بنای تاریخی اسپیه مزگت، نمادی استوار در رضوانشهر

مسجد یکهزار و اندی ساله ای که در پره سر به مسجد سفید معروف است، یکی از بناهای تاریخی استان گیلان می باشد. نام اصلی این مسجد اسپیه مزگت است که در زبان پهلوی همان مسجد سفید نامیده می شود و در زبان ترکی بنام آق مسجد معروف است. این بنای تاریخی در دهستان دیناچال و در ۲۰ کیلومتری رضوانشهر قرار دارد و همه ساله آئین های نوروزی در فضای باز اطراف آن برگزار می گردد. شواهد موجود نشان می دهد که بنای مسجد مربوط به دوره سلجوقیان است و سازمان های مربوطه تاکنون برای حفظ و نگهداری این یادگار کهن اقدام جدی نکرده اند. افراد قدیمی و ریش سفیدان منطقه بر این باورند که: این بنا، یکی از زیبا ترین بناهای تاریخی گیلان است و احتمال می رود این بنا در کنار شهر یا محلی احداث شده باشد که امروز هیچ اثری از آن نیست و به احتمال قوی این شهر، به نقل از (کتاب تات ها و تالشها نوشته دکتر علی عبدلی) همان شهر گمشده یا خشم است که در منابع تاریخی ایران از جمله احسن التقاسیم به شهر بامنبر استان گیلان از آن یاد شده است. طی سال های اخیر میراث خواران فرهنگی و به عبارت دیگر فرهنگ خواران، برای یافتن اموال و اشیای عتیقه، قسمتهای مختلف این بنا را تخریب و مورد کند و کاو قرار داده اند. بر روی دیوار های این مسجد کهن، آثاری به خط کوفی دیده می شود که آیاتی از کلام الله مجید و آیه هفدهم سوره مبارکه توبه است. دکتر منوچهر ستوده در کتاب «از آستارا تا استار آباد» این بنا را یکی از عجایب هفتگانه گیلان نامیده است. او بر این باور است که بیشتر سفال‌های پیدا شده از کاوش‌های باستان‌شناسان مربوط به دوره‌ ایلخانی است و معماری این بنا معماری بومی نیست، اما با معماری بومی گیلان به زیبایی تلفیق شده است. مصالح اصلی بنای این اثر تاریخی آجرهایی به ابعاد ۶×۲۳×۲۳ سانتی‌متر و قطر دیوار آن ۱۷۵ سانتی‌متر است. سقف بنا کاملا سفال‌پوش بوده است، اما بر خلاف بام‌های سفال‌پوش امروزی گیلان، سفال آن با ملات بر روی طاق‌ها چسبانده شده است و اندازه‌ی آن‌ها به ۳۶×۵۰ سانتی‌متر می‌رسد. سقف آن با طاق‌هایی طولی و کوره‌پوش‌هایی چند، مسقف شده و سطح بام قدری شیب‌دار است، که بدون محافظ‌ رها شده و در حال تخریب کامل است. از آنجائیکه مسجد سفید در کانون اجتماعی مهم قرار داشت و در طول زمان بیشتر مورد توجه بود، دوام یافته است و سقف آن با همان آجر های دیوار، طاق بندی شده است و روی سقف و دیوار ها، درختان تنومندی روییده بود که عمر بعضی از این درختان به بیش از ۲۰۰ سال می رسید که حدود ۱۰ سال پیش، اداره میراث فرهنگی با هدف جلوگیری از تخریب کامل این بنای قدیمی، اقدام به قطع درختان موجود کرد. روایات درباره این بنای قدیمی بسیار است، اما از مهمترین آنها حکایت شاه اسماعیل صفوی است که پیش از رسیدن به سلطنت مخفیانه به اتفاق چند تن از مریدانش از اردبیل به گیلان آمد و به حاکم مناطق طول و ناو پناهنده شد. حاکم طول و ناو از بیم حاکم خلخال توان محافظت از جان اسماعیل جوان را نداشت و ایشان را در همین مسجد تحویل فرستاده های سیدعلی کیا، حاکم لاهیجان داد. رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری رضوانشهر در این باره به خبرنگار ایرنا در رضوانشهر گفت: بنای تاریخی اسپیه مزگت در فهرست آثار ملی کشور قرار دارد و از سال ۱۳۷۹ این بنا طی شماره ۲۷۹۶ به ثبت رسیده است. مهندس منصور هادی پور افزود: بنای تاریخی اسپیه مزگت، جزء قدیمی ترین بناهای مذهبی(مسجد) گیلان به ثبت رسیده و در دهه ۸۰ اقدام به کاوش و گمانه زنی در اطراف این بنای تاریخی کردیم که در طی این مدت تعیین حریم بنای مسجد، پوشش حفاظتی بنا و همچنین تأسیس سایت نگهبانی و محصور کردن آن با سازه های بومی و فلزی، از جمله این اقدامات می باشد. وی همچنین بیان کرد: احداث راه دسترسی(پیاده رو) به محل بنا، لوله گذاری نهر و دسترسی برای بازدید کنندگان، نصب تابلو های اطلاع رسانی، ساخت کتیبه سنگی تحت عنوان شناسنامه و معرفی بنا و سایر موارد از جمله اقداماتی بود که تاکنون ۵۰۰ میلیون تومان در این راستا هزینه شده است. رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری رضوانشهر با اشاره به تعیین حدود برای محوطه اطراف این بنای تاریخی بیان کرد: منابع طبیعی، اجازه محصور کردن محوطه را به ما نداده است. هادی پور با اشاره به منع قانونی در تملک این بنای تاریخی می گوید: طبق قانون، مجوز هرگونه ایجاد هزینه برای نگهداری بناهای مذهبی بر عهده سازمان و دستگاه های متولی می باشد و از آنجائیکه این بنا بعنوان یک مکان مذهبی و مسجد تلقی می شود، ما به تنهایی قادر به هزینه برای نگهداری و باز سازی این مکان نمی باشیم. وی همچنین گفت: چون رسالت ما نگهداری از بناهای تاریخی است، اقدامات لازم را تا حد امکان در این مکان تاکنون انجام داده ایم. امروزه در تمامی کشورها اهمیت حفاظت از محیط زیست که میراث طبیعی و فرهنگی در آن جای گرفته بر همگان روشن است، لذا باید به دقت بر روی آثار به جای‌ مانده از گذشتگان که امروزه ما امانت‌دار آن هستیم، تأمل کنیم و آنها را بشناسیم و ضمن حفاظت، مرمت و نگهداری آنها، با ارائه طرح‌های نو، به ایجاد آثار جدید اقدام بنماییم، به‌ طوری که تفاوت‌هایی با آثار پیشینیان ما داشته باشد، زیرا اگر امروزه چنین کاری انجام نشود، نسل حاضر نمی‌تواند چیزی را به آیندگان بسپارد.

حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی برای تعادل بخشیدن به حیات انسان‌ها و دستیابی به توسعه پایدار و سازمان ‌یافته که روند تکامل تمدن بشری را در پی خواهد داشت، از چنان اهمیتی برخوردار است که یک بسیج عمومی، جهانی، دولتی و مردمی را می‌طلبد.

مردم باید محیط ‌های طبیعی و فرهنگی را به عنوان نهاد همبستگی معنوی در اجتماعات محلی خود تلقی کنند و بپذیرند که همان‌گونه که با انهدام و تخریب محیط طبیعی زندگی بشر به خطر می‌افتد، ویرانی میراث فرهنگی و تاریخی نیز زندگی معنوی را به مخاطره می‌افکند.

رضوانشهر با حدود ۸۰ هزار نفر جمعیت، ۱۲۰ روستا و دو شهر و دو بخش به نام های بخش مرکزی رضوانشهر و پره سر در ۷۰ کیلومتری غرب مرکز استان گیلان واقع شده است که از مجموع ۵۴ اثر تاریخی در این شهرستان، ۳ اثر شامل مسجد اسپیه مزگت دیناچال، پل خشتی پونل و خانه امان اله خان ساسانی ثبت ملی شده اند.