اختلال‌های یادگیری کودکان را بشناسیم و مقابله کنیم«درمان اختلال خواندن با بازی»

نویسنده: داریوش صادقی

انتشارات: کتاب نیستان، چاپ اول 1397-1396

دوره دو جلدی، هر جلد 100 صفحه، 15000 تومان

****

مجموعۀ دو جلدی "درمان اختلال خواندن با بازی"،‌ برای دانش آموزانی که اختلال خواندن یا مشکلات مربوط به خواندن دارند تألیف شده است و سعی دارد با توجه به جدیدترین رویکردهای علمی و کاربردی با استفاده از بازی های ساده مهارت های خواندن را در کودکان تقویت کند. در همین رابطه به بررسی اختلال خواندن در کودکان و ویژگی های این مجموعه می پردازیم.

اختلال های یادگیری در کودکان

اختلال یا ناتوانی یادگیری، نامی است که طیف وسیعی از مشکلات یادگیری مانند خواندن، نوشتن و محاسبه کردن را شامل می‌شود. کودکانی که دچار اختلال یادگیری هستند را نمی‌توان تنبل، کودن، کم هوش و بی‌استعداد به شمار آورد. در حقیقت بیشتر این کودکان به اندازه سایرین باهوش و با استعداد هستند و در ظاهر نمی‌توان این کودکان را به‌هیچ‌وجه از سایرین تشخیص داد. اما پس از ورود به مدرسه و معمولاً هنگام نوشتن، خواندن یا محاسبات ریاضی مغز آنها به صورت دیگری عمل می‌کند. عملکرد مغز و دریافت‌های ادراکی این کودکان در دریافت و تجزیه و تحلیل اطلاعات متفاوت عمل می‌کند و شنیدن، دیدن و ادراک آنها متفاوت از سایر کودکان است. شایع‌ترین انواع اختلالات یادگیری عبارتند از اختلال خواندن، نوشتن و ریاضی.

نشانه های اختلال خواندن در کودکان

کودکان دارای اختلال خواندن از نظر بینایی و شنوایی مشکل جسمی خاصی ندارند. دارای بهره هوشی متوسط یا بهره هوشی بالا هستند. بین عملکرد و توانایی ذهنی این کودکان و میزان پیشرفت تحصیلی آن‌ها فاصله چشمگیری وجود دارد. در مدرسه یا کلاس درس مشکلات رفتاری یا ارتباطی نامناسب از خود نشان نمی‌دهند. علاقه‌ای به خواندن متنِ کتاب‌های درسی یا داستان نشان نمی‌دهند. از لحاظ دقت و تمرکز در هنگام خواندن و یادگیری ضعیف هستند. از لحاظ پیشرفت تحصیلی، نسبت به سایر هم‌کلاسی‌ها عقب‌تر هستند. دامنه ی توجه کوتاهی دارند. نسبت به همسالان خود دارای عزت نفس و اعتماد به نفس پائین تری هستند. به‌سختی می‌خوانند و یا سرعت خواندن پایینی دارند. ادراک و حافظه دیداری و شنیداری ضعیفی دارند. مقطّع، بریده بریده، کلمه به کلمه و با مکث زیاد می خوانند. به قواعد سجاوندی (نقطه و ویرگول و...) توجهی ندارند. در درک مطالبی که می خوانند، ضعیف هستند. هنگام خواندن متن، کلمات را وارونه، جابجا یا اشتباه می خوانند. از لحاظ واج شناسی و آشنایی با اسم و صدای حروف دچار مشکل هستند. اگر کلمات را پشت سر هم به درستی می‌خوانند اما نمی‌توانند محتوای معنای آن را بیان کنند. پس از خواندن کامل یک پاراگراف نمی‌توانند موضوع اصلی و محوری آن متن را بیان کنند. علاوه بر اختلال در خواندن، در سایر دروس هم مشکل دارند. با خواندن حروف اول برخی کلمات، باقی آن کلمه را درست یا غلط، حدس می زنند. دچار نقص در آگاهی واج‌شناختی(عدم تشخیص صحیح واج ها) هستند. سرعت، دقت و بیان مناسب را هنگام خواندن ندارند. از لحاظ روان‌خوانی و خواندن، با ریتم یکنواخت، دچار مشکل هستند. از لحاظ معناشناختی کلمات(درک معنی کلمات) ضعف دارند. از لحاظ نَحو و درک دستور زبان، مشکل دارند. از لحاظ معناشناسی، خزانه لغات محدودی دارند. از لحاظ گفتاری خوب صحبت می‌کنند اما به محض خواندن یک متن دچار لکنت زبان می‌شوند. از بلند خواندن یک متن امتناع می‌کنند و با صدای آهسته می‌خوانند. در تلفظ درست کلماتی که می‌خوانند دچار تردید و شک می‌شوند. انگیزه‌ای برای ادامه دادن یک داستان یا دریافت اطلاعات از طریق خواندن نشان نمی دهند.

اختلال خواندن یک اختلال محوری است

مهم‌ترین مهارت پس از صحبت کردن، برای کودکانی که وارد مدرسه می‌شوند، مهارت خواندن است. خواندن نوعی مهارت ابزاری به شمار می‌رود، به این معنی که کودک از آن برای یادگیری سایر کارها و فراگیری مهارت های بیشتر استفاده می کند. از آنجایی که مهارت خواندن به عنوان یک مهارت ابزاری و محوری برای یادگیری سایر دروس مانند ریاضیات، علوم، تاریخ، جغرافی، فیزیک و .... به حساب می‌آید هر نوع مشکل یا اختلال در خواندن، کودک را از موفقیت در سایر دروس باز می‌دارد. این مسئله نه تنها در دوران کودکی بلکه در طول دوران زندگی فرد او را با محدودیت‌ها و مشکلاتی مواجه می‌سازد.

کودکانی که با اختلال خواندن مواجه هستند، احتمال زیاد در بسیاری از حیطه های تحصیلی نیز مشکل دارند. اختلال خواندن که معمولاً با ورود کودکان به مدرسه به‌تدریج مشاهده می‌شود، روند یادگیری و مراحل پیشرفت کودک را کندتر می کند. کودک به دونده‌ای می‌ماند که نمی‌تواند همپای سایر شرکت‌کنندگان بدود و سال به سال از رقبای خود عقب می‌ماند. این کودکان به مرور از کلاس سوم دبستان به بعد، از سایر هم‌کلاسی‌های خود در موضوعات درسی عقب می‌مانند و در سال‌های بعد به دلیل افزایش دروس و منابع اطلاعاتی، فاصله زیادی با سایر هم‌کلاسی‌های خود می‌گیرند. این مسئله باعث می‌شود که اعتمادبه‌نفس خود را برای پیشرفت، به کلی از دست بدهند و بر این باور می‌رسند که کوله‌باری از ناتوانی را به دوش می‌کشند و هرگز نمی‌توانند آن را زمین بگذارند. این مسئله و عقب‌ماندگی تحصیلی نسبت به سایر همسالان از نظر دانش و کسب اطلاعات، کل زندگی کودک و حتی آینده ی او را تحت تأثیر قرار می دهد. به همین دلیل افرادی که در کودکی دارای مشکلات شدید خواندن و برخی از اختلال‌های یادگیری هستند، چنانچه مشکل آن‌ها تحت درمان قرار نگیرد با اینکه در بزرگ‌سالی می‌توانند در کار و زندگی موفق باشند، اما مشکلات خواندن و یا سایر اختلالات یادگیری آن ها تا پایان زندگی ادامه پیدا می‌کند.

کودکانی که در فراگیری مهارت خواندن مشکل دارند، معمولاً نسبت به شایستگی خود دیدی منفی پیدا می‌کنند و به تدریج نسبت به مسائل تحصیلی بی‌علاقه می‌شوند. این مسئله باعث می‌شود تا در اواسط دوره ی ابتدایی و پس از کلاس‌های سوم و چهارم نسبت به امور تحصیلی، یادگیری دروس و کسب دانش بی‌علاقه شوند تا جایی که می تواند منجر به ترک تحصیل گردد.

رویکردهای درمانی در مجموعۀ درمان اختلال خواندن با بازی

مجموعه دو جلدی "درمان اختلال خواندن با بازی" با استفاده از رویکردهای متفاوت در درمان اختلال خواندن می کوشد تا با بازی های ساده و متنوع، مهارت و توانایی های لازم در کودکان را پرورش دهد و به مرور و با افزایش اعتماد به نفس، کمک کند تا این کودکان بتوانند مهارت خواندن را کسب کنند. در این کتاب ها مشکلات مختلف کودکانِ دارای اختلال خواندن از جمله واج شناسی، رمز گشایی، روان خوانی، درک مطلب، ‌دستور زبان و معنا شناسی به تفکیک مورد بررسی قرار می گیرند و تمرین های مناسب هر کدام به صورت بازی های ساده ارائه می شوند. در ارائه تمرین های کتاب رویکردهای مختلف در نظر گرفته شده است. روش‌ها و رویکردهای درمانی اختلال‌های یادگیری به دو گروه رویکردهای سنتی و رویکردهای معاصر طبقه‌بندی می‌شوند. رویکردهای سنتی برای درمان ناتوانی‌های یادگیری بر روی کانال‌های حسی (sensory modalities) تأکید دارند و به همین دلیل روش‌های درمانی آن‌ها به‌عنوان روش‌هایی چند حسی(multisensory approaches) نامیده شده‌اند که بر حواس دیداری، شنیداری، جنبشی و بساوایی تمرکز دارند. رویکردهای معاصر در درمان اختلال‌های یادگیری، از شیوه‌های سنتی تبعیت نمی‌کند و بیشتر به دنبال این هستند که با اتخاذ شیوه‌های نوین، پس از آموزش اصول الفبایی به کودکان، مهارت‌های روان‌خوانی و درک مطلب را در آن‌ها تقویت کنند. در این مجموعه برای درمان اختلال خواندن، از هر دو روش سنتی و معاصر استفاده شده است و با توجه به اثربخش بودن هر دو رویکرد، تمرین ها و بازی های متنوعی از آن ها جمع آوری گردیده است.

در مجموعه " درمان اختلال خواندن" با توجه به رویکردهای متفاوت در زمینه آموزش خواندن به کودکان، سعی شده است تمرین‌های مختلفی متناسب با هر رویکرد برای درمان مشکلات خواندن کودکان آورده شود. هر رویکرد مزایا و ویژگی‌های خاص خود را دارا است اما از طرفی می‌تواند ضعف‌هایی هم داشته باشد. از آنجایی که علت و سبب شناسی اختلال خواندن در کودکان می‌تواند متفاوت باشد و از سوی دیگر با توجه به هوش و تفاوت‌های فردی و محیط آموزشی هر یک از کودکان، نمی‌توان از یک رویکرد یا تکنیک خاص برای درمان اختلال خواندنِ همه ی کودکان استفاده کرد، ازاین‌رو با توجه به هر یک از این رویکردها، بازی و تمرین‌های متناسب با آن رویکرد آورده شده است. مشاهده شده است که برخی از کودکان به یکی از این رویکردها و یا تمرین‌های مربوط به آن پاسخ بهتری می‌دهند و یا زمانی که از رویکردهای تلفیقی استفاده و شیوه‌های متفاوت آموزشی و درمانی برای آن‌ها به کار برده می‌شود، مشکلات خواندن و به طور کلی اختلال‌های یادگیری آنان کاهش چشمگیری می یابد.

مشخصات و محتوای آموزشی و درمانی این مجموعه

مجموعۀ "درمان اختلال خواندن با بازی" شامل دو جلد کتاب در قطع رحلی است که هر کتاب دارای حدود یکصد صفحه می‌باشد. در جلد اول این مجموعه، علاوه بر تعریف اختلال خواندن و توصیف مشکلات مربوط به آن، به ویژگی‌هایی که این کودکان دارند اشاره شده و برخی از روش‌ها و رویکردهای درمانی به صورت مختصر توضیح داده شده است. واج شناسی و ترکیب حروف به روش جز به کل، آشنایی با صدای کلمات، تمرین‌های بلندخوانی، تمرین‌های خواندن با حرکت چشم و ریتم ثابت، تمرین‌هایی برای تشخیص صدای ابتدا یا انتهای کلمات، تمرین‌های کلمه خوانی، کلمه سازی و درست خوانی، بخش های مختلف و متنوع جلد اول این مجموعه را تشکیل می دهند.

کتاب دوم از این مجموعه به طبقه‌بندی انواع اختلال خواندن و مشکلات مربوط به واج‌شناختی،گفتار، درک مطلب، مشکلات حسی – ادراکی و سایر مشکلات مرتبط با اختلال خواندن می‌پردازد. در این کتاب تمرین‌ها و بازی‌های تکمیلی برای افزایش مهارت خواندن، درک مطلب، ضعف‌ حافظه دیداری و شنیداری، دقت و توجه و عادت کودکان به مطالعه آورده شده است. تمرین‌های تقویت دید پیرامونی، تقویت خواندن، حافظه و افزایش سرعت خواندن، درک معنی و تشخیص کلمات و ارتباط معنایی و بسیاری دیگر از تمرین‌های مربوط به خواندن به صورت طبقه‌بندی شده در بخشهای دیگری از این کتاب گنجانده شده است.

به طور کلی این مجموعه سعی دارد تا با استفاده از تمرین‌های ساده و کاربردی علاوه بر افزایش اعتماد به نفس کودک، مهارت و توانایی‌های لازم برای خواندن را در کودکان تقویت کند و کودک را به سطح مطلوبی از خواندن برساند.

مجموعه "درمان اختلال خواندن با بازی" تألیف داریوش صادقی، در سال 1396 توسط انتشارات نیستان به چاپ رسید و در سال 1398 در هفدهمین جشنوارة کتاب رشد، در گروه داوری آموزش زبان و ادب فارسی عنوان کتاب تقدیری را کسب کرد.