امسال، در یکی از سفرهای استانی خود اعلام کرده بود که حذف حاشیه‌نشینی، سکونتگاه‌های غیررسمی و نوسازی محلات در مناطق شهری یکی از اولویت‌های مهم این وزارتخانه است.

از آن رو که سکونتگاه‌های غیررسمی، بیشتر مواقع فاقد سند رسمی هستند، قابل سرشماری دقیق نیستند، اما کارشناسان و صاحب‌نظران، براساس بررسی‌های مختلف، برآوردهایی را از میزان این سکونتگاه‌ها ارایه می‌دهند. بطور مثال «محمدسعید ایزدی»، معاون معماری و شهرسازی وزارت راه و شهرسازی در مصاحبه‌ای با «پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی» در سال گذشته، اشاره می‌کند که مساحت سکونتگاه‌های غیررسمی در ۱۱۰ شهر کشور بالغ بر ۵۸ هزار هکتار بوده و یک هزار و ۱۰۰ محله را شامل می‌شود. وی در همین مصاحبه می‌افزاید که این مناطق از مالکیت شخصی برخودار نبوده و طبق مطالعات انجام گرفته ۸۹ درصد آن‌ها بر خلاف تصور همگان، در محدوده شهری واقع شده‌اند و تنها درصد کمی از این نواحی در خارج از محدوده قانونی شهر مستقرند. ایزدی برآورد می‌کند که جمعیتی بالغ بر ۱۱ میلیون نفر در این نواحی ساکن باشند.

«نریمان مصطفایی» مدیرکل دفتر ستاد ملی بازآفرینی شهری وزارت راه و شهرسازی نیز در مصاحبه‌ای در سال ۱۳۹۶ و با خبرگزاری ایرنا هم ضمن اشاره به زندگی شهروندان در سکونتگاه‌های غیررسمی، گفته بود که حدود ۳۰ درصد جمعیت شهری ایران در سکونتگاه‌های غیررسمی کشور ساکن هستند و مساحت این سکونتگاه‌ها به حدود ۴۸ هزار هکتار می‌رسد.

«مجید روستا» عضو هیات مدیره شرکت بازآفرینی شهری ایران هم پیش از این عنوان کرده بود که ساکنین سکونتگاه‌های غیررسمی یا حاشیه‌نشینان افرادی هستند که از روستاها و شهرها مهاجرت کرده‌اند و ۳۰ درصد از آن‌ها، افرادی کم درآمدی هستند که از زندگی مناطق شهری به حاشیه نشینی پناه آورده‌اند.

پراکندگی سکونتگاه‌های غیررسمی در ایران

میزان و گستره‌ی سکونتگاه‌های غیررسمی، در شهرها و مناطق مختلف ایران، متفاوت است، اما با جمع‌بندی اظهارات مسوولان، می‌توان دریافت که اغلب شهرهای کشور، با این معضل، مواجه‌اند. طبق برآوردهای وزارت مسکن و شهرسازی، ۴۹ محله در شهر تهران دارای سکونتگاه‌های غیررسمی هستند که محلات مساحتی بالغ بر ۵۵۵۳.۲۹ هکتار و جمعیتی در حدود ۱۲۷۷۰۸۲ نفر را در بر می‌گیرند. کل وسعت سکونتگاه‌های غیررسمی در استان تهران نیز به ۸۷۰۰ هکتار می‌رسد.

وضعیت سکونتگاه‌های غیررسمی در شهر تهران، منبع گزارش وزارت راه و شهرسازی

شماره	نوع سکونتگاه	تعداد محلات	مساحت (هکتار)	مساحت بلوک‌ها (هکتار)	جمعیت	تراکم ناخالص	تراکم خالص
۱	محلات دارای اولویت درجه اول مداخله برای ساماندهی و توانمندسازی اسکان غیررسمی	۱۳	۱۸۶۶.۱۹	۱۳۶۹	۳۴۵۴۱۰	۲۴۵	۳۱۷
۲	محلات دارای اولویت مداخله برای پیش‌گیری و پیش‌نگری اسکان غیررسمی	۱۰	۱۴۵۹.۹۱	۱۲۰۳	۳۹۶۱۴۳	۲۷۷	۳۶۳
۳	محلات نیازمند مداخله مکمل نهادی برای پایداری فرآیند تحول	۱۳	۱۲۱۹	۹۳۱	۳۲۱۳۳۲	۲۸۹	۳۸۶
۴	محلات نیازمند مداخله محدود به صورت طرح‌های مکمل توسعه	۱۳	۱۰۰۸.۱۹	۶۸۲	۲۱۴۱۹۷	۳۲۳	۴۴۴
۵	جمع	۴۹	۵۵۵۳.۲۹	۴۱۸۵	۱۲۷۷۰۸۲	-	-

اما آمارهای رسمی و اظهارات مسوولان درباره گستره‌ سکونتگاه‌های غیررسمی، چگونه است؟ بنابر همین آمارها در ۱۱۰۰ هکتار از حاشیه شهرهای مازندران بویژه در ساری، آمل، بابل، قائمشهر و نکا سکونتگاه‌های غیررسمی وجود دارند و ۱۵۰هزار نفر در این اماکن زندگی می‌کنند. «داود طلوعی» معاون بازآفرینی شهری و مسکن اداره کل راه و شهرسازی قم هم برآورد کرده است که ۱۶۳ هزار تن از جمعیت قم و در مساحتی حدود ۲۰۰ هکتار، در سکونتگاه‌های غیررسمی اسکان یافته‌اند. آمارها نشان می‌دهند که حدود ۶۰۰ هزار نفر از جمعتی ۱.۸ میلیون نفری تبریز در سکونتگاه‌های غیررسمی و حاشیه نشین زندگی می‌کنند و جمعیت سکونتگاه‌های غیررسمی استان آذربایجان شرقی، ۳۰ درصد از کل جمعیت شهرنشین این استان را در بر می‌گیرد. همچنین طبق برخی آمار غیررسمی، ۶۵۰ هزار نفر در آذربایجان غربی ساکن سکونتگاه‌های غیررسمی هستند.طبق برآوردهای وزارت مسکن و شهرسازی، ۴۹ محله در شهر تهران دارای سکونتگاه‌های غیررسمی هستند که محلات مساحتی بالغ بر ۵۵۵۳.۲۹ هکتار و جمعیتی در حدود ۱۲۷۷۰۸۲ نفر را در بر می‌گیرند.

در استان گیلان و شهر رشت نیز بنا بر اظهارات «محمد صفری» رییس اداره عمران و بهسازی شهری اداره کل راه و شهرسازی گیلان، ۱۶ محله سکونتگاه غیررسمی به مساحت ۷۸۹ هکتار وجود دارد. در استان سمنان نیز مساحت سکونتگاه‌های غیررسمی به ۳۵۱ هکتار می‌رسد. بر طبق اظهارات مسوولان، دراستان مرکزی ۷۱۲ هکتار سکونتگاه غیررسمی وجود دارد که عمده این سکونتگاه‌های غیررسمی در شهرهای اراک و ساوه قرار گرفته‌اند. وسعت سکونتگاه‌های غیررسمی در استان کهگیلویه و بویراحمد هم به ۱۱۷۰ هکتار رسیده است.

در استان لرستان، شهر بروجرد دارای بیشترین مساحت از سکونتگاه‌های غیررسمی است و ۳۷۵ هزار نفر معادل ۳۵ درصد جمعیت شهری استان در سکونتگاهای غیررسمی و حاشیه‌ها زندگی می‌کنند. آمارها و اظهارات مسوولان نیز نشان می‌دهند که محدوده مصوب سکونتگاه‌های غیررسمی استان خراسان رضوی به ۵۶۳۶ هکتار می‌رسد و سهم خراسان رضوی از کل سکونتگاه‌های غیررسمی در کشور ۱۰ درصد است.

وسعت سکونتگاه‌های غیررسمی در استان هرمزگان به ۷۰۰ هکتار می‌رسد و در استان ایلام نیز ۲۳۰ هکتار سکونتگاه‌های غیررسمی وجود دارد که این میزان در مجموع، ۳۰ درصد محدوده شهری بافت‌های فرسوده استان را شامل می‌شود.

در مجموع به نظر می‌رسد که تمامی استان‌های کشور، درگیر مسئله سکونتگاه‌های غیررسمی و حاشیه‌نشینی شده‌اند، هرچند که دولت از طریق طرح‌های «بازآفرینی شهری» در حال برنامه‌ریزی برای کاهش و در نهایت تبدیل سکونتگاه‌های غیررسمی، به بافت‌های شهری استاندارد و مناسب است.

منابع:

- UN HABITAT, Slum almanac ۲۰۱۵- ۲۰۱۶,

- The United Nations Conference on Housing and Sustainable Urban Development, Informal Settlements, ۲۰۱۵

- (The world bank, data, Population living in slums (% of urban population

- وزارت راه و شهرسازی، دبیرخانه ستاد ملی بازآفرینی شهری، تهیه برنامه ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی شهر تهران و اقدامات توانمندسازی اجتماعات آنها با تاکید بر بهسازی شهر (با دیدگاه شهرنگر)، ۱۳۹۵

- وزارت راه و شهرسازی، دبیرخانه ستاد ملی بازآفرینی شهری، گزارش مدیریتی گونه بندی و اولویت بندی محلات نیازمند بازآفرینی و بازنمایی محلات غیررسمی در شهر تهران، ۱۳۹۵

- وزارت راه و شهرسازی، طرح ساماندهی سکونتگاه های غیررسمی تهران (مشخصات سکونتگاه‌های شهر تهران)، ۱۳۹۵