ارتقای سواد سلامت جامعه نیازمند آموزش، آگاهی‌بخشی و برنامه‌ریزی

به گزارش ایرنا، "سواد سلامت" در سال ۱۹۹۷ به حوزه ارتقای سلامت وارد شده و سواد سلامت افراد به طور مستقیم بر توانایی آنان، نه فقط برای اقدام براساس اطلاعات بهداشتی درمانی، بلکه کنترل بیشتر سلامتی شان به عنوان اشخاص، خانواده‌ها و جوامع، اثرگذار است.

سازمان بهداشتی جهانی سواد سلامت را اینگونه تعریف کرد: "مهارت‌های اجتماعی و شناختی که تعیین کننده انگیزه و توانایی افراد برای دستیابی به اطلاعات و درک و استفاده از آن هستند به گونه‌ای که سلامتی حفظ و ارتقا یابد".طبق این تعریف، سواد سلامت چیزی بیش از توانایی خواندن بروشورهاست.

اما سواد سلامت یک موضوع فردی نیست، سطح بالاتر سواد سلامت در جوامع مزایای اجتماعی را به دنبال دارد که فقط مسوولیت فردی نبوده بلکه که دولت‌ها و نظام‌های سلامت اطلاعات شفاف، دقیق، مناسب و قابل دسترس را برای ارتقای سواد سلامت به مخاطبان گوناگون ارائه می دهند.

سطح سواد سلامت پایین در بین گروه‌هایی از قبیل افراد بیکار، سنین بالای ۵۵ سال، افراد با سال‌های تحصیل کم و زنان خانه‌دار بیشتر مشاهده می‌شود که مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در این خصوص اقداماتی را در فاصله سال‌های ۹۰ تا ۹۷ انجام داده که یافته‌های این بررسی بیانگر محدود بودن سواد سلامت ۴۴ درصد جمعیت شهری بزرگسال کشور (به طور تقریبی از هر ۲ نفر یک نفر) است.

این مطالعه درصد سواد سلامت محدود در بین زنان و مردان را به ترتیب ۴۲ درصد و ۴۶ درصد برآورد کرد که از نظر آماری معنادار هستند که به تاکید این کارشناسان بی توجهی و غفلت به این نیاز اساسی جامعه امروز بخشودنی نیست.

بررسی های صورت گرفته نشان می دهد اکثریت مردم سواد سلامت اندکی دارند و کم کاری برخی نهادها برای ارتقا آن در این موضوع مهم ، دست به دست هم داده و چالش بهداشتی را دوچندان کرده است. نکته مهم در این همین ارتباط این که اگر جامعه سواد سلامت کافی برخورد بود در مقابله با بحران کرونا کمتر آسیب می دید.

اما سوال اینجاست که چگونه می‌توان سواد سلامت جامعه را افزایش داد؟ پاسخی روشنی که کارشناسان معتقدند این است که سلامت نیز هم مانند سایر حوزه‌های زندگی بشر نیازمند آموزش و یادگیری و آگاهی بخشی است، سبک تغذیه، رعایت بهداشت جسمی و روحی در ابعاد مختلف و مواردی از این دست همه جزو سواد سلامت محسوب می‌شوند.

خبرگزاری جمهوری اسلامی استان اصفهان در همین ارتباط و در شرایط کرونایی میزگرد مجازی با عنوان"چالش ها و راهکارهای افزایش سواد سلامت جامعه " با حضور فرشته زمانی عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، منصور مسئول واحد آموزش سلامت مرکز بهداشت استان اصفهان، فیروزه مصطفوی متخصص سلامت اجتماعی در استان، اکرم حمیدیان جامعه شناس و حمیدرضا عشقی پور کارشناس و استاد حوزه ارتباطات و رسانه برگزار کرد.

افزایش سواد سلامت جامعه یک نیاز ضروری

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان گفت: ارتقا سطح سواد سلامت جامعه به احساس نیاز بین مردم و تامین ظرفیت‌ها در این حوزه نیاز دارد.

فرشته زمانی در این میزگرد مجازی ایرنا با تشریح ابعاد مختلف ضرورت و چالش‌های پیش روی سواد سلامت در کشور افزود: محدودیت سواد سلامت در بین افراد جامعه می‌تواند موجب بروز عواقب ناخوشایند در آن جامعه شود.

وی ادامه داد: افرادی که از سواد سلامت کافی برخوردار نیستند، نیاز به مهارت‌های لازم برای مراقبت از خود را کمتر احساس و ابراز کرده و یا به دلیل دسترسی سخت به مراکز بهداشتی مناسب از خدمات پیشگیری کمتر استفاده می‌کنند و در چنین شرایطی از وضعیت سلامت خود آگاهی کمتری دارند.

وی اضافه کرد: این موانع موجب تاخیر در تشخیص بیماری شده و خود پایبندی کمتری نسبت به بیماری دارند و در صورت مشکلات جسمی و روحی، احتمال افزایش طول دوره درمان و خطر بستری شدن آنها بیشتر است.

به گفته این متخصص حوزه سلامت، کمبود دانش سلامت وضعیت سلامت جسمی و روانی فرد بیمار را ضعیف‌تر و احتمال افزایش خطر مرگ و هزینه‌های مراقبت سلامت در آنان را افزایش می دهد.

وی ادامه داد: با همه گیری سریع ویروس کرونا مراکز مرتبط با سلامت پیام‌ها و اطلاعات صحیح بهداشتی و تطبیق رفتار خود براساس آن را در جامعه آغاز کردند که راه حل‌های ساده و عملی مانند شستن دست‌ها، حفظ فاصله فیزیکی و روش‌های دستیابی به اطلاعات مفید در این زمینه بود که ارسال شد.

زمانی یادآور شد: هنگامی که مشارکت همه افراد جامعه در مبارزه و جلوگیری از انتشار سریع عوامل بیماری زا مثل ویروس کرونا لازم می شود آنگاه حجم بالای اطلاعات و پیچیدگی محتواها در فضای حقیقی و مجازی جامعه مانع بزرگی در واکنش سریع و صحیح اعضای جامعه محسوب شود.

وی دلیل این موضوع را سردرگمی در انتخاب پیام‌های صحیح و حتی برداشت صحیح از آن، تصور غلط درباره اینکه مهارت و سواد سلامت یعنی دریافت و درک همه اطلاعات پیچیده که موجب سنجش نادرست نسبت به دانش آنها در این حوزه می شود که این مقوله باعث شده نزدیک به نیمی از بزرگسالان اروپایی بر اساس اظهارنظر شخصی خود را ناتوان در سواد بهداشتی بدانند و بر این اساس صلاحیت‌های لازم برای مراقبت از سلامتی خود و دیگران را ندارند.

وی ادامه داد: آگاهی در پیشگیری از بیماری ها تنها رکن نیست بلکه باید مردم نیاز خود به آگاهی و توانمندی پیشگیری از خطر را احساس کنند و برای رفع این نیاز به آموزش های مراکز مورد تایید وزارت بهداشت مانند خانه ها و پایگاه های بهداشت و رسانه های مرتبط دسترسی داشته باشند.

این مدرس حوزه سلامت یادآور شد: سواد سلامت تشکیل شده از دانش تشخیص منابع صحیح مطالب، اعتماد به محتواهای تولیدی، قدرت تحلیل و درک یافته های فردی و در نهایت تصمیم گیری و انجام اقدام مناسب و به موقع است.

زمانی اضافه کرد: در زمان حاضر برای افزایش سواد سلامت مردم باید به طراحی و نحوه ارائه پیام‌های آموزشی بیش از پیش توجه کرد.

نیمی از جمعیت کشور محدودیت سواد سلامت دارند

زمانی یادآور شد: بر اساس مطالعه پژوهشگران این حوزه نیمی از جمعیت ایران دارای محدودیت سواد سلامت بوده و این محدودیت در گروه‌های آسیب پذیر، از جمله سالمندان، زنان خانه دار، افراد بیکار و افراد باسواد عمومی محدود، شایع‌تر است.

وی ادامه داد: برای سواد سلامت اغلب، سفارشی سازی یا به عبارتی متناسب سازی محتواهای تولیدی براساس ویژگی‌ها و نیازهای گروه های مختلف جامعه، لازم است که بر اساس گفته‌های عشقی پور مدعو دیگر این میزگرد ایرنا، رشته ارتباطات سلامت در این حوزه نقش اساسی دارد که این فرصت علمی و دانشگاهی در تمامی دانشگاه‌های علوم پزشکی باید احیا و راه‌اندازی شود.

وی افزود: با توجه به اینکه راه حل بسیاری از مشکلات مرتبط با سلامت جامعه، در تغییر رفتار و شیوه زندگی تک تک افراد است، توسعه کمی و کیفی ساختار آموزش سلامت در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی یک ضرورت و گامی مهم در جهت تحقق ارتقای سطح سواد سلامت جامعه خواهد بود.

زمانی در تایید نظرات جامعه شناس مدعو دیگر این میزگرد خبری، در خصوص نقش جامعه و محیط در ارتقا سلامت، گفت: سرزنش بیمار در پیشگیری کارساز نیست که باید محیط و شرایط را بررسی قرار داد که در شرایط کرونا افراد با داشتن تمکن مالی به طور مطمئن وارد بازار و خیابان نخواهند شد.

وی مسئولیت اجتماعی را که مورد توجه همه اعضای این میزگرد قرار داد و افزود: افرادی که در حوزه سلامت مسئولیت اجتماعی دارند باید نقش خود را همسو با دستگاه متولی برای ارتقای سواد سلامت ایفا کنند.

ارتقا سواد سلامت جامعه با اقدامات حمایتی

مسئول واحد آموزش سلامت معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان گفت: ارتقای سواد سلامت جامعه باید با اقداماتی حمایتی برای تغییر رفتار توام باشد، این اقدام به زمان، تلاش و توجه به مولفه‌های هیجان نیاز دارد و موضوع آگاهی تنها یکی از مولفه‌های مورد نیاز برای ارتقای سلامت است.

منصور شیری در این میزگرد مجازی ایرنا اظهارداشت: برای تغییر رفتار باید ۶ مرحله شامل پیش تامل، اندیشه پیرامون مزایای رفتار سالم، آماده سازی که فرد برای تغییر، عمل به تصمیم، حفظ و تداوم حرکت صحیح همراه با تغییر سبک زندگی و تعهد کامل به رفتار جدید انجام گیرد.

وی یادآور شد: برای تحقق این موضوع آمادگی، منابع مورد نیاز برای رفتار جدید، حذف موانع پیش رو و مدل جایگزین جدید لازم است، تنها موضوع یادگیری کافی نیست و باید امکانات برای انجام رفتار جدید وجود داشته باشد.

۵ درصد مردم اصفهان دارای سواد سلامت کافی هستند

مسئول واحد آموزش سلامت معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان به بررسی مولفه‌های سواد سلامت استان و کلانشهر اصفهان به تفکیک مناطق شهرداری در سال ۹۵ اشاره کرد و اظهارداشت: بر اساس تحلیل آماری پنج درصد مردم استان دارای سواد سلامت کافی، ۴۰ درصد متوسط و ۴۱٫۵ درصد سواد سلامت ضعیف داشتند.

وی یادآور شد: برای جبران سواد سلامت پایین باید از راهبردهای سواد سلامت مثل مفاهیم ساده برای عموم جامعه به ویژه برای سالمندان استفاده کرد.

نیاز به سرمایه گذاری فردی و اجتماعی است

متخصص سلامت اجتماعی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان گفت: سلامتی یک حق برای عموم افراد جامعه و تامین، حفظ و ارتقای آن یک مسئولیت فردی و اجتماعی است، شناسایی تهدیدکننده سلامت مردم به منظور انجام مداخله برای ارتقای سلامت ضروری است که سواد سلامت در این حوزه نقش کارآمدی دارد.

فیروزه مصطفوی دارانی در ادامه میزگرد مجازی ایرنا به حق و حقوق مردم برای داشتن سواد سلامت اشاره کرد و افزود:سواد سلامت به سرمایه‌گذاری فردی و اجتماعی نیاز دارد و اهتمام به هر ۲ بخش به ارتقای سواد سلامت در جامعه کمک می‌کند.

وی ادامه داد: باید افراد جامعه مجموعه‌ای از مهارت‌های ارتباطی، دریافت و تحلیل اطلاعات و تصمیم‌گیری در این زمینه را داشته باشند که ماموریت آموزش این مفاهیم بر عهده سازمان‌ها و نهادهای موثر در این حوزه مثل آموزش و پرورش است تا افراد را برای چنین اقدامات توانمند کنند.

این متخصص سلامت اجتماعی دانشگاه اصفهان با بیان اینکه بسیاری از تحقیقات در دنیا و ایران کمبود سواد سلامت مردم را تایید می کند، اظهارداشت: ارتباط بین سواد سلامت پایین و ابتلا به بیماری‌ها، افزایش میزان استفاده از خدمات درمانی و افزایش هزینه ها را نشان می دهد که لزوم توجه به ارتقای سواد سلامت بیش از پیش احساس می‌شود.

به گفته وی در شرایط مواجهه با بیماری کووید ۱۹ بسیار دیده شده که به دلیل پایین بودن سواد سلامت، فرد مهارت‌های لازم برای شناسایی منابع معتبر، تحلیل اطلاعات، جستجو و کسب محتوا صحیح و تصمیم‌گیری مناسب برای حل مشکلاتشان و اتخاذ رفتار مناسب را ندارد.

مصطفوی اضافه‌ کرد: در آموزش سواد سلامت باید نقش نهادها در اجرای این سیاست مهم مورد بررسی و پیش‌بینی قرار گیرد چرا که برای این موضوع مهم علاوه بر آموزش‌های پایه شامل خواندن و نوشتن فرد به مهارتی برای تحلیل اطلاعات نیاز دارد که نظام آموزشی کشور در این باره باید نقش خود را ایفا کند.

به اعتقاد وی ارتقای سواد سلامت به توسعه سواد رسانه‌ای و فرهنگی نیاز دارد ولی این روزها شاهد فقدان این پیش‌نیاز هستیم که آحاد مردم توانمندی لازم برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های مجازی و شبکه های اجتماعی را ندارند و کسی هم پاسخگوی سوالات ذهن آن‌ها نیست.

به اعتقاد این متخصص حوزه سلامت کمبود دانش در این حوزه یک چالش فردی نیست بلکه یک مساله اجتماعی است و بی توجهی و غفلت درباره چنین نیاز اساسی است که پیامدهای افزایش بیماری و هزینه های زیاد برای جامعه را در بر خواهد داشت.

برنامه ریزی کوتاه مدت و بلندمدت نیاز است

مصطفوی با تاکید بر لزوم برنامه ریزی‌ها تصریح کرد: در برنامه‌های بلند مدت با توجه به مفهوم جامع سواد سلامت، بر نقش سازمان‌ها و نهادهای آموزشی در ارتقای مولفه مهم تاکید می‌شود ولی اکنونکه بیشترین دغدغه جامعه درگیری با کروناست راه حل‌های کوتاه مدت در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد.

این استاد دانشگاه بر فراهم‌سازی اطلاعات مناسب، بروزرسانی محتوا، معرفی منابع و کانال‌های قابل اعتماد، ایجاد بستر مناسب برای دسترسی مردم به مطالب و ارائه مطالب آموزشی، تدوین استراتژی هدفمند در ارائه دانش و مهارت مبتنی بر سواد سلامت گروه‌های هدف و همکاری بین بخشی تاکید کرد.

وی اظهار داشت: باید بخش های مختلف برای ارائه آموزشها همکاری داشته باشند به عنوان مثال حوزه فرهنگی شهرداری اصفهان دارای ظرفیت های خاصی است که در حوزه آموزش سلامت و رفتارهای شهروندی فعالیتهای مناسبی داشته است اما این توانمندی در آموزشها و فرهنگ سازی پیشگیری از ابتلا به ویروس کرونا و گسترش بیماری کمتر مورد استفاده قرار گرفته است.

به تاکید وی در کمیته‌های برنامه‌ریزی و اجرایی تصمیم‌گیر از ظرفیت کارشناسان رسانه، متخصصین حوزه‌های جامعه ‌شناسی، علوم ارتباطات و مدیریت و افراد معتمد جامعه استفاده شود و علت بی تفاوتی مردم در رعایت اصول بهداشتی و پیشگیری از بیماری‌ها بررسی شود.

سواد سلامت به مدیریت منابع نیاز دارد

عضو هیات علمی جامعه شناسی دانشگاه پیام نور استان اصفهان گفت: سواد سلامت به مدیریت منابع و جلوگیری از نشر بی‌برنامه مطالب در این حوزه نیاز دارد.

اکرم حمیدیان در این میزگرد ایرنا از نگاه جامعه‌شناسی به چالش‌ها و راهکارهای سواد سلامت اشاره و موضوع شیوع ویروس کرونا را به عنوان نمونه بارز در این حوزه مورد توجه قرار داد و اظهارداشت: توزیع مطالب گسترده در حوزه بیماری‌ها موجب سردرگمی برای مردم می‌شود.

وی افزود: برای ارتقای هرگونه سواد و دانش در جامعه به محتواهای مدیریت شده برای جلب اعتماد عمومی نیاز داریم اما امروز با تنوع اطلاعات و پیام‌های متناقض در حوزه سلامت مثل پزشکی نوین، طب سنتی و طب دینی مردم برای تصمیم‌گیری دچار مشکل می‌شوند.

وی ادامه داد: باید اعتماد عمومی را برای فراگیری مطالب در حوزه سلامت جلب شود و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در این حوزه سرمایه‌گذاری برای مدیریت واحد توزیع مطلب داشته باشد تا اینکه سردرگمی‌ها، انگیزه فراگیری دانش را از بین نبرد.

وی ادامه داد: با توجه به شرایط کشور که در برخی از مقاطع جز کشورهای پیشرفته، گاهی در حال توسعه و در برخی شرایط سنتی عمل می‌کنیم باید بررسی‌های کلی انجام و بر اساس نتایجی به دور از شتاب‌زدگی و عجله طرح و برنامه ارائه بدهیم.

وی نیازسنجی دائم وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی را یک ضرورت برای تدوین سرفصل و گروه‌بندی‌های آموزشی بیان و خاطرنشان‌ کرد: سیر زندگی مردم و شرایط هر منطقه متفاوت است و موضوع بومی‌سازی به معنای واقعی با نظریه‌های کارشناسی هر بخش کشور صورت بگیرد.

حمیدیان گفت: باید بسترسازی برای بهره گیری از ظرفیت های رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی برای آموزش سواد سلامت به عنوان بستر دسترس و قابل اعتماد استفاده کرد.

اختصاص رشته سلامت و رسانه در دانشگاه‌های علوم پزشکی

مدرس روابط عمومی و رسانه دانشگاه های استان اصفهان گفت: احیا رشته سلامت و رسانه در تمامی دانشگاه یک ضرورت برای ارتقا سواد سلامت و برای گسترش اقناع جوامع هدف است که بحران پاندمی کرونا این نیاز را هویدا ساخته است.

حمیدرضا عشقی پور در میزگرد خبری ایرنا به ابعاد رسانه‌ای و تبلیغاتی موضوع سواد سلامت پرداخت و اظهار داشت: یکی از ظرفیت‌های مناسب و زیرساختی در حوزه آموزش سلامت وجود رشته سلامت و رسانه به خصوص شاخه ارتباطات سلامت در دانشگاه‌هاست که این رشته تحصیلی از دانشگاه علوم پزشکی اصفهان به دلایلی حذف شده است.

به اعتقاد وی این رشته دانشگاهی برای ارتقای سطح مهارت ارتباطی بین جامعه پزشکی و حوزه بهداشت و درمان و عموم جامعه و در کل، مخاطبین جامعه هدف یک زیرساخت بنیادین بوده و بسیاری از مشکلات و نارسایی‌های این حوزه مثل نهادینه سازی تغییر رفتار، با گسترش چنین رشته دانشگاهی قادر به رفع و سامان بخشی است.

وی ادامه داد: تحصیل جامعه پزشکی و یا فعالان رسانه‌ای در این رشته آکادمیک زمینه برقراری تعامل و ارتباطات فعال و هدفمند برای آموزش سلامت در جامعه را فراهم می کنند که احیا و توسعه آن برای رفع چالش‌های بهداشتی و درمانی جوامع لازم است و این یک پایه‌ریزی برای ارتقا دانش و موضوع سواد در خدمت سواد است که در این حوزه گسترده، جای آن نمایان است.

این پژوهشگر حوزه رسانه و ارتباطات اظهارداشت: باید سواد در خدمت سواد به شکلی نهادینه در جامعه گسترش یابد که سواد انتقادی در خدمت سواد رسانه یک رویکرد باشد و سواد رسانه‌ای برای سواد سلامت به عنوان یک مدل و نمونه بارز محقق شود تا اعضا جامعه با دانش و مهارت‌های تعلیم و تربیت شده در حوزه رسانه با محوریت سلامت قادر به تشخیص و شناخت مطالب صحیح و پیگیری موضوعات از مراجع و منابع معتبر باشند.

ضرورت نهادینه شدن سواد سلامت در جامعه

عشقی پور بیان کرد: ارتقای سواد سلامت نیازمند شدید به ستون فرهنگی منطبق با فرهنگ متعالی و فاخر بومی است و همواره بروز چالش‌های ناشی از ورود تکنولوژی از بی توجهی به این پیوست بوده است.

به گفته این استاد علوم ارتباطات سواد سلامت باید راه خود را از بافت اجتماعی به هسته ساختار اجتماعی باز نموده و در ساختار نهادینه گردد و نقش، ماموریت و ظرفیت نهادهای حوزه سواد سلامت به دور از هرگونه موازی کاری مشخص شود و آموزش و پرورش، دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی، شهرداری، رسانه‌ها، نهادهای مردمی و اداری و به ویژه خانواده و گروه همسالان نقش خود را در گسترش پویش سواد سلامت در جوامع هدف ایفا کنند.

وی استفاده از ظرفیت هنر برای انتقال پیام را یک موضوع اساسی بیان‌کرد و گفت: بازی، فعالیت هنری، اقدامات سمعی و بصری و تبلیغات محیطی و تبلیغات شهری در سواد سلامت نقشی کلیدی دارند و باید پیش از اینکه رسانه‌های نوظهور برای اهداف خود ایفای نقش کنند و به واسطه آن آگاهی جامعه افزایش یابد.

لزوم استفاده از همه ظرفیتها برای افزایش سواد سلامت جامعه

عشقی پور گفت: بهره‌گیری از همه ظرفیت‌های جاری اجتماع مثل تمامی تبلیغات محیطی همانند بدنه خودروهای عمومی سبک و سنگین، بیلبوردها، لمپوست‌ها، رادیوهای FM محلی، خبرگزاری‌ها، تلویزون‌های شهری، فرهنگسراها، مساجد، کانون‌های پرورش فکری کودکان و نوجوانان، مدارس، دانشگاه ها و موسسات آموزشی و هر آنچه که در انتقال پیام مربوط به افزایش سلامت کمک کند در این راستا بسیار موثر راهبردی است.

این کارشناسان شرکت کننده در میزگرد مجازی ایرنا اصفهان یادآور شدند که با افزایش سواد سلامت جامعه علاوه بر موارد یادشده از تحمیل هزینه های کلان بر اقتصاد ملی جلوگیری می شود و نظام برنامه ریزی کشور نیز باید طوری برنامه ریزی کند که بیشتر اعتبارات بخش های مختلف برای تحقق اهداف نیز صرف پیشگیری و فرهنگ سازی و آموزش ها بشود تا بر دغدغه های موجود بکاهد.

بیماری کووید ۱۹ بر اساس آمار رسمی کشورها تاکنون بیش از ۶۷ میلیون نفر را در دنیا مبتلا کرده و بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر نیز بر اثر این بیماری جان خود را از داده‌اند. ایران از نظر تعداد فوت کرونا و بدون در نظر گرفتن نسبت جمعیت نهمین کشور دنیاست.

براساس آخرین اعلام وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تاکنون یک میلیون و ۵۱ هزار و ۳۷۴ نفر بطور قطعی در کشور به کرونا مبتلا شدند و ۵۰ هزار و ۵۹۴ نفر بر اثر این بیماری جان باختند.