محله ­گردی در قم، ظرفیتی ارزشمند برای گردشگری ترکیبی

در سی‌صد و نود و پنجمین جلسه قم بنیاد قم‌پژوهی که با موضوع محله تاریخی باغ‌پنبه دیروز و امروز با حضور اعضای بنیاد و مهمانان در موسسه طلوع مهر برگزار شد، سیدمحسن محسنی یکی از پژوهشگران شهری گفت: در بحث محلات تاریخی باید رویکرد ما تغییر کند به طوری که در این محله‌ها جایی برای عرضه تولیدات صنایع دستی، سوغات و محصولات باغی قم فراهم شود تا ضمن فعالیت‌های اقتصادی بافت‌های تاریخی و محلات قدیمی قم حفظ شوند.

وی با بیان این‌که قم شهری تمدنی و میراثی است گفت: محله‌های تاریخی قم جزئی از هویت‌های ما است. بنابراین هویت هم واجد ارزش معنوی و هم واجد ارزش مادی است. ارزش معنوی برای ما اعتبار ایجاد می‌کند و ارزش مادی برای ما تولید ثروت و ایجاد اشتغال می‌کند.

محسنی با بیان اینکه منشا اصطلاحاتی مانند مدرن و پست مدرن غرب فرهنگی است، نه غرب جغرافیایی،گفت: در این عصر اهمیت توجه به محلات تاریخی مشخص می شود و باید بافت تاریخی قم را بر اساس قاعده مقیاس و تطبیق در نظر گرفت. درداخل کشور مانند یزد و کاشان و در بعد خارجی با کشورهای منطقه، خاورمیانه، شرق آفریقا و اروپا مقایسه کنیم وببینیم آنها با هویت‌های تاریخی خود چگونه رفتار می کنند.

این قم‌پژوه تصریح کرد: در بعد منطقه، دبی نمونۀ کشوری کاملا مدرن است. شهری با آسمان خراش‌های متعدد اما در کنار این ساختمان‌های ساخته شده به سبک مدرن، بخش‌های تاریخی و هویتی خود را نیز به‌خوبی حفظ کرده است.

محسنی با بیان این‌که مدیریت شهری قم دچار فقر تاریخی است افزود: متاسفانه به علت عدم توجه لازم به ظرفیت های تاریخی قم و رویکرد صرف به صنعتی کردن استان، باعث شده است تا امروز رودخانه فصلی سلمان به محل زباله و پسماند صنعتی تبدیل شود و سلفچگان دچار آلودگی زیست‌محیطی شده است ووقتی در سطح شهر از بام بازار کهنه به شهرقم نگاه می‌کنی با شهری آشفته روبه‌رو می‌شوید.

وی با اشاره به مزیت‌های خرد و کلان ظرفیت‌های گردشگری قم گفت: یکی از بهترین کارها برای نجات قم از دست آلودگی‌ها، توجه به گردشگری ترکیبی است.

این قم‌پژوه در توضیح گردشگری ترکیبی گفت: قم از نظر تولید پسته، فندق و زعفران بسیار منحصر به‌فرد است؛ به طوری که در متون پهلوی از زعفران قم یاد شده است. بنابراین می‌شود محله ها و خانه‌های تاریخی قم محلی برای عرضه سوغات و محصولات باغی و صنایع دستی و فرش دستباف قم باشد.

محسنی در خصوص محله باغ‌پنبه گفت: تقریبا در اواخر دوران قاجار، شهر قم به ده محله تقسیم شده بود. یکی از این محلات، محلۀ نوبنیاد باغ‌پنبه بود. این محله در واقع آخرین حلقۀ گسترش شرقی - غربی شهر به سوی حرم مطهر بود. گواه این مطلب توسعۀ بازار کهنه و بازار بزرگ در همین امتداد جغرافیایی است. ضمن این‌که قسمتی از همین محله به نام کوچه‌نو - که بعدها مستقل شد - در منتها الیه خط توسعه این دلیل را تقویت می‌کند. از نظر موقعیت این محله در بین خیابان ۵۵ متری عمار یاسر و خیابان باجک قرار دارد.

این پژوهشگر شهری با بیان این‌که وجه تسمیه یا علت نامگذاری این محله به آن جهت بوده است که در سابق در این محل پنبه کشت می‌کردند افزود: در دوران ناصرالدین شاه یکی از تجار بزرگ و خیّر قم به نام حاج علی اکبر ارباب که به القاب تاجر و پالان‌دوز و باغ‌پنبه‌ای هم موسوم بوده است، آب‌انبار و مسجدی در این محل می‌سازد که ساختمان قدیمی آن تا دهه شصت شمسی باقی بود که پس از تخریب، مسجد نوبنیاد کنونی جای آن ساخته می‌شود.

وی گفت: بازماندگان وی هنوز در این محل ساکن‌اند. در کنار این مسجد، گذر کوچک محل قرار دارد که دارای دو مغازه است که یکی از آنها که نانوایی سنگکی است و همین اینک نیز دایر است. همچنین این محل دارای دو حمام به نام حمام اولیا و شاهزاده یا شازده بوده که این دو نیز در گذر زمان تخریب شده است.

محسنی با بیان این‌که کهن‌ترین مکان این محل بقعۀ بابامسافر است که در محل باغشاه سابق و حد فاصل محلۀ مزبور با محلۀ مسجد جمعه بوده است تصریح کرد: در متون صفوی از این بقعه یاد شده و تکیه‌ای در جوار آن قرار داشته که گویا محل تجمع عرفا و دراویش بوده است. صوفیان بعدی باغ‌پنبه می‌توانند از بازماندگان این دراویش باشند. بنای کهن این بقعه نیز در دهۀ شصت تخریب و ساختمان کنونی به جای آن گذاشته شد.

وی با بیان این‌که در چندین کتب تاریخی به نام باغ‌پنبه پرداخته شده است اظهار کرد: بسیاری از خاندان اصیل و علما و بزرگان و پهلوانان قمی از این محله برخاسته‌اند. تاریخچۀ این محله را یکی از فضلای این محل جناب سیدحسن لاجوردی به نگارش درآورده که به نظر یکی از بهترین محله نگاری‌های شهرهای کشور است.

این کارشناس شهری افزود:خانۀ تاریخی لاجوردی نیز در این محل بود که متاسفانه حدود شش سال پیش تخریب شد. قسمت شمالی آن کار فرزندان استاد حسن معمار قمی سازندۀ تیمچۀ بزرگ بوده است و همچنین این محله چندین مغازه دیگر هم از جمله بقالی و قصابی داشته که بعضی از آنها هنوز دایر است. تعدادی از خانه‌های تاریخی قم از جمله خانۀ یزدان پناه (ارباب نو) ، سلامت و لاجوردی‌زاده در این محل است.

بافت تاریخی قم مدیریت واحدی ندارد

محمد امیدواریان پژوهشگروکارشناس شهرسازی و معماری نیز دراین جلسه با ابراز تاسف از خانه‌های تاریخی تخریب شده در باغ‌پنبه گفت: بزرگ‌ترین مشکل بافت تاریخی قم این است که مدیریت واحدی ندارد. میراث فرهنگی، آستانه، شهرداری و مالکین همه در این موضوع نقش دارند. بنابراین در بحث بافت تاریخی با مشکلاتی مواجه هستیم.

وی با بیان این‌که از دهه هشتاد بافت‌کُشی و تخریب بافت تاریخی قم شروع شد تصریح کرد: محدوده بافت تاریخی قاتل بافت تاریخی شده است؛ چرا که تا پیش از تعیین این حدود خانه‌های تاریخی بهتر حفظ می‌شده است.

این کارشناس با بیان این‌که بیش از صد خانه تاریخی در محله باغ‌پنبه شناسایی شده است تصریح کرد: به‌زودی جلد اول خانه‌های تاریخی قم منتشر خواهد شد.

امیدواریان گفت: در طول محله باغ‌پنبه تعدادی از خانه‌ها تخریب شده است. برخی هم وضعیت خوبی ندارند و در آستانه تخریب هستند و عده‌ای نیز مانند خانه لاجوردی‌زاده در حالت کما به سر می‌برند.

وی با بیان این‌که علی‌رغم تلاش‌های صورت گرفته برای حفظ خانه‌های تاریخی در نگاه کلان مدیران با حفظ خانه‌های تاریخی موافق نیست افزود: در شهری مانند کاشان مردم به دنبال ثبت خانه‌های خود هستند؛ چون بازگشت سرمایه آن صد درصد است.

در ادامه جلسه خانم مستقیم دیگر میهمان جلسه و نماینده شرکت عمارت خورشید که وظیفه احیا بافت باغ‌پنبه را بر عهده داشت گفت: در موضوع احیا بافت تنها بازآفرینی کالبد مطرح نیست بلکه باید به مسائل اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی محله نیز توجه شود. همچنین هر نوع فعالیتی در بافت نیازمند مشارکت مردم است. در این زمینه تا حدودی توانستیم موفق عمل کنیم اما هنوز احیا بافت به طور کامل انجام نشده است.

همچنین در این جلسه یزدانی مدیر مسئول و سردبیر نشریه عمران‌نامه‌ قم که گزارش مفصلی از محله باغ پنبه در این شماره نشریه خود منتشر کرده بود، گفت: این نشریه با رویکرد حفظ معماری تاریخی قم ویژه مهندسان شهرسازی و معماری منتشر می‌شود وطی پنج سال گذشته پانزده شماره تخصصی منتشر شده است.