زعفران همدان، رُنسانس سرخ مادستان

درختها سخاوتمندانه رضایت به جداشدن برگهایشان می‌دهند و ابرها در تکاپوی بدرقه این مسافران پاییزی سینه بهم می‌فشارند، آن سوی این دلهره برگریزان، پاییز دلربایی می‌کند؛ جایی مثل مزرعه های زعفران روییده در دامنه‌های الوند.

اینجا غنچه‌های بنفش و ارغوانی زعفران، تمام شب روییده و با شبنم ها رقصیده‌اند فقط منتظر تابش خورشید هستند تا چهره بگشایند و در سرتاسر زمین  گُل بیندازند.

امیر شهبازی هنوز آفتاب نزده، با اهل و عیالش و چند نفر از زنان فامیل راهی مزرعه می‌شوند بعد از طلوع، وقت برداشت است؛ وقت شال و کلاه کردن برای رفتن سرِ زمین و چیدن گل‌های بنفشی که پرهای طلایی اش، پاییز همدان را بهاری کرده است.

گل‌چین ها چای صبحانه را اینجا می‌نوشند حتی در این وقت سال، دم کرده زعفران سرِ زمین‌ها لابه لای چای آتشی، طعم دیگری دارد.

او روی یک هکتار زمین، زعفران کاشته است و حالا که گل‌ها را می‌چیند، پیازهای زعفران چهارساله شده اند.

زعفران سنت‌شکن

سیب زمینی کشت غالب شهرستان بهار است که او و همه اهالی این خطه در پرورش آن خبره کشور هستند و در صادرات هم صاحب نام و نشان و امیر امیر نمونه ده‌ها کشاورز جوانی است که سنت شکنی کرده و از کشت و کار آبا و اجدادی‌اش دست کشیده تا زعفران کار شود.

اما کم تجربه است و خودش را زعفران کار نمی‌داند «ما اولین بار است که پیاز زعفران را کاشته ایم نابلدیم، اهالی خراسان در این کشت باتجربه‌تر هستند»

امیر نمونه ده‌ها کشاورز جوانی است که سنت شکنی کرده و از کشت و کار آبا و اجدادی‌اش دست کشیده تا زعفران کار شود.

پاورچین و آهسته از لابه لای ردیف ها، دست روی ساقه کوتاه گل‌ها می‌برد و می‌گوید: کشاورزان شهرستان بهار دفعه اولشان است که زعفران می‌کارند، اولین نفر ما کاشتیم.

سیب زمینی کشت غالب شهرستان بهار است که او و همه اهالی این خطه در پرورش آن خبره کشور هستند و در صادرات هم صاحب نام و نشان.

اما خشکسالی‌های اخیر و کاهش میزان آبدهی چاه‌های کشاورزی موجب شد تا امیر ۳۲ ساله همه آموخته هایش از کشت این محصول آب‌دوست را کنار بگذارد و به محصولی مثل زعفران روی بیاورد که آب کمتری می‌بلعد و در مقابل خشکسالی تاب و توان بیشتری داشته باشد.

او می‌گوید: کشت زعفران فقط به ۲ نوبت آبیاری نیاز دارد حتی بعضی کشاورزان فقط یک نوبت پیاز این گل را آب می‌دهند؛ کشتی که بیشتر دیم است و  پیاز زعفران به مرور زیر خاک تکثیر می‌شود و فصل پاییز، وقتی هنوز هوا بخشی از هُرم گرمای تابستان را در جانش پنهان کرده است، ۲۰ روز تا یک ماه گل می‌دهد.

سخن از آب که می‌شود یاد دشتهای خشکیده اقلیم همدان در خاطرم جاری می‌شود که روزگاری جزو سیراب‌ترین جغرافیای ایران بود و حالا صاحب ۹ دشت ممنوعه است و آنگونه که مدیرکل آب منطقه‌ای همدان می‌گوید دشتهای کبودراهنگ، ملایر و اسدآباد وضعیت وخیم‌تری داشته و ممنوعه بحرانی شده‌اند.

اتفاقی که یک شبه رخ نداده بلکه حاصل سالها تازیانه کشاورزان همدانی بر رخساره آبهای زیرزمینی است و ده‌ها فروچاله و صدها چاه عمیق خشکیده و زمین های چروکیده محصول ناشاد همین بی‌مهری است.

ناجی آب

حال آب خوب نیست و باید این حقیقت را بپذیریم و کشاورزی را با کم آبی سازگار کنیم و مهمترین راهکار همان تغییر الگوی کشت است که بسیار می‌گوییم و کمتر می‌شنوند؛ راهکاری که به صراحت خط قرمز روی کشتهای چغندرقند، سیب زمینی، گوجه فرنگی و یونجه می‌کشد و جایگزینی محصولاتی همچون کلزا و زعفران را پیشنهاد می‌دهد.

منصور ستوده تاکید می‌کند که حال آب خوب نیست و باید این حقیقت را بپذیریم و کشاورزی را با کم آبی سازگار کنیم و مهمترین راهکار همان تغییر الگوی کشت است که بسیار می‌گوییم و کمتر می‌شنوند.

راهکاری که به صراحت خط قرمز روی کشت های چغندرقند، سیب زمینی، گوجه فرنگی و یونجه می‌کشد و جایگزینی محصولاتی همچون کلزا و زعفران را پیشنهاد می‌دهد.

او تمایل کشاورزان استان در سالهای اخیر به سمت تولید زعفران را به فال نیک می‌گیرد و در پاسخ به این نیک اندیشی قول می‌دهد که از هیچ کمکی به زعفران کاران دریغ نکند.

اگر چه پرورش این گل طلاگون در همدان هنوز در اول راه است اما به گواه تاریخ دامنه‌های الوند رویشگاه اصلی زعفران بوده و شاید حالا فرصتی برای رویش دوباره و رستاخیز آن در دامن مادری‌اش باشد.

به هر حال کشاورزان مبتدی این خطه باید رنج حرفه‌ای شدن در کشت زعفران را به جان بخرند اگر خواهان پایداری شغل و معیشت خود هستند.

طبق حساب و کتابهای کارشناسان جهادکشاورزی همدان ۲۱۵ هکتار از اراضی این منطقه زیر کشت زعفران رفته و پاییز پارسال همین موقع ۷۰۰ کیلوگرم محصول از این مزارع برداشت شده است.

بر اساس پیش‌بینی‌ آنها امسال می‌توان به افزایش تولید زعفران و برداشت ۸۰۰ کیلوگرم امیدوار باشیم.

به گفته کارشناسان سازمان جهادکشاورزی همدان، ملایری‌ها تاکنون به کشت زعفران علاقه مندتر بوده‌اند و این محصول در شهرستان‌های بهار، کبودراهنگ و فامنین هم عده‌ای خواهان دارد.

تصور مزرعه ارغوانی در بین تاکستان‌های ملایر آنقدر به وجد می‌آوردم که بی‌درنگ با صاحب یکی از این مزارع همکلام می‌شوم و او شیوا و شکیبا از خوبی‌های زعفران برایم تعریف می‌کند آنقدر خوب که بخشی از باغ انگور پدری‌اش را به مزرعه زعفران تغییر می‌دهد و صابون این تحول را به تن خود می‌مالد.

گل‌چینی گرانتر از زعفران

طبیعت بی نظیر مزرعه زعفران سعید بهزادی زبانم را بند آورده و برایم دشوار می‌شود که بگویم زمین اینجا یکدست بنفش شده و زیبایی این روزهای پاییزی، نگاه شگفت زده‌ام را تا خط افق، آنجاکه زمین زعفرانی و آسمان آبی به هم رسیده اند، به دنبال خود می‌کشاند.

او از دستمزد کارگران گل‌چین گلایه می‌کند که روزی ۲۰۰ هزار تومان به ازای هر کارگر باید بپردازد؛ این هزینه‌ها به زعفران کاران نوپایی چون سعید آسیب می‌زند و او خواستار حمایتهای دولت و پرداخت تسهیلات می‌شود و گرنه هزینه گل‌چینی برای ما از زعفران گرانتر می شود.

سعید و بانوی پرتلاشش به همراه چند کارگر در ۲ نوبت کار می‌کنند کمر همت را می‌بندند و گاهی هم با کمر خمیده روی زمین‌ها پیش می‌روند و سرخوشانه گل می‌چینند و از چند و چون زعفران برایم گل می‌گویند و گل می‌شنویم.

«آبان زعفرانی، هر سال برای ما فصل کوشش است وقت را نباید هدر بدهیم، این گل‌ها کمتر از یک ماه مهمان زعفران کاران است و اگر روزانه نکوشیم چیزی از عیار بالای این طلای سرخ دستگیرمان نمی‌شود»

او از دستمزد کارگران گل‌چین گلایه می‌کند که روزی ۲۰۰ هزار تومان به ازای هر کارگر باید بپردازد؛ این هزینه‌ها به زعفران کاران نوپایی چون سعید آسیب می‌زند و او خواستار حمایت های دولت و پرداخت تسهیلات می‌شود.

بعضی از گلچین‌ها دل به کار نمی‌دهند و در میانه روز، کار را به خنده و بذله گویی می‌فروشند و سعید رو ترش می‌کند و فریاد می‌زند: تقلا کنید! تقلا غروب شد باباجان.

از میزان تولید و شیوه فروش و بازاریابی این طلای سرخ که می‌پرسم زعفرانکار جوان می‌گوید: پرچم‌های سرخ زعفران را پس از برداشت روی پارچه‌های سفید در خانه خشک کرده و داخل نایلون‌های کوچک بسته‌بندی کرده و به مشتری‌های محلی می‌فروشیم.

محروم از برند و بسته‌بندی

به عبارتی زعفران استان همدان محروم از هرگونه برند و بسته‌بندی به صورت فله‌ای به فروش می‌رود.

«معمولا در سال اول، تنها یکی  ۲ کیلو زعفران خشک از هر هکتارِ زیرکشت زعفران به دست می‌آوریم، در سال دوم مقدارش به چهار تا ۶ کیلو می‌رسد، و از سال سوم به بعد،  از هر هکتار زمین حدود ۱۰کیلو زعفران خشک می‌توانیم برداشت کنیم»

مدیرکل استاندارد همدان که چندی پیش از تدوین بسته‌های حمایتی جهش تولید و توسعه صادرات خبر داد در پاسخ به نقش این ارگان در پشتیبانی از محصول زعفران توضیح می‌دهد که زعفران جزو کالاهای مشمول استاندارد اجباری است و در کمترین زمان برای متقاضیان تولید و فرآوری پروانه کاربرد نشان استاندارد صادر می‌کنیم.

سری به آمار و ارقام صادرات استان می‌زنم و نام زعفران را در فهرست ۸۰ و چند قلمی گمرک همدان می‌جویم اما اثری نمی‌یابم.

مدیرکل استاندارد همدان که چندی پیش از تدوین بسته‌های حمایتی جهش تولید و توسعه صادرات خبر داد در پاسخ به نقش این ارگان در پشتیبانی از محصول زعفران توضیح می‌دهد که زعفران جزو کالاهای مشمول استاندارد اجباری است و در کمترین زمان برای متقاضیان تولید و فرآوری پروانه کاربرد نشان استاندارد صادر می‌کنیم.

محمد مددی تاکید می‌کند که از سرمایه گذاران این عرصه حمایت کرده و به عنوان مشاوری امین در کنارشان هستیم تا این محصول با هویت و شناسنامه بتواند در بازارهای خارجی قدعلم کند.

سخن آخر اینکه زعفران در همدان پیشینه‌ای غنی دارد که لا به لای تاریخ و روایت های کهن نهفته است اما رشد و نمو خوبش در این منطقه حکایت از سازگاری اش با اقلیم کوهستانی همدان دارد.

در کنار این سازگاری ذوق کشاورزان برای پرورش طلای سرخ همان رنسانسی است که می‌تواند دشت های تشنه همدان را از کویری شدن برهاند و برکت سفره‌های مردم باشد.

به شرطی که در گام نخست دست کشاورزان نوپای این محصول را گرفته و آنها را قدم به قدم تا رسیدن به مرحله تولید انبوه و صادرات یاری کنیم.