سوگواری در خلوت و تنهایی

آنگاه که پسر خانه با مرگ ناگهانی اش، اهل خانه را برای همیشه تنها می گذارد مادر شیون سر داده می‌دهد و خواهر، زاری کنان گیسوانش را به باد می سپارد.

شیون و فغان مادر و دختر، تنها صدایی است که سکوت بی رقیب کوچه ها را می شکند برخی همسایگان گام هایشان را به سمت صدا شتابان کرده اند اما آنگاه که به صدا می رسند کسی را یارای نزدیک تر شدن از فاصله مشخصی نیست.

اگر روزی دیگر می بود و مردم در هراس از همدیگر به سر نمی بردند، کسی اجازه نمی داد، دخترک تنها بماند و دستی دراز می شد تا او را از زمین بردارد؛ اما دخترک با چشمانی بهت زده مردمانی بلاتکلیف را در نزدیکی خانه می بیند که بی هیچ کلامی نظاره گر زاری او شده و با اندوه گوش به مویه هایش سپرده اند.

مردم بنا بر سرشت تسلی بخشیدن به همدیگر در روزهای تنگ تا آستانه خانه صاحب عزا آمده اند اما یارای نزدیک تر شدن را گویی ندارند و برخی نگاهی می کنند تاسفی از دور می خورند و راهشان را می گیرند و برمی گردند!

برگزاری آئین عزاداری در لرستان یکی از مناسک جدایی ناپذیر در زندگی است اما در این روزهای همراه با ترس از کرونا؛ سوگواری ها در خلوت و تنهایی خانواده ها برگزار می شود و بعضا مشاهده می شود در همان سوگواری های در تنهایی گفته می شود حالا که مجال مراسم تشییع و تدفین نداشتیم مراسم چهلم را با حضور اقوام برگزار خواهیم کرد.

بغض های فرخورده بازماندگان متوفیان کرونا

در عین حال در همین شرایط مرگ هایی که بر اثر کرونا اتفاق می افتاد نیز حائز اهمیت است که عدم برگزاری مراسم و آئین تدفین با شرایط خاصی و بدون حضور خویشاوندان تا چه میزان می تواند بر عزت نفس و شرایط روحی افراد اثربگذارد.

در این خصوص می توان به روایت محمد حسین نظری، هموطن اهل ایلام، که در یکی از بیمارستان های لرستان مادر خود را از دست داده است اشاره کرد. البته این روایت در شبکه های مجازی عنوان شده است و سازمان هایی مثل شهرداری جوابیه هایی برای روایت آقای نظری داشته اند. اما با این اوصاف و جوابیه های مختلف، نمی توان تنهایی این مرد را در عزای مادرش منکر شد.

وی روایت تحویل جنازه از بیمارستان، سردخانه، غسالخانه، کندن گور، نماز خواندن و به خاک سپردن عزیز از دست رفته خود را در تنهایی چهار یا پنج نفره عضو خانواده بیان می کند که در نبود برگزاری مراسم عزاداری آنهم در لرستانی که همیشه عزاداری آن با غنای خاصی برگزار می شود این تنها یی همراه با احساس مجرم بودن، نوعی شکنجه روانی مضاعف بر آنها است.

نظری می گوید: در زمان تحویل جنازه بیشتر احساس مجرمان را داشتیم تا بلازدگانی مصیبت دیده؛ راننده آمبولانس که از غسالخانه آمده بود از ماشین پیاده نشد! کارگر خدماتی سردخانه کلید را آورد و دور ایستاد و گفت خودتان جنازه را شناسایی و داخل آمبولانس بگذارید! میترسید و حق هم داشت!

وی می افزاید: از اداره بهداشت تماس گرفتند که نباید هیچ مراسمی بگیرید و دو یا سه نفر بیشتر برای تدفین نباشد. فردای آن روز جنازه را برای تدفین بردیم! جنازه را خودمان داخل قبر گذاشتیم. چه خون دلی! آئین تدفین در میان لرها قیامتی است؛ هر کس آن را دیده می فهمد ما در چه دوزخی بودیم!

این، روایتی تلخ است که هراس اجتماعی ایجاد شده چگونه به فاصله گیری اجتماعی و فیزیکی افراد انجامیده است ولی در این خلاء دوستی های جمعی و همدردی ها و تسلی دادن های خویشاوندی، باید نهادها و دستگاه هایی باشند که برخی اقدامات مرتبط را در نهایت احترام انجام دهند تا احساس مجرم بودن و طرد شدگی به بازماندگان دست ندهد.

کرونا و ترس خانواده ها از عزاداری در تنهایی

یکی از پرستاران در یکی از بیمارستان های مختص بیماران کرونایی در لرستان می گوید: در یکی از موارد با خانواده بیمار کرونایی مواجه شدم که در محوطه بیمارستان مویه سر داده بودند از نگرانی اینکه برایمان خیلی سخت است که در تنهایی مراسم عزاداری و خاکسپاری برگزار کنیم.

این پرستار جوان ادامه می دهد: این در حالی بود که بیمار کرونا مثبت آنها هنوز زنده بود و جان خود را از دست نداده بود ولی خانواده اش در محوطه بیمارستان او را مرده فرض می کردند و نگران این بودند که اینگونه مردن برایشان سخت است و چگونه این مساله را به اقوام بگویند.

پرستار دیگری در خصوص یکی از مشاهدات خود می گوید: مواردی که مشکوک به کرونا هستند و جان خود را از دست داده اند بنا بر تاکید پزشکی قانونی باید با خودکار قرمز در برگه مخصوصی که جنازه تحویل خانواده می شود برای سردخانه عبارت مشکوک به کرونا نوشته می شود.

این پرستار می افزاید: در مواردی که خانواده ها حاضر به پذیرش این مساله نبودند اعتراض و داد و بیداد می کردند که چرا با خودکار قرمز و چرا مشکوک به کرونا می نویسید قاتل که نبوده است، بعبارتی؛ با این رفتار پرخاشگرانه خود حاضر به رعایت و پذیرش دستورالعمل ها و شرایط خاصی که بیم انتقال کرونا را بیشتر می کرد نبودند و در تدارک مراسم عزاداری به شیوه های معمول همیشگی بر می آمدند.

وی می گوید: این خانواده ها با اینکه سعی می شد تفهیم شوند که این عبارت، بخاطر این است که غسال شرایط حفاظتی را رعایت کند و دفن و مراسم خاکسپاری نیز با احتیاط و بنا بر دستورالعمل های خاص صورت گیرد است ولی آنها، تحمل تنهایی و طرد شدن اجتماعی بر اثر اینکه مورد فوتی آنها مشکوک به کرونا بوده است را ندارند.

کرونا؛ مناسک زدایی و اصلاح مراسم

مجتبی ترکارانی رییس انجمن جامعه شناسی لرستان در این خصوص می گوید: کرونا با خودش نوع جدیدی از مناسک مربوط به مرگ را همراه آورده است؛ کسانی که در تنهایی می میرند و در تنهایی دم مرگ از حضور و وداع با عزیرانشان محروم هستند و بعد از آن حتی از داشتن یک مراسم تشییع خوب بی بهره می مانند. در عین حال نزدیکان متوفی کرونایی فرصت برگزاری یک مراسم جمعی برای بزرگداشت رفته شان و التیام بخشی ندارند و همه محکوم به عزاداری و غم خواری و گریه در سکوت هستند و هیچ کسی را یارای در آغوش گرفتن و همدردی و تسلی با نزدیکانش در این مصیب بزرگ نیست.

ترکارانی به رابطه تغییر مناسکی مثل عزاداری با بلایای طبیعی و انسانی اشاره می کند و می گوید: آنچه در نسبت مراسم عزاداری و کرونا قابل تامل است این است که معمولا این نوع بلایای طبیعی و انسانی مراسم ها رابطه دوسویه ای با مناسک زدایی ویا اصلاح مراسم های مربوط به این پدیده وجود دارد. از سویی دیگر کرونا نیز با عادی کردن پدیده مرگ و بالابردن کشته گان و تغییر شیوه دفن آنها به شیوه ای بدون مناسک جمعی وعرض تسلیت به خانواده عزادار به شکلی مجازی و تلفنی و بدون حضور فیزیکی می تواند در آینده نزدیک تغییرات جدی درشکل برگزاری مراسم های مربوطه بوجود بیاورد.

جامعه شناس و نقش آن در بازاندیشی بزرگ اجتماعی

فردین کریمی جامعه شناس و تحلیل گر مسائل اجتماعی می گوید: به نظر می رسد جامعه شناسان، امروز بایستی از تأثیرگذاری بیش از حد ساختارهای از پیش تعیین شده در سیاست گذاری ها بکاهند و به عنوان افراد احتمالا صاحب نفوذ و بخشی هم از افکار عمومی و هم سازنده افکار عمومی، امکان سیاست گذاری های اقتضائی را از لحاظ اجتماعی فراهم کنند.

وی ادامه می دهد: ظهور ناگهانی و پاندمی بیماری ناشی از ویروس کرونا و عدم آمادگی جامعه و عدم امکان رعایت و پرداختن به تعدادی از عناصری که مخصوصا در قالب ساختارهای سنتی و دینی شکل گرفته اند، مثل مراسم خاک سپاری، الزام پرداختن به شیوه سیاست گذاری اقتضائی را نشان داده است.

این پژوهشگر اجتماعی می گوید: جامعه شناس می تواند در این بازاندیشی بزرگ اجتماعی، با اتکا به عقلانیت انتقادی، مشارکت فعال داشته باشد و کمک کند که زندگی اجتماعی به سلامت و یا با احساس کمتری از ناکامی و شکستِ ناشی از تعلیق و از اعتبار افتادگی ساختارهای ازپیش تعیین شده ی مأنوس، ادامه یابد.

در تسکین این بغض فروخورده چه باید کرد!؟

سمیه کریمی روانشناس بالینی می گوید: بطور طبیعی وقتی شخصی، عزیزی را از دست می دهد دچار واکنش سوگ می شود و فرد سوگواری می شود اما این سوگواری مراحلی دارد که در حوزه بهداشت روان باید این مراحل بدرستی طی شود تا فرد به بهبودی روحی برسد.

وی افزود: مراحل سوگ با شوک شروع می شود بعد انکار و بعد خشم، فرد را در برمی گیرد و احساس ناامیدی می کند که این در هم ریختگی روان در فرد با گریه، اشک و عزاداری و همدردی اطرافیان ادامه پیدا می کند تا شخص داغ دار به بهبودی برسد.

کریمی ادامه داد: این روال معمول فرایند سوگواری است که اینها در شرایط عادی رخ می دهد اما در شرایط فراگیری کرونا با توجه به دستورالعمل هایی مبنی بر پرهیز از تجمع، فرایند سوگواری هم اتفاق نمی افتد و نمی توان بصورت حضوری در کنار افراد داغدیده بود.

وی گفت: با بهره گرفتن از وسایل ارتباطی متنوعی که وجود دارد با توجه به دسترسی بازماندگان به کمک تلفن و یا پیامک، می توان با افراد داغدیده در ارتباط بود و به آنها گفت که در غم آنها شریک هستیم و در کنارشان قرار داریم.

کریمی می افزاید: با آنها تلفنی صحبت شود و اجازه بدهیم آنها هم حرف بزنند و شنونده خوبی برای آنها باشیم؛ خصوصا در مورد شرایط به وجود آمده ناشی از کرونا، در مورد مرگ که ممکن است همه ما را تهدید کند با آنها صحبت شود.

این روانشناس گفت: در طول روز چندین مرحله کوتاه و یا بلند با آنها صحبت شود و اجازه داده شود آنها صحبت کنند تا آرام شوند.

وی افزود: اگر دسترسی به ارتباط تصویری وجود دارد این ارتباط برقرار شود و به آنها نشان داده شود که از این اتفاق پیش آمده ناراحت هستیم.

کریمی گفت: می توان از این ابزار استفاده کرد و تا حد ممکن در کنار آنها بود تا آرام آرام تسلی دلی برای آنها باشد و بطور حتم افراد داغدیده، شرایط ویژه اکنون را درک می کنند و این شیوه، همدردی اطرافیان را می پذیرند.

این روانشناس یادآور شد: با توجه به محدودیت هایی که در مورد مراسم عزاداری در این شرایط وجود دارد، متاسفانه چون سوگواری روند طبیعی خود را طی نمی کند، احتمال اینکه بازماندگان دچار مشکلات روانی شوند وجود دارد.

وی افزود: با توجه به میزان تاب آوری هر شخص، واکنش و پاسخ هر فرد به سوگ از دست دادن عزیزان متفاوت است؛ برخی افراد ممکن است روند طی شدن این فرایند برای آنها طولانی شود و نیازمند به مشاوره های روانشناسی باشند.

کریمی افزود: توصیه می شود در این شرایط از مشاوره های آنلاین کمک گرفته شود و اگربرای کسانیکه در این شرایط عزیزی را از دست می دهند و امکان برگزاری مراسم سوگواری را ندارند، سامانه مشاوره سوگ راه اندازی شود.