کتابگردی صمد بهرنگی در روستاها

بهرنگی در ۱۹سالگی و در سال ۱۳۳۹ اولین داستان منتشر شده‌اش به نام عادت را نوشت و این شروع دوران نویسندگی او بود.

در سال ۱۳۴۱ بنا به گزارش رئیس دبیرستان به جرم بیان سخن‌های ناخوشایند اخراج شد و به دبستان انتقال یافت. یک‌سال بعد و در پی افزایش فعالیت‌های فرهنگی، با پاپوش رئیس وقت فرهنگ آذربایجان کار صمد به دادگاه کشیده شد که تبرئه شد. در ۱۳۴۲ کتاب الفبای آذری برای مدارس آذربایجان را نوشت که این کتاب به پیشنهاد جلال آل‎‎‎احمد برای چاپ به کمیته‎‎‎ پیکار جهانی با بی‌سوادی فرستاده شد؛ اما صمد بهرنگی با تغییراتی که قرار بود آن کمیته در کتاب ایجاد کند، مخالفت کرد و کتاب را پس گرفت و باعث برانگیختن خشم و کینه‎‎‎ عوامل ذی‎نفع در چاپ کتاب شد.

سال ۱۳۴۳ همراه بود با تحت تعقیب قرار گرفتن صمد بهرنگی به‌خاطر چاپ کتاب «پاره پاره» (گردآوری اشعار فولکلور و سیاسی به زبان آذری) صدور کیفرخواست از سوی دادستانی عادی ۱۰۵ ارتش یکم تبریز و سپس صدور حکم تعلیق از خدمت به مدت ٦ماه. در این سال او با نام مستعار افشین پرویزی کتاب انشای ساده را برای کودکان دبستانی نوشت. در آبان همین سال حکم تعلیق وی لغو شد و صمد به مدرسه بازگشت.

صمد بهرنگی در شیوه آموزشی و مضمون قصه‌های خود تلاش می‌کرد روح اعتراض به نظام حاکم را در دانش‌آموزانش پرورش دهد. پای پیاده در روستاها راه می‌افتاد و اگر کسی کتابخانه‌ای تاسیس کرده بود او را تشویق می‌کرد و به مجموعه کتاب‌هایش، کتاب‌هایی می‌افزود.

بچه‌ها را به‌ویژه تشویق به مطالعه می‌کرد و هرچه از جذابیت و روش‌های دوست داشتنی برای این گروه سنی می‌دانست به‌کار می‌گرفت تا بچه‌ها با کتاب به‌عنوان یک همراه همیشگی در تمام طول زندگی مانوس باشند. بهرنگی در نهم شهریور ۱۳۴۷ در رود ارس غرق شد و جسدش را ۱۲ شهریور در چند کیلومتری محل غرق شدنش از آب گرفتند و جنازه او در گورستان امامیه تبریز دفن شد. حدود یک‌ماه قبل از این حادثه کتاب «ماهی سیاه‌کوچولو» چاپ و مورد اقبال واقع شد. نظریات متعدد و مختلفی درباره مرگ بهرنگی وجود دارد. از روزهای اول پس از مرگ او، در علل مرگ او هم در رسانه‌ها و هم به شکل شایعه بحث‌هایی وجود داشته‌است. یک نظریه این است که وی به دستور یا به دست عوامل دولت پادشاهی پهلوی کشته شد. نظریه دیگر این است که وی به علت بلد نبودن شنا در ارس غرق شده‌ است.