قلعه و میل سنگی علی آباد قم

کاروانسرای سنگی علی آباد که به سبب مصالح سنگی و دیوارهای بلند و قطور خود با نام قلعه علی آباد نیز شناخته می شود در شهرستان قم، بخش مرکزی، روستای علی‌آباد واقع شده است. این بنای تاریخی در مسیر شاهراه اصلی شمال شرقی به جنوب غربی ایران قرار دارد و در گذشته موقعیت جفرافیایی ویژه ای برای تردد مسافران بوده است. بر طبق نوع مصالح و سازه میتوان گفت قدمت این بنا به دوره سلجوقی باز می گردد.

این اثر در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۳۸۲۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.این بنای سنگی در زمان صلح به عنوان کاروانسرا و در زمان جنگ، دژی نظامی به شمار می رفته است.اگر چه در چهار دیواره این بنا سکوت حاکم است اما در قرن های گذشته کاروانسرایی امن برای مسافران و بازرگانان جلوه نمایی می کرده که همچنان از دوره صفوی تاکنون استحکام و مقاومت خود را حفظ کرده است.

طبق کاوشهای انجام شده مصالح مهم این بنای تاریخی را سنگ لاشه ها و ملاط آن را گل، آهک و گچ زبر تشکیل می دهد که در استحکام بنا نقش مهمی داشته است همچنین برای تزئین بخش هایی از قلعه سنگی می توان خشت های خام و آجر را نیز مشاهده کرد.از جمله خصوصیات معماری این بنا می توان به شکل قلعه مانند، مجموع هفت برج و وجود رواقی در تمایز با ساختار رایج کاروانسرا اشاره کرد.

از خصوصیات دیگر کاروانسرا این است که سر در آن به جای این که جلوتر از دیوارهای اطراف باشد، ‌عقب رفته و با ازاره‌های دالبری و ستون های کوتاه بالای دیوارها تزیین شده است. هم چنین به جای ایوان اصلی، یک عقب رفتگی در حیاط وجود دارد و پشت آن تالار پذیرایی ساخته شده است. این سبک ساختمانی در خانه های کاشان و یزد معمول بود. درگوشة بنا برج هایی به کلاه فرنگی منتهی می شود. در محور بنا، چای خانه و حمام و سمت دیگر، مسافر خانه ای برای مسافران ثروتمند و شخصیت های اجتماعی بود. در پشت مسافرخانه باغچه‌ی انار و یک حوض آب وجود داشت.

قلعه سنگی علی آباد دارای ۷ برج به بلندای ۱۰ تا ۱۴ متری از سطح زمین است که برای جلوگیری از رانش دیواره ها بنا شده است و در گذشته به عنوان دیده بانی و محل حفاظت از کاروانسرا مورد استفاده قرار می گرفته است.کاروانسرای علی آباد به صورت چهار ایوانی با دیوارهایی به ضخامت دو تا سه متر دارای حیاطی مرکزی و حجره های مختلف است که طول هر ضلع این بنا بیش از ۶۷ متر است و در داخل سازه، هر یک از استطبل های نگهداری از حیوانات دارای ۱۰ متر عمق هستند.

کاروان سرا مشتمل بر ۳۱ اتاق است، اتاق هایی که مستقیما با هوای آزاد ارتباط دارند و برای قرار دادن توشه و بار مسافران است. اتاق هایی هم در مدخل سمت چپ کاروانسرا برای مهمانان ویژه ساخته شده بود.با توجه به کشف چند سکه مغولی از سده های ۷ و ۸ هـ ق، ‌احتمال می رود بانی این کاروانسرا غازان خان(۶۹۴هـ. ق) و حتی تاریخ ساخت کاروانسرا مقدم بر حکومت پادشاه مغول باشد.

جهت ساخت بنا ابتدا حصار عظیمی مجموع ساختمان کاروان سرا را احاطه کرده و داخل آن حصار که حدود ۲ تا ۳ متر ضخامت دارد برج های متعددی آن را حمایت می کند و بقیه تأسیسات را با ارتفاعی برابر با نصف ارتفاع حصارها شکل گرفته است.قلعه در برابر گردنه کوچکی قرار دارد که از بالای گردنه برج کوچک دیده بانی از دور پیداست.

میل سنگی

میل سنگی نیز که روزگاری راهنمای کاروان های کویر و جهت یاب برای آن ها بوده است از دور خود نمایی می کند و بالای گردنه علی آباد و بر فراز کوه قرار دارد.میل سنگی علی آباد مربوط به دوره سلجوقیان است. این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۶۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

ساخت آن همزمان با کاروان سرای سنگی علی آباد بوده است. این میل بر روی تپه ای مشرف به دشت واقع شده و ارتفاع آن حدود ۸ متر و قطر قاعده آن ۳۳/۴ متر است. شکل میل، استوانه ای است و در منطقه ای واقع شده که از لحاظ راه های کاروانی که از سمت کاشان به قم بوده شکل گرفته است.
میل سنگی در زمان صلح به عنوان راهنمای کاروان ها و در زمان جنگ به عنوان دیده بان استفاده می شده است .