شهر قلعه تل شهری است تاریخی در استان خوزستان که بر طبق تقسیمات کشوری بخش مرکزی شهرستان باغملک واقع شده است و مردمان آن بختیاری هستند. این شهر از قدیم مرکز دهستان قلعه تل و محل آمد و رفت ساکنان اطراف و تأمین خدمات اولیه روستاهای این دهستان بوده است. شهر قلعه تل در سال۱۳۹۵دارای جمعیتی بالع بر ۷۵۸۲نفر بوده است . رشد جمعیت این شهر حاصل مهاجرت جمعیت روستایی دهستان قلعه تل به این شهر است.
قدمت شهر قلعه تل
سکونت در شهر قلعه تل با استناد آثار تاریخی بدست آمده در نشستگاه آن به گذشتهای بسیار دور در دوره حاکمیت پادشاهی عیلام باز میگردد. این پادشاهی که در حدود ۵۰۰۰ سال پیش در پهنهای از جنوب غرب و غرب ایران کنونی وجود داشت از چندین شهر و ناحیه مهم تشکیل می شد که معروف ترین آنها آنزان یا آنشان بود که گمان بر این است منطبق بر منطقه اطراف شهر ایذه کنونی است. اهمیت این شهر و نزدیکی شهر کنونی قلعهتل با آن و نیز احتمال عبور کاروانهای بین شهر آنزان و شوش از مسیر میانکوهی منطبق بر دشت قلعه تل بر احتمال رونق حیات این شهر در روزگار عیلامیان میافزاید. از آثار عیلامی کشف شده در این شهر دو سنگ بزرگ است که سالها پیش هنگام حفر زمین برای ساخت و ساز از زمین بیرون آورده شدند. یکی از این سنگها پایه ستون و دیگری سنگی منقوش به پیکره چهار نفر است که دو نفر روبروی دو نفر دیگر دست به سینه ایستادهاند.
گذشته از این وجود منابع آب و خاک مناسب برای کشاورزی و مراتع وسیع و غنی در کوههای اطراف قلعه تل، وجود جمعیت یکجانشین و کوچنشین در این منطقه را محتمل می سازد. علاوه بر سابقه حیات دیرین در قلعهتل که عمدتاً با هالهای از ابهام همراه است، بخش دیگری از سابقه حیات شهر قلعه تل که از آن زمان تا کنون استمرار دارد، به دوره قاجاریه و اندکی قبل از آن باز میگردد. این حیات دارای نمایندهای پابرجاست که بر روی تپهای مشرف به دشت و رودخانه جاری در پای آن به شکل قلعهای پر هیبت ولی رنگ و رو باخته خود نمایی میکند. این قلعه توسط محمد تقی خان چهارلنگ بختیاری ساخته شد. از این قلعه برای فرماندهی قشون استفاده میشد. وصف این قلعه و حیات اجتماعی درون و بیرون آن که نشانی از سکونت در این شهر را به همراه دارد، در سفرنامه سر هنری لایارد ـ شهروند انگلیسی آمده است. در این سفرنامه تنها اشاره اندکی به جمعیت ساکن در خارج قلعه که باید افراد غیر مرتبط با خاندان خان باشند، شد: “در پای تپه ای که قلعه بر فراز آن جای داشت، یک ده با تعدادی خانه گلی وجود داشت” اشاره به بوتهزارهای پر پشت در اطراف قلعه و گلههای حیوانات وحشی بخصوص شیر و گراز، در وجود جمعیت زیاد در این محل تردید ایجاد میکند.
قلعه تاریخی شهر
شهر قلعه تل نخست در اطراف تپهای بنا شده که زیر بنای قلعه موجود شهر است. این قلعه بر روی تپهای طبیعی قرار دارد که بر اساس گفتهها بخشی از ارتفاع آن بصورت مصنوعی ایجاد شده است. ناظران در قلعه کاملاً به دشت مشرف هستند و این موقعیت مکانی فرصت مناسبی برای کنترل و دیدهبانی خروجیهایی از کوهستان به دشت که امکان هجوم و حمله از آنها وجود داشت، فراهم میکرد. در حال حاضر قلعه تلی از خاک را در خود جای داده که حاصل از ریزش دیوارها و برجهای بلند و اتاقهای بزرگ آن است. وصفی از این قلعه در سفرنامه لایارد وجود دارد که گویای ارج و ابهت آن در روزگان قدیم است.
” قلعه دارای چهار برج و به شکل مربع ساخته شده و در یکی از زاویه های آن یک عمارت چهار ضلعی احداث شده بود که در طبقه فوقانی آن “لامردون” و یا مهمان خانه قرار داشت. در طبقه تحتانی راهرو مسقف طویلی این ساختمان را به محوطه مرکزی قلعه متصل میساخت. قلعه دارای دو حیاط بود که قسمت بیرونی جهت میهمانان و مستخدمین و گارد محافظ و قسمت داخلی مخصوص خانواده خان شامل خانواده محمد تقی خان و برادرش آکلبعلی بود.
روی برج ها و دیوارهای قلعه چند قبضه تفنگ سنگین فتیله ای نصب شده بود که هر کدام هشت یا نه پا طول داشته و قابل حمل بودند. این فنگها روی محور و حلقه های مخصوصی می چرخیدند و با یک نوع گلوله های بزرگ و مقداری گلوله های کوچک و تکه پارههای آهن مسلح میشدند. گرچه قلعه از سنگ و آجر ساخته شده بود و می توانست در برابر حملات و یورش های غیر منظم محلی پایداری نماید ولی در برابر آتش توپخانه یک نیروی عظیم نمیتوانست مقاومت داشته باشد.”
در سال ۱۳۸۵ اقداماتی برای پاکسازی درون قلعه از نخالههای ساختمانی حاصل از ویرانی دیوارها و سقف اتاقهای قلعه از طرف سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی آغاز شد که هنوز ادامه دارد. در این طرح بخشی از دیوارهای فروریخته بازسازی شده است.
نشانههای شهری و منطقهای قلعهتل
قلعه بلندترین نقطه و گویاترین نشانه شهر برای تازهواردان به شهر یا مسافرانی است که از مسیر ارتباطی اهواز به اصفهان عبور میکنند. در پای این قلعه رودخانهای وجود دارد که آب چشمههایی را به رودخانه گلال انتقال میدهد. این رودخانه منبع تأمین آب اراضی فراوانی در قلعه تل و بوگری است که عمدتاً زیر کشت صیفیجات و برنج هستند. روستای بوگری که اینک به شهر قلعه تل بسیار نزدیک شده یکی از نقاط سرسبز و خوش عطر دشت قلعهتل است. یکی از چشمههای مسدود شده در پای این قلعه از قدیم مهمترین منبع تأمین آب ساکنان بود که تا مدتها آب پاک و گوارایی داشت.
دره های کوهستانی اطراف دشت که روستاهایی را در کنار یا نزدیک خود به همراه دارند دارای آب و هوایی خنک هستند که برای بسیاری از مردم استان شناخته شدهاند. درههای مالآقا، تنگکرد، بیدستان و تمبی آشناترین مناطق کوهستانی اطراف دشت را برای ساکنان و مسافران گریزان از گرمای هوا هستند. نزدیکترین نقطه تفریحی ـ طبیعی به شهر قلعهتل در پای کوه قجه قرار دارد که به هفتچشمه معروف است. مناطق کوهستانی در تعطیلات نوروزی و تابستان پذیرای جمعیت زیادی از سراسر استان هستند.