راهکارهای پایان دادن به مشکلات مدیریتی مساجد از زبان امام جماعت مسجد محمد باقر(ع) زنجان

به گزارش خبرگزاری شبستان از زنجان، حجت الاسلام دوستعلی محمدی، امام جماعت مسجد امام محمدباقر(ع) زنجان در مقاله ای که در اختیار خبرگزاری شبستان قرار داده است ضمن اعلام شاخصه مسجد موفق و بازخوانی بیانات مقام معظم رهبری در مورد مسجد، مطالبی را در خصوص پایان مشکلات مدیریتی مسجد بیان کرده است.

مقدمه:

هر دین و آیینی نمادها و نشانه‌‌هایی دارد؛ اسلام که آخرین دین آسمانی‌ست، از میان نمادهای ظاهری و مکانی، به جایگاه مسجد و احکام آن بسیار اهمیت داده است.مسجد بعنوان خانه خدا، مسکن و مامن آرام ،محل انس و اجتماعِ عظیم مردم انقلابی و مقر و پایگاه تمام اعمال صالح ، محل برادری و برابری،محبت و مودت،یک دلی و یک زبانی و محل خدمت به همدیگر،محل مشورت، قضاوت، سؤال و جواب، عبادت و سایر امور، در میان صفوف بهم فشرده ی نماز جماعت بوده و هست . خاطرات بزرگان هر شهر و دیاری، از گذشته تا حال ،خود شاهدی بر این ادعاست.

امام حسن مجتبى(علیه السّلام):مَنْ أَدْمَنَ اَلاِخْتِلاَفَ إِلَى اَلْمَسَاجِدِ أَصَابَ إِحْدَى اَلثَّمَانِ أَخاً مُسْتَفَاداً فِی اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْ عِلْماً مُسْتَظْرَفاً أَوْ کَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَى هُدًى أَوْ أُخْرَى تَصْرِفُهُ عَنِ اَلرَّدَى أَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً أَوْ تَرَکَ اَلذَّنْبَ حَیَاءً أَوْ خَشْیَةً . [الخصال , جلد 2 , صفحه 410]؛ هر کس به رفت و آمد به مساجد مداومت داشته باشد به یکى از هشت چیز مى‌رسد: برادرى از جانب خداوند - یا دانشى جدید -و یا سخنى که او را به سوى هدایت دلالت کند -و یا سخن دیگرى که او را از بدى باز دارد -و یا رحمتى که انتظار او را دارد -و یا ترک گناه از جهت حیا -و یا ترس خدا.

کارکرد های مسجد از نظر اسلام عبارتند از:

کارکرد عبادی: نماز جماعت، اعتکاف، تبلیغ و سخنرانی ،خواندن نوافل، دعا و مناجات و تلاوت قرآن، و ...

کارکرد اجتماعی:«یَدُ اللهِ مَعَ الجَمَاعَة»[خطبه 127 نهج البلاغه]؛مسجدمصداق عملی حرکت‌های اجتماعی است.مثل:محل اخذ رای گیری و...

کارکردهای آموزشی: بر پایی کلاس‌های مختلف اعتقادی، احکام، اخلاق، تفسیر، آموزش نظامی، شعر و...

کارکردهای فرهنگی: به طور کلی پایگاه‌های فرهنگی اسلام از مساجد شکل گرفته و در بین نقش‌های دیگر، مسجد، بیشترین اهمیّت را دارد.

کارکردهای تبلیغاتی: هدف از تبلیغ، رشد و افزایش معرفت دینی مردم و احیای آنان برای ادای وظایف دینی و اسلامی ایشان است.

کارکرد سیاسی: دین و سیاست در اسلام، مقوله‌ی واحدی هست و از همان ابتدای اسلام تا کنون مسجد به عنوان پایگاه مهم سیاسی بوده است.

کارکرد اخلاقی: ساختار معنوی مسجد به گونه‌ای است که نهایتاً به باروری اخلاقی، روحی، اخلاص و طهارت نفس انسانی می‌انجامد.

کارکرد خدماتی: مساجد، هم در مورد رسیدگی مادی و معنوی به افراد بی‌بضاعت و هم در مورد حوادث طبیعی غیر مترقبه وارد عمل می‌شود.

مقام معظم رهبری:

مسجد فقط پایگاه مسائل اجتماعی نیست، بلکه پایگاهی است برای همه‌ی مسائل نیک مانند انسان‌سازی، خودسازی، مقابله با دشمن، تمدن‌سازی و بصیرت‌افزای [31/05/1395].

طبق آخرین آمار منتشره توسط خبرگزاری شبستان در اینفوگرافی مساجد سال 1398، در کشور بین 70 هزار تا 80 هزار مسجد وجود دارد ؛ در شهر زنجان در حدود 150 مسجد موجود است.

بر اساس نظر صاحب نظران، در حال حاضر بیش از نیمی از مساجد شهر فاقد فعالیت و تحرک لازم می باشند و به دلایل مختلف از جمله: بی نظمی، کثیفی، هیات امنا و خادم بداخلاق و وضعیت بد مالی فعالیت چندانی نداشته و برای جوانان جذاب نیستند ، و تنها فعالیت آنها اقامه ی یک نوبت نماز است.

خادمین و هیات امنا در غالب مساجد نه تنها جاذبه ای برای جذب جوانان ندارند بلکه خود مانع فعالیت بسیج و کانون های فرهنگی و غیره هستند و اکثر مساجد شهرصرفا در مدت محدود نماز باز بوده و نقشی در اجتماع و حل معضلات فرهنگی و اجتماعی ندارند .

با وجود چندین نهاد که بخشی از ماموریت آن مسجد است مردم در خصوص مساجد با مشکل مواجه هستند و با مراجعه به هر یک از دستگاه ها مسائل، لاینحل، باقی می ماند . هیچ سازمان و ارگانی به صورت یک پارچه خود را متولی و مسؤول مساجد نمی داند .

چرا برخی از مساجد ،موفق نیستند؟

دربرخی از مساجد، افراد گرفتار مشکلاتی همچون تفرقه ، بد اخلاقی و درگیری می شوند و متاسفانه این درگیریها موجب شده که ما، این مسجد را صرفا با اقلیتی از کهنسالان ببینیم که در غالب ساعات بجز وقت نماز، درهای مسجد بسته است.

حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) [در حکمت 369 نهج البلاغه] می فرمایند: یَأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لَا یَبْقَى فِیهِمْ مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا رَسْمُهُ وَ مِنَ الْإِسْلَامِ إِلَّا اسْمُهُ؛ وَ مَسَاجِدُهُمْ یَوْمَئِذٍ عَامِرَةٌ مِنَ الْبِنَاءِ، خَرَابٌ مِنَ الْهُدَى، سُکَّانُهَا وَ عُمَّارُهَا شَرُّ أَهْلِ الْأَرْضِ؛ مِنْهُمْ تَخْرُجُ الْفِتْنَةُ، وَ إِلَیْهِمْ تَأْوِی الْخَطِیئَةُ . روزگارى بر مردم فرا مى رسد که در میان آن ها از قرآن چیزى جز خطوطش و از اسلام جز نامش باقى نخواهد ماند ، مساجد آن ها در آن زمان از جهت بنا آباد و محکم ولى از جهت هدایت خراب و ویران است، ساکنان آن مساجد و آبادکنندگانش بدترین مردم روى زمین اند، فتنه و فساد از آن ها برمى خیزد و خطاها به آن ها بازمى گردد.

ما در چنین مسیر لغزنده ای هستیم. این دگرگونی ملموس و غیر قابل انکار، در برخی از مساجد، ذهن هر متفکری را دچار حیرت می نماید و این سوال پیش می آید که آیا عقاید مردم آن منطقه نسبت به دین و مذهب تغییرکرده؟ آیا مردم نماز را ترک کرده اند؟

ماجرا چیست؟چه کسی مسئول این ویرانی ها (به تعبیر نهج البلاغه) است؟

پاسخ: پس از بررسی های میدانی و مراجعه به خرد جمعی، به این نتیجه می رسیم که مشکل، به مدیر و سوء مدیریت ،با تئوریِ: "چند مدیریتی در محل واحد" بر می گردد. البته هر چند، در نگاه عموم مردم، مساجد غالبا ،صرفا محل عبادت است (و أنّ المساجد للّه فلا تدعوا مع اللّه أحدا).[ جن / 18]«مساجد از آن خداست، پس باید احدی جز او را نخوانید». و به نظر غالب مردم مسائلی همچون مدیر و مدیریت لازمه آن نیست. اما در یک نگاه واقع بینانه ، مساجد، بخاطر امور مربوط به نگهداری و مسائل عمرانی و فرهنگی و غیره ، تبدیل به یک مقر و تشکیلات دینی شده است و باید گفت، هیچ تشکیلاتی بدون رهبر ، قادر به حفظ وحدت و انسجام نیست.

اگر کمی تامل کنیم، می بینیم که این جهان و هستی ، با این همه عظمت، نیاز به مدیر دارد و آن هم مدیر واحد . مگر می شود یک مجموعه منظم و متحد الشکلی باشد و مدیر واحدی نداشته باشد. قرآن به یکی از مصادیقی که در آن نمی شود وحدت را حفظ کرد اشاره داشته [در آیه 22 سوره انبیاء] می فرماید:«لوکان فیهما آلهة إلاّ اللّه لفسدتا»‏ اگر در آسمان و زمین غیر از خدای یکتا خدایانی وجود داشت همانا خلل و فساد در آسمان و زمین راه می‌یافت . آیه صراحتا بیان می دارد که تئوری چند مدیریتی در یک محل واحد،غالبا با اختلاف آراء وسلایق همراه بوده و فساد و تباهی می آورد . بعبارتی دو پادشاه در اقلیمی نگنجند.

با وجود چندین مجموعه با شرح وظایف گوناگون در مسجد (از قبیل: کانون فرهنگی، بسیج برادران، بسیج خواهران، هیات عزاداری،هیات بانوان،نهضت سوادآموزی، مهد ، حوزه علمیه،هیات امناء،مرکز نیکوکاری،جامعه القرآن،خادم،ستاد تربیتی و مرکز مشاوره و غیره) متاسفانه گویا برخی به این تضاد و تناقض توجه نداشته، بعضا با انتخاب مسئولین و فرماندهان گوناگون بدون ملاحظه نظر مدیر مسجد، وحدت را به تفرقه و درگیری تبدیل کردند.

تعبیر کلمه لفسدتا (در آیه فوق) یعنی همین تفرقه، یعنی همین آشفتگی ها، که حاصل دو یا چند مدیریتی است که در محل اجتماع متناقضین ایجاد شده است؛ اینکه دو پادشاه در یک مملکت سربازان خود را مامور به اموری هم عرض ،که با هم تداخل دارد، نمایند ، مورد پذیرش عقلای عالم نیست.

قرآن در سوره آل عمران آیه ۱۰۳ تاکید به وحدت داشته و می فرماید: وَاعتَصِموا بِحَبلِ اللَّهِ جَمیعًا وَلا تَفَرَّقوا .پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله )، وحدت را رحمت و تفرقه را عذاب دانسته ،می فرمایند: «... ان الجـمـاعـة رحـمـة و الفـرقـة عـذاب. یعنی: همانا جماعت [وحدت ] رحمت است و تفرقه عذاب است .» نهج الفصاحه، ص 433

حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) [در خطبه 127 نهج البلاغه] می فرمایند: فَإِنَّ یَدَ اللَّهِ [عَلَى] مَعَ الْجَمَاعَةِ، وَ إِیَّاکُمْ وَ الْفُرْقَةَ، فَإِنَّ الشَّاذَّ مِنَ النَّاسِ لِلشَّیْطَانِ کَمَا أَنَّ الشَّاذَّ مِنَ الْغَنَمِ لِلذِّئْبِ. أَلَا مَنْ دَعَا إِلَى هَذَا الشِّعَارِ فَاقْتُلُوهُ، وَ لَوْ کَانَ تَحْتَ عِمَامَتِی هَذِهِ. یعنی: دست خدا با جماعت است. از پراکندگى بپرهیزید، که انسان تنها بهره شیطان است آنگونه که گوسفند تنها طعمه گرگ خواهد بود، آگاه باشید هر کس که مردم را به این شعار «تفرقه و جدایى» دعوت کند او را بکشید هر چند که زیر عمامه من باشد.

این سوال غیر قابل انکار است اگر کسی بپرسد: پس ریشه ی این همه امور باطل ، در برخی از مساجد (از قبیل چیزهایی مثل دو بهم زنی ها، غیبت ها و اتهام و دروغ و ریاست طلبی و غیره) از کجاست؟ آیا این مشکل به حکومت برمی گردد یا به سلایق و مسائل اعتقادی افراد؟

اصل و توصیه دین ما ، اتحاد و وحدت است تا آنجائیکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند : إذَا کَانَ ثَلَاثَةٌ فِی سَفَرٍ فَلْیُومِّرُوا أَحَدَهُم. هر گاه سه نفر همسفر شدند، از میان خود یک نفر را به رهبری انتخاب کنند( کنزالعمال / 17550)

حال سوال این است: مگر می شود چیزی در شرع بنام مسجد داشته باشیم (با آن همه آراء و سلایق گوناگون افراد) ولی خودِ دین به عنوان متولی مسجد ، یک نفر را بعنوان رهبر ،مدیر و فرمانده معین نکرده باشد؟

مقام معظم رهبری در بیانات خود با چند بار تاکید بر جملاتی همچون 1- (شما می دانید) 2- (حواستان باشد) می فرمایند: مساجد، شما می دانید، یک رئیس طبیعی دارد و آن امام جماعت است. اگر شما جوری عمل کنید که آن امام جماعت، یا تصور کند که دارید شما جای او را تنگ می کنید، یا واقعاً جای او را تنگ کنید، یک معارضه ای در بطن این کار وجود دارد،‌ حواستان باشد! و حالا اگر یک وقتی امر دائر شد بین کانون فرهنگی و امام جماعت، ما امام جماعت را مقدم می دانیم؛ این را به شما بگویم. غرض، حواستان باشد که نگویید این جا آخوند گرایی شد و گروه گرایی شد. چون قوام مسجد به آن آقای پیشنمازی است که آنجاست. (31/2/1375) از جملاتی همچون 1- (شما می دانید) 2- (حواستان باشد) معلوم می شود که غفلتی صورت گرفته است.پاسخ مقام معظم رهبری، کاملا شفاف و واضح بود.ولی مسئولین غفلت داشتند.

این مطلب هر انسان دقیقی را به تعجب وا می دارد که چرا نیروهای ولایتمداری که در مسجد مشغول کارهای فرهنگی هستند دچار تفرقه می شوند؟ مشکل کجاست؟ آیا این فرمایش رهبر به گوششان نرسیده است؟ یا امام مسجد فعال نیست؟ برای پاسخ این سوال،کافی است، بخشی از فرمایش مقام معظم رهبری را ببینیم که فرمودند :قوام مسجد به آن آقای پیشنمازی است که آنجاست.

حالا ممکن است میانشان یک آدمی باشد که خیلی فعال هم نباشد، چه نباشد، اما طبیعت کار این است. خیلی خب،‌ حالا اگر شما جوری عمل کنید که آن آقا با شما همکاری کند وتشویق بشود به همکاری، این دیگر «نورٌ علی نور» است. غرض، حواستان باشد؛ به این نکته توجه کنید. این را من خواستم برای این که شما « عن بصیره» حرکت کنید. (31/2/1375)

خطر انحراف اینجاست: امروزه کسانی که به انحاء گوناگون در صحن مسجد فعالیت می نمایند ، باید طبق فرمایش مقام معظم رهبری ، حواسشان به امام مسجد باشد . همچنین باید حواسشان به سلسله مراتب در فرماندهی هم باشد. یعنی فرماندهی، سلسله مراتب دارد .مثلا فرمانده بسیج ،درست است که زیر مجموعه ی فرماندهی سپاه و حوزه مقاومت است، ولی این در جایی است که ماموریتهایشان با مسجد تزاحمی ایجاد نکند. لذا در صورت تعارض یا تزاحم دو فرد ( امام مسجد و فرمانده بسیج یا کانون یا غیره) حرف و سخن امام مسجد در مسجد اولی و ارجح است و باید یک فرد ولایی و ولایتمدار طبق فرمایش رهبری ،گوش به فرمان امام مسجدِ انقلابی و ولایی خود باشد . که آن هم البته صد در صد بعید به نظر می رسد که یک امام مسجدِ انقلابی تزاحمی برای کارهای انقلابی بسیج و امثال آن ایجاد کند. مگر اینکه بطور موردی تلاقی با سایر برنامه های مسجد داشته یا مصلحت دیگری موجود باشد.

روش انتخاب امام مسجد ؟

امام صادق(ع)فرمود:امام جماعت، رهبری است که شما را به سوی خدا می برد،پس بنگرید که به چه کس اقتدا می کنید. مستدرک الوسائل،ج 1 ص 491،وسائل،ج 5 ص 416.

آیت الله العظمی مکارم شیرازی: بین روحانیت شیعه و اهل سنت تفاوت روشنی در زمینه مدیریت مساجد وجود دارد... در روحانیت اهل سنت مانند الازهر برنامه ها، امام جماعت و حتی مرجع را دولت ها تعیین می کنند اما در شیعه همه آن ها جنبه مردمی دارد و مردم هستند که سراغ امام جماعت می روند و انتخاب می کنند. 1397/04/13

نحوه انتخاب امام مسجد یا همان مدیر، در غالب مساجد متاسفانه به شکل و روش معقولی نیست.یعنی بعضا بخاطر کمترین اختلاف سلیقه بین امام و دیگر مسئولان مسجد، جلساتی شکل گرفته، امام را برکنار می کنند.

این نادیده می ماند که امام مسجد وجه تمییزی بودکه غالبا اهالی یا معتمدین محل، بعد از بنای اولیه مسجد ،با توجه به حسن شهرت و تقوای آن طلبه یا روحانی، از وی جهت حضور و امامت در مسجد، دعوت کرده بودند و به عدالت وی ایمان دارند. با رفتن امام مسجد تعدادی از افراد نیز می روند...!

تذکر: بهتراست در کنار واژه امام جماعت مسجد ، واژه "امام مسجد" نیز استفاده شود، معنای امام مسجد ،وسیع تر از امام جماعت است.

مقام معظم رهبری می فرمایند: مسجد یک رئیس طبیعی دارد، یک مدیر طبیعی دارد؛ و او امام مسجد است. 28/3/1375

نقش امام مسجد: امام مسجد دارای نقش‌ها و شئون مختلف است. از جمله مدیریت ، نظارت و هماهنگی تمام امور مربوط به مسجد ، که شخصا یا بوسیله ی انتخاب افراد مورد اعتماد از بین نمازگزاران وفعالان مسجد، مستقیما به امورات رسیدگی یا نظارت دارد.

از قبیل اداره امور مادی ، ساخت و ساز، توسعه و نگه‌داشت و اداره امور مالی ، انجام امور عبادی و مناسکی، مراسم‌ مذهبی و ملی ، برگزاری ادعیه و مدیریت منابع انسانی مسجد و هیئت امناء، مدیر فرهنگی، پایگاه بسج، خادمین، کارکنان، و نمازگزاران مسجد و... هدایت و رهبری ، به عنوان مبلّغ، سخنران امور دینی . انجام امور تبلیغاتی مسجد در فعالیت‌های مختلف مذهبی ،مدیریت بر مراکز دینی از جمله :حوزه علمیه، کانون فرهنگی، کتابخانه، مرکز آموزشی و ... تابعه مسجد و نیز برنامه‌های متنوع فرهنگی، هنری و ورزشی که توسط مسجد تدارک شده است.انجام مشاوره و رسیدگی به مشکلات خانوادگی و اختلافات محلی و امور جوانان.پاسخگویی به احکام و مسائل مذهبی، شبهات و خرافات و انحرافات اجتماعی و عامل وفاق اجتماعی محله و محدوده مسجد،ایجاد انسجام و همبستگی وحدت بیشتر بین مردم محلات، رسیدگی به نزاع‌ها، دعواهای و انحرافات و ناهنجاری‌های اجتماعی.

مدیر تعاون و همیاری اجتماعی محل با رسیدگی به مستمندان، سائلین، ابن سبیل و فقراء و کمک در جمع‌آوری و هدایت کمک‌های مردمی (جنسی و نقدی ) در حوادث طبیعی (زلزله، سیل و....) و غیر طبیعی (جنگ و.... رسیدگی به امور اقتصادی حوزه دین از قبیل خمس، زکات، فطریه، رد مظالم، شرح احکام داد و ستد و تجارت و بیع اسلامی به ویژه برای مخاطبان بازاری مسجد و همچنین نظارت بر کار صندوق قرض الحسنه و فروشگاه و تعاونی مسجد و مدیریت برنامه‌های آموزش دینی و مذهبی.

برگزاری جلسات قرآنی و جلسات بصیرت افزایی.ایفای نقش امور سیاسی همچون تشویق و ترغیب مردم به شرکت در انتخابات، همکاری در راه‌اندازی صندوق رأی در مسجد، فراهم سازی جهت حضور کاندیداها در مساجد در ایام انتخابات. مدیریت امور تشریفات، مردم‌داری،استقبال و بدرقه از میهمانان و مخاطبان در مراسم مختلف اجرایی در مناسبت‌های اسلامی و مناسبت‌های ملی و نیز دعوت و استقبال از خطباء، سخنرانان ومسئولین و مدعوین به جلسات و مراسم مختلف ومواردی دیگر، اینها تنها بخشی از نقش‌هایی است که امام مسجد انجام می‌دهد.اگر نگاهی دقیق به این موارد داشته باشیم، در خواهیم یافت که اجرای این برنامه‌ها تنها برای نمازگزاران و اقامه کنندگان نماز در مسجد نیست بلکه شامل تمام افرادی است که در حریم مسجد قرار دارند در محیط ‌های مختلف: فرهنگی ، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی می‌باشند که اعمال نفوذ و هدایت و نظارت تمام این موارد بسته به این است که جایگاهی بسیار فراتر از اقامه نماز جماعت برای ایشان در نظر بگیریم.

عواقب بی توجهی:

یادمان باشد علل محدثه انقلاب، علل مبقیه آن هستند. بی تردید انقلاب اسلامی محصول و ثمره نابِ مسجد است . ضعف مسجد، آثار مخربی بر روی انقلاب خواهد گذاشت.پس باید مراقب باشیم.

در برخی مساجد افرادی ستون و تکیه گاه حقیقی مسجد، یعنی امام مسجد را متزلزل ساخته، خواسته یا ناخواسته ، وی را به عزلت می کشانند و با گرفتن مسئولیت واختیارات امام مسجد ، وی را تبدیل به مدیری می کنندکه هیچ همراهی برای کمک در امورات ندارد.

اینجاست که امام مسجد نه تنها توان ورود به فعالیت ها را ندارد، بلکه از لحاظ کارایی از مقام امامت مسجد به جایگاه یک پیش نماز که صرفا مسئول اقامه نماز جماعت است پائین آمده و بالطبع اینگونه به سادگی ، مسجد نیز از مقام و جایگاه محبویت و مقبولیت اجتماعی خود افول داده می شود .

این یک اشتباه بزرگ و یک استراتژی غلط در قرن حاضر است. با به حاشیه رفتن امام مسجد ، متاسفانه چیزی از مسجد ،جز همین چیزی که امروز شاهدش هستیم ،باقی نمی ماند.

در آخر باید گفت: اتوبوسی که موتور آن خراب است، هیچ مسافری را جابجا نمی کند و اصلا کسی سوار آن نمی شود. چون حرکتی ندارد. مساجدی که خدماتی ندارند، یا موتور اصلی آنها خراب یا خاموش است . غالبا جمعیتی ندارند...!

نتیجه: تنها راه نجات مسجد، احیاء امام مسجد است. مقام معظم رهبری: قوام مسجد به آن آقای پیشنمازی است که آنجاست.

ما قصد داریم، با عمل به منویات مقام معظم رهبری،یک الگوی عملی، برای پایان دادن به همه مشکلات مدیریتی مساجد ارائه دهیم. ان شاء الله

حجت الاسلام دوستعلی محمدی

امام جماعت مسجد امام محمد باقر(ع) زنجان

پایان پیام/73