معرفی بازی‌های محلی سمیرم در کتاب «یه قُل دو قُل»

اولین نکته ای که با مشاهده این کتاب متوجه آن خواهید شد، ناهمخوانی تصویر پشت و روی جلد آن با عنوان کتاب است.

تصویری بسیار زیبا و تماشایی از منطقه نمونه گردشگری «آب ملخ » و «تخت سلیمان» در جنوب غرب سمیرم بر روی جلد و عکسی از آبشار معروف سمیرم در فصل پاییز در پشت جلد، که دست کم سنخیتی با بازی های محلی و بومی ندارند و معرف مناطق توریستی و طبیعی این خطه هستند.

نویسنده کتاب «شکرالله امینی سمیرمی» است و آن را با همکاری اداره ورزش و جوانان سمیرم به نگارش در آورده و نوشتارش را به پیشکسوتان و عزیزانی که عمری را در راه اعتلای ورزش کوشیده‌اند و می‌کوشند، تقدیم کرده است.

«سید محمدرضا فلسفی»، رییس اداره ورزش و جوانان سمیرم در پیش درآمد این مجموعه نوشته است: بازی‌های بومی و محلی را می‌توان به مثابه میراث ‌ای ملی و منطقه‌ای پاس داشت تا در گذر ایام بیش از این غبار فراموشی بر چهره آنها ننشیند.

چند بیتی از عمر خیّام در قسمت درآمد کتاب درباره لعبتکان و فلک و بساط بازی از آموزگار و روزنامه نگار سمیرمی «علی افشاری»، منتشر شده و در ادامه آمده است: بازی‌های محلی باعث خارج کردن نیروی اضافی بدن می‌شود و بارزترین پنجره‌ای است که در آستانه آن می‌توان دنیا را به تماشا نشست و از ورای حرکت‌های هیجان انگیز و پرطراوت کودکانه، زوایای پنهان فرهنگ و پسندهای رفتاری هر قوم را مورد شناسایی قرار داد.

بچه ها در بازی‌های محلی خود را می‌شناسند و با دوستان خود صمیمی می‌شوند و آداب اجتماعی را در می‌یابند.

افسوس که آن همه بازی‌های رویایی، شاد و زیبا رخت بر بسته و به جای آن بازی‌های دیجیتالی حاکم شده‌اند. بازی‌هایی که بچه‌ها از قدرت اندیشه و احساس خود کمتر استفاده می‌کنند و با خلاقیت و احساس بیگانه اند و رفاقت و رقابت دسته جمعی در آن ها جایی ندارد.

اصطلاحات، نام‌ها و انواع بازی‌های محلی

انواع بازی شامل یک به یک، یک به چند و گروه به گروه هستند و وَر زدن، تر یا خشک، شیر یا خط و کیلان میلان در بازی ها متداول است. اصطلاحاتی همچون جِرزنی، سوختن، زوکشی و تودلی هم از جمله واژگان متداول و کاربردی در بازی‌های بومی سمیرم هستند.

نویسنده درباره چالش‌های پیش روی این بازی ها معتقد است: بررسی ها نشان می دهند به جز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان صدا و سیما، بقیه دستگاه های ورزشی و فرهنگی کمتر و یا اصلاً به این مهم نپرداخته‌اند. حمایت اندک از بازی‌های محلی، گسترش بازی‌های مدرن، کمبود اعتبار، تعلل در فرهنگ سازی و تبلیغات کم، از جمله فراموشی بسیاری از بازی های بومی و محلی در ایران است.

ورزش سمیرم در گذر تاریخ

ورزش به صورت رسمی در منطقه سمیرم از سال ۱۳۴۲ و بعد از شهرستان شدن این دیار رنگ و بوی واقعی به خود گرفته است. تا آن زمان در سمیرم رشته ورزشی خاصی دنبال نمی شد و بیشتر سرگرمی‌ها در قالب بازی های بومی و محلی بود که البته به واسطه محصور شدندش در بین سه استان عشایری بی تاثیر از آداب و رسوم اجتماعی آنها نبوده است.

سال ۱۳۴۵ مرحوم «سید جلال فلسفی» به سمت مسوول تربیت بدنی و پیش آهنگی سمیرم منصوب شده و برای پیشرفت و توسعه ورزش تلاش ها و مشقت های زیادی را متحمل می شود. به همین سبب می توان آن مرحوم را بنیانگذار ورزش شهرستان سمیرم دانست.

اولین ورزشگاه سمیرم در سال ۱۳۴۶ کلنگ زنی شده و در سال ۱۳۵۰ اداره تربیت بدنی در سمیرم افتتاح می شود و کارش را آغاز می کند. سال ۱۳۸۹ نیز این شهرستان میزبان اولین المپیاد ملی ورزش های عشایری کشور می شود.

نویسنده کتاب که سال های سال به عنوان مسوول کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان سمیرم فعالیت داشته است می نویسد: برخی بازی ها مانند آزنگ شیر، ملا داد، چاری چاری و یه کل دو کل هم از حیث اسم و هم از جهت رسم مختص این شهرستان کوهستانی بوده و هستند.

بازی هایی که همه آنها توسط شکر الله امینی نویسنده کتاب در محل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، به صورت عملی اجرا و احیا شده و تصاویر آن در جای جای کتاب معرف بازی های محلی است.

«آزنگ شیر» بازی محلی مخصوص پسران است که از بین خود یک نفر را انتخاب می کنند. او هم دست به زانو نهاد و خم می شود. سایرین هر یک خود را یکی از اعضای بدن شیر جنگل نامیده و می خوانند: «آزگه شیر، بشین بشین، بالا بشین که یال شیر اومد» و بر دوش فرد خم شده می پرد و فرود می آید.

نفر دوم نام عضو دیگری از بدن شیر را در شعر می خواند و به همین ترتیب بازی ادامه می یابد و هر کس خود را به نام یکی از اعضای بدن شیر معرفی می کند، تا اینکه یک نفر زبانش نچرخد یا خود را به نام عضوی که قبلا گفته شده بطور تکراری معرفی کند که در این صورت جایش را به فرد خم شده عوض می کند و بازی دوباره ادامه می یابد.

«تاپ تاپ خمیر» بازی مخصوص دختران است که در صفحه ۲۶ شرح بازی چاپ شده و سپس «چوب بازی» را که بیشتر در عروسی های محلی و عشایری مرسوم است و بزرگسالان آن را اجرا می کنند، شرح داده است.

«چوق و تیلی» یا «الک دولک» بازی مرسوم دیگری است که تا همین چند سال قبل هم در بخش‌هایی از سمیرم مشاهده می‌شد. ابزار بازی هم یک تکه چوب ۲۰ سانتیمتری بنام «تیلی» و یک چوب یک متری بنام «گز» و دو سنگ یا آجر به نام «چاله» بود.

تشریح و توضیح بازی معروف «شش خانه» هم که بیشتر به دختران بازگشته از کلاس و مدرسه اختصاص داشت نیز در صفحه ۳۶ کتاب، خواندنی و خاطره انگیز است.

«شلاق بازی» و «هرنگ و هرنگ» دو بازی دیگری هستند که شلاق ابزار مشترک آنها است اما در بازی «گرگم و برّه می برم» اشعار گرگ و بره و سوال و جواب های این دو نیز یادآور دوران بچگی میانسالان امروز و بچه های دیروز است.

«یه قل دو قل» بازی دیگری است که عنوان کتاب هم به آن اختصاص دارد. ابزار بازی شامل ۵ عدد سنگ گرد و کوچک، ریز دهتایی و ۱۰ عدد سنگ ریزه است.

این بازی ۱۷ مرحله دارد و شرح آن ۴ صفحه از ورق های پایانی کتاب را به خود اختصاص داده است.

نویسنده کتاب برای نوشتن آن از منابعی همچون بازی‌های محلی ایران نوشته فاطمه بدر طالعی، ونک در آینه زمان از بهمن حیدری، فرهنگ عامه سمیرم اثر ناصر طغرایی و شکوفه های سیب نوشته امرالله قاسمی استفاده کرده است.

کتاب «یه قل دو قل» در ۶۵ صفحه، توسط انتشارات سام آرام به چاپ رسیده است.