آشنایی با دوتار و روش ساخت آن

آشنایی با دوتار و روش ساخت آن را بصورت جامع در این مطلب آورده ایم . اگر به ساز دوتار علاقه دارید یا دستی در هنر دارید و خواستید این ساز را بسازید پیشنهاد می کنم این مطلب را مطالعه بفرمایید . ساز دوتار همان‌گونه که از نام آن بر می‌آید، دارای دو سیم بوده و سازی است محلی که خاستگاه اولیه آن ناحیه بزرگ استان خراسان می باشد . این ساز قدمتی چند هزار ساله دارد و می‌توان آن را مادر تنبور و سه‌تار محسوب کرد، زیرا تنبور که مقداری از دو تار پیشرفته است، اقتباسی است از ساز دوتار، و از نظر نوازندگی هم به لحاظ مضراب زدن، کمی شباهت به بعضی از مضرابهای دوتار دارد.

هنگام نواختن دوتار، علاوه بر چهار انگشت دست راست که از مچ حرکت می‌کند، انگشتان هم شره کمی دارند و گاهی هم با انگشت اشاره تک مضرابهایی از طرف پایین به بالا می‌زند، اما مضراب تنبور فقط با حرکت دادن چهار انگشت منظم و یکنواخت (شُره) و همچنین با چهار انگشت که از بالا به پایین روی سیمها فرو می‌آید و نیز گه گاه با انگشت اشاره و شست زده می‌شود. به طور کلی صدای تنبور جذابیت و دلنشینی خاصی دارد و می‌توان گفت منحصر به خویش است دراویش اهل حق از این ساز برای جلسات مذهبی و عرفانی استفاده می‌کنند و در کردستان طرفداران زیادی دارد.

نوازندگی آن جنبهٔ مجلسی و بازاری نداشته و ندارد و سازی است موقر و محترم. طرز نواختن این دو ساز محلی را که چندی است از آنزوا بیرون آمده و به سازهای سنتی ایران پیوسته است، باید از استادان برجسته آموخت. در مورد ساخت ایندو ساز در طول زمان تحقیق زیادی به عمل آورده‌ام و با سازندگان و نوازندگان این دو ساز حشیر و نشر داشته‌ام. به واسطهٔ یکی از آشنایان با استاد عثمان محمد پرست و اهل شهرستان خواف یکی از دو تار نوازان برجسته این ساز که توانسته است دوتار را به دنیا معرفی کند، آشنا شدم. آهنگ ترانه مشهور «نوائی» را بازسازی کرده و پیش درآمدی برای آن ساخته است و به صورتی که امروز به گوش می‌رسد نواخته است. وی هرگز در این راه، نفعی نطلبیده و صرفاً عاشق کارش بوده است.

استاد عثمان محمد پرست، سیمهای دو تارش را برای ارتقای فرهنگ اجتماعی به ارتعاش درآورده و نوایی که از سازش بر می‌خیزد، به عشق زدودن جهل و بیسوادی از جامعه است و به قراری که شنیده است از این راه چند باب مدرسه ساخته است. خدایش نگهدار و راهش مستدام باد. زمانی که استاد عثمان از نواختن سازش سخن می‌گوید، شنونده به یاد تقریظی هر کتاب موسیقی و ساز در سرزمینهای اسلامی می‌افتد که دانشمند محترم و موسیقی‌دان عصر حاضر مهندس محمد ابوذری به رشته تحریر درآورده است: ره یاد آن پیر فرزانه دوتار نواز خراسانی – حاج قربان سلیمانی به خیر که در وصف دوتار خود و اکتفا به زلف دوتای آن می‌گوید «خداوند آدم (ع) و حوا (ع) را جفت آفرید. سیم پایین من حوا (ع) و سیم بالا حضرت آدم (ع)» و باز می‌گوید: «آدم ناپاک تارش نوا ندارد – هنرمند باید پاک باشد» و آن جوان قوال پاکستانی که می‌خواند: «من ثناگوی محمد (ص) چنان‌که اشاره شد، بعد از جست و جوی بسیار برای پی بردن به ضابطهٔ ساخت دوتار به این نتیجه رسیدم که این ساز محلی بسیار قدیمی، تحت ضابطهٔ خاصی که مبتنی بر اصول علمی شده ساخته نشده و هر کس که مختصری کار نجاری می‌دانسته و به موسیقی زادگاه خود علاقه‌مند بوده، با انتخاب قطعه‌ای چوب، آن را به شکل دلخواه شکل می‌داده و بعد از نصب ملزومات از قبیل صفحه و پرده و گوشی و خرک به نواختن آهنگهای مورد نظرش می‌پرداخته است.

چنانچه این سازنده، دارای صدای خوشی هم بوده است اشعاری می‌خوانده و با سازش آن را همراهی می‌کرده است. در واقع هرکس ساز خود را می‌نواخته و آهنگ‌های ساخته خود را می‌خوانده است. از آنجا که هنر و هنرمند هیچ‌گاه متوقف نمی‌شوند و همیشه به پیش می‌زدند نوازندگان و سازندگان سازهای سنتی محلی هم از این اصل پیروی کردند.

به اعتقاد نگارنده، دوتار سازی وحشی است، زیرا هم از نظر ساختن و هم به لحاظ نوازندگی تحت هیچ نظم و قاعده‌ای در نیامده است. در حال حاضر، نوازندگان این ساز (دوتار) با دو رویکرد مادی و معنوی با این آن دمخور می‌شوند و به هر حال دوتار یار و غمخوار آنان است و آلام درونی‌شان را تسکین می‌دهد، با هر زخمه‌ای که به سیمهای ساز می‌زنند. در واقع رازهای نهفته را در درون خویش زمزمه کرده و ناخودآگاه ساز را با راز همنوا می‌کنند.

استاد سخن شهریار چه خوش سروده:

بزن که سوز دل من بساز می‌گوئی ز ساز دل چه شنیدی که باز می‌گوئی
مگر چو باد وزیدی به زلف یار که باز به گوش دل سخن دلنواز می‌گوئی
مگر حکایت پروانه می‌کنی با شمع که شرح قصّه به سوز و گداز می‌گوئی
به یاد تیشه فرهاد و موکب شیرین گهی ز شور و گه از شاهناز می‌گوئی
کنونکه راز دل ما ز پرده بیرون شد بزن که در دل این پرده راز می‌گوئی

به هر صورت، دوتار به وسیله نوازندگان به صدا در می‌آید و شنوندگان هم به زعم خود از آن بهره می‌گیرند، اما چون نوازندگان ساز همیشه در جست و جوی ساز خوش صدا هستند، از سازندگان می‌خواهند که ساز خوش صدا بسازند. سازنده هم اگر به رموز سازندگی آشنا و زیر نظر استاد تعلیم گرفته باشد، آنوقت است که می‌تواند سازهای خوش خوانی بسازد و به صرف اینکه فردی نجار خوبی باشد نمی‌تواند سازندهٔ ساز خوبی هم باشد. البته اگر نجار ماهری، تعلیمات مربوط به ساختن ساز را بیاموزد و به رمز و راز آن آشنا شود، در ساختن ساز هم موفق خواهد شد چون این دو لازم و ملزوم یکدیگرند.

به دلایلی که ذکرش رفت، انواع و اقسام دوتارها را بررسی کردم. و در ساخت آنها تفاوتهای زیادی مشاهده شد، برای اینکه بدانم که آیا دوتار را هم به صورت ترکی ساخته‌اند با استاد عثمان ملاقات کرده و از ایشان دربارهٔ ساز دوتار پرس و جو کردم و به این نتیجه رسیدم که تا کنون دوتار ترکی ساخته نشده و دوتار هم اندازه ثابتی ندارد که نسبت طول کاسه به دسته را تعیین کند. طول دسته را چشمی انتخاب می‌کنند. معلوم شد که عده‌ای قلیل، از جمله کولی‌ها به ساختن این ساز مشغولند. بالاخره با تحقیقات زیاد متقاعد شدم که ساختن ساز دوتار را همان‌گونه که سازندگان آن از لحاظ اندازه و سایر خصوصیات می‌سازند آموزش دهم. اما توضیحاتی لازم است تا این ساز از صدادهی و زیبایی بیشتری برخوردار گردد.

برای ساخت تمامی سازها باید از مصالح خوب و درجه یک استفاده شود. در مورد ساخت دوتار هم لازم است از چوبهای مرغوب برای کاسه و دسته و مهمتر از همه صفحه، استفاده کنید. چوب کاسه باید از کندهٔ درخت توت که حداقل قطر آن کمتر از ۶۰ سانت نباشد انتخاب شود. طول کنده در حدود ۴۵ سانت باشد. برای برش این کنده، آن را روی زمین به گونه‌ای قرار دهید که حالت طبیعی داشته باشد، یعنی ته کنده روی زمین باشد. بعد محل آبخورهای کنده را دقیقاً در نظر بگیرید و در آن قسمت از آبخور که پهنا و طول بیشتری دارد، از وسط پهنا خطی به قطر چوب به موازات طول آبخور بکشید تا قطر کنده رسم شود. پس از کشیدن این قطر، قطر دیگر را عمود بر قطر اول رسم کرده تا کندهٔ درخت توت دقیقاً به چهار قسمت مساوی تقسیم شود. از این کنده بعد از برش می‌توان چهار عدد کاسهٔ دو تار را به آسانی به دست آورد.

نحوهٔ برش این کنده به چند طریق انجام می‌شود. اگر در کارخانه چوب‌ بُری باشد، ابتدا باید بغل کنده را روی رنده به نحوی قرار دهید، که پس از رنده کردن بغل کندهٔ ارّه روی دو قطری که بر هم عمود رسم کرده‌اید، دقیق قرار بگیرد و کنده را از طول اول نصف و بعد چهار فاق کنید. با ارّهٔ زنجیری بنزینی هم می‌توان با دقت فراوان چوب مورد نظر را چهار فاق کرد. راهی سنتی و قدیمی نیز وجود دارد، در صورت داشتن ارّهٔ دو سر چوب را چهار فاق کنید، برای این نوع برش به دو نفر نیاز است نیروی بدنی زیادتری می‌طلبد. روشی دیگر هم هست، اما چون مقرون به صرفه نیست، توصیه نمی‌شود.

بعد از چهار فاق کردن کنده، باید قسمت پوستهٔ کنده را رنده کنید، تا جایی تقریباً به نزدیکی رگه‌های زرد رنگ چوب برسد، بعد قالب مورد نظر را روی آن قسمت از چوب که رنده کرده‌اید، بگذارید و دور آن را با مداد خط بکشید و با ارّهٔ دوربری در کارخانه نجاری، دور خط رسم شده را ببرید، چنانچه به چوب بُری دسترسی نداشته باشید، باید دور خطی را که کشیده‌اید، با تیشهٔ نجاری معمولی شکل دهید و هم زمان با شکل دادن دور کاسه، خود کاسه و بیخ دسته آن را نیز شکل دهید و روی بدنهٔ کاسه را با چوب ساب تر سابی هموار کنید اگر بخواهید، می‌توانید از چهار قسمت چوب کاسهٔ دوتار بسازید، با توجه به اینکه ملزومات این کار فراهم است، بهتر است هر چهار کاسه را فرم دهید، و برای اینکه چوب کاسهٔ فرم داده هنوز تر است و نباید خشک شود، آنها را تک‌تک در کیسه پلاستیکی قرار دهید که رطوبت‌شان حفظ شود.

برای خالی کردن داخل کاسه ابتدا دور صفحهٔ کاسه از داخل به فاصله ۱ سانت خط بکشید و پس از خط‌کشی، بیخ دسته را دم گیره قرار دهید و کاملاً محکم کنید تا کار بی‌حرکت شود. حال روی خطی که بر صفحهٔ کاسه به اندازه ۱ سانت جدا کرده‌اید، با مغار گیلویی و با استفاده از چکش لاستیکی فرورفتگی‌ای به عمق ۵ تا ۶ میلی‌متر ایجاد کرده و داخل کاسه را خالی کنید. در فصل مربوط به خالی کردن داخلی سه‌تار یک تکه ذکر شد، اما برای یادآوری بهتر است از قسمت وسط کاسه با مغار گیلویی یا اگر در تیشه‌کاری قوی باشید، با تیشه‌های بلند گیلویی درون کاسه را قیفی مانند خالی کنید.

در زمان بیرون آوردن کاسه با مغار گیلویی یا با تیشه سعی کنید دور بزنید تا قیفی را که در اثر خالی کردن ایجاد کرده‌اید به صورت بیضی در بیاورید و همانطور به کار ادامه دهید تا به نزدیکی ته کاسه برسد، پس از آن دور قیف را تا نزدیکی‌های دور کاسه دو تار درآورید. اگر مغارهای قاشقی گیلویی در اختیار داشته باشید، راحت‌تر و مطمئن‌تر به نتیجه می‌رسید. این پیشروی برای نازک کردن کاسه باید با دقت فراوان و یکنواخت از لبهٔ کاسه شروع شود و تا عمق آن ادامه یابد. سعی شود هر قسمت از کاسه را که می‌خواهید نازک کنید ضربات را بر ته مغار آهسته بزنید. با مغار قاشقی هم اگر دم آن تیره باشد، با فشار دست از مچ بدون وارد آوردن ضربه می‌شود کاسه را خالی و سبک کرد. نازکی کاسه باید حدود ۷ تا ۸ میلی‌متر باشد.

همین که تمام نقاط کاسه به این حد رسید تخلیه کردن را متوقف کنید. مقدار ضخامتی که باید در انتهای کار بماند، ۴ تا ۵ میلی‌متر است. چون چوب کاسه هنوز رطوبت دارد، به نازک کردن کاسه کمک می‌کند. مقداری از روی کاسه را هم باید بتراشید تا بدنهٔ برونی کاسه به شکل دلخواه درآید. در پایان، کاسهٔ تراشیده شده را در کیسهٔ پلاستیکی قرار دهید به طوری که پیش کاسه توی آن و بیخ دسته در دهانهٔ قرار گیرد. توجه داشته باشید در طول تخلیهٔ کاسه هر زمان که قادر به ادامه نبودید، کاسه را در کیسهٔ پلاستیک بگذارید و در آن را محکم ببندید. این کار از ترک خوردگی جلوگیری خواهد کرد.

پس از خالی کردن کاسه و اینکه آن را در کیسه پلاستیکی گذاشتید، روزی یکی دو ساعت آن را هوا دهید، تا به تدریج کاسهٔ دوتار خشک شود و دفرمه نگردد. هنگامی که دیدید کاسهٔ دوتار قدری خشک شده و رطوبت اندکی دارد آن را از کیسه درآورده و وارونه روی روزنامه یا مقوا قرار دهید و با پارچه‌ای نازک روی آن را بپوشانید تا هوا به طور مستقیم به کاسه نخورد. چون قطر کاسه در انتهای تراش باید حدود ۴ میلی‌متر باشد، ابتدای کار ضخامت باید ۷ میلی‌متر باشد تا به حدّ مطلوب برسیم. از این به بعد برای نازک کردن کاسه باید از رو بتراشید.

امکان دارد که دهنه کاسه قدری دفرمه شود، برای اصلاح و صاف کردن دور کاسه آن قسمت را که به بیرون متمایل شده، باید از بیرون انجام شود و آن قسمت که به داخل کاسه متمایل شده از داخل کاسه تراشیده شود تا دو طرف کاسهٔ دوتار قرینه شود. بعد از این مراحل، کاسهٔ دوتار را در جایی بگذارید تا کاملاً خشک شود و رطوبت درونی چوب از بین رود. به خاطر داشته باشید تا زمانی که کاملاً از خشک شدن چوب کاسه، اطمینان حاصل نکرده‌اید، اقدام به وصل دسته و انداختن صفحه نکنید. برای امتحان خشک شدن کاسهٔ دوتار، بیخ دستهٔ آن را با دست چپ بگیرید.

و با انگشتان دست راست، به بدنه کاسه تلنگر بزنید، در صورت خشک بودن کاسه، صدای زنده و زنگ‌داری از آن خواهید شنید و ارتعاشات ضربه به بیخ دستهٔ کاسه منتقل می‌شود. توجه کنید که کاسه با بدن تماس نداشته باشد زیرا صدای زنگ آن خفیف می‌شود. پس از طی آن مراحل باید دسته را وصل کرد. برای ساختن هر نوع ساز، ضروری است که از پیش وسایل مورد نیاز آماده شود، از جمله دسته و صفحه و شاخ برای سیمگیر و شیطانک و گوشی، سریشم برای چسباندن این وسایل و مهمتر از همه، اندازه‌های دقیقی از وسایلی که باید انتخاب رو به راه شوند. چنانکه گفته شده دو تارهای امروزی هم اندازه‌های معین و ثابتی ندارند و به طور تقریبی به دست می‌آورند. حتی دو تارهایی که در جنوب خراسان موجودند، هم از نظر ساخت و هم از نظر شکل کاسه و پرده‌بندی تفاوت دارند.

دوتاری که ساختمان آن شرح داده شده مربوط به جنوب خراسان است که بیشتر در تربت جام و اطراف آن رواج دارد. و دوتار شمال خراسان که در قوچان از آن استفاده می‌شود ساختمانی متفاوت دارد. از میان دو تارهایی که بررسی شده یکی از آنها هم از نظر شکل ظاهری و به لحاظ تناسب طول دسته نسبت به کاسه، جالب بود که اندازه‌های آن یادداشت شده و در اینجا ذکر می‌شود، ضمناً صدای این دوتار از دیگر دوتارها زلال‌تر و شیرین‌تر بود. اندازه‌ها بدین قرار است: طول دوتار از سر دسته تا لبه کاسه ۱۰۶ سانت. طول کاسه از بیخ دسته کاسه تا لبه کاسه ۴۲ سانت. طول از شیطانک تا لبهٔ کاسه ۵/۸۸ سانت. پهنای کاسه ۲۰ سانت. ارتفاع کاسه ۲۲ سانت – جای خرک از شیطانک تا لبهٔ خرک ۸۱ سانت. طول خرک ۲ سانت.

از پشت خرک تا لبه کاسه ۵/۷ سانت. ارتفاع خرک از روی صفحه حدود ۴ سانت (توجه داشته باشید هرگاه که می‌خواهید برای کاسه یا دسته چوب انتخاب کنید، باید مقداری طول و عرض چوب را زیادتر از اندازه‌هایی که در آخر کار روی ساز پیاده می‌شود بگیرید، مثلاً اندازهٔ کاسه پس از تراش موقع وصل کردن به دسته باید ۴۲ سانت باشد، در صورتی که کندهٔ درختی که انتخاب کردید ۴۵ سانت بود. این ۳ سانت اضافی، مقداری برای جمع شدن چوب از طول و قسمتی هم برای پس از اندازه گرفتن طول کاسه از لبه پیش کاسه تا بیخ دسته که گونیایی برای وصل دسته بریده می‌شود. گفتیم که طول دوتار از سر دسته تا لبه پیش کاسه ۱۰۶ سانت است برای انتخاب اندازهٔ طول دسته باید طول دوتار را که ۱۰۶ سانت از طول کاسه که ۴۲ سانت است از طول دسته و کاسه دوتار کم کنیم که می‌شود ۶۴ سانت البته بدون زبانه باید در فاق کاسه وصل شود. پس طول زبانه را ۵ سانت انتخاب کرده و با ۶۴ سانت طول دسته که از سر دسته تا لبهٔ درز کاسه است، جمع کنید که حاصل آن ۶۹ سانت می‌شود. این اندازهٔ دقیق پس از فاق و زبانه کردن ساز دوتار است. اما همچنان که گفته شد، مقداری هم باید برای احتیاط به این مقدار اضافه کرد تا اگر اشتباهی در برش زبانه پیش آید قابل جبران باشد. بدین لحاظ ۵ سانت دیگر هم به طول دسته اضافه می‌کنیم که با ۶۹ سانت جمعاً می‌شود ۷۴ سانت.

حال، باید بدانید که دستهٔ دوتار از طرف بیخ دسته که به کاسه متصل می‌شود باید کینک رنده شود، هم از دو طرف بغل و هم از طرف رو دسته و زیر دسته، پهنای قسمتی که به بیخ دسته کاسه از رو متصل می‌شود باید ۵/۲ و از رو به ته بیخ کاسه ۵/۳ سانت انتخاب شود. کینک کردن دسته از دو طرف باید انجام پذیرد به طوری که پهنای سر دسته ۲ سانت باشد که از قسمت پایین که به کاسه اتصال می‌یابد از صفر شروع شود و در انتها که سر دسته است، از هر طرف ۵/۲ میلی‌متر گرفته شود که در آخر به ۲ سانتی که مورد نظر ماست برسد. بعد از رنده کردن دسته باید آن را به کاسه وصل کرد. وصل دستهٔ دوتار هم‌نظیر وصل کردن دسته سه‌تار است اما برای یادآوری مجدداً بیان خواهد شد با این هدف که نحوهٔ اتصال دسته به کاسه ملکه ذهن شود. ابتدا باید وسط کاسه دوتار از لبه پیش کاسه تا انتهای بیخ دسته پیدا کنید.

برای این کار، یک تکه مقوای نازک که قابل تا خوردن باشد، تهیه کرده کاسهٔ دوتار را روی آن قرار دهید دورش خط بکشید، سپس قیچی کنید و آن را از طرف طول تا زده به طوری که طرف راست روی طرف چپ قرار بگیرد محل تا شده را با دو انگشت شست و اشاره و با فشار روی مقوا بر هم منطبق کنید. بعد نصف الگوی مقوایی را روی کاسه طوری قرار دهید که لبهٔ الگوی مقوایی بر لبهٔ کاسهٔ دوتار قرار گیرد و سپس با مداد لبهٔ کاسه را با نصف الگو علامت بگذارید و همچنین بیخ دسته کاسه را هم خط بکشید، بعد الگو را برگردانید به طرف دیگر کاسه و آن را با لبهٔ کاسه قرین کنید به نحوی که این قسمت از نصف الگو، دقیقاً برد و قسمتی که خط کشیده‌اید، واقع شود و کاسهٔ دوتار درست نصف شود. بعد از حصول اطمینان از نصف شدن روی کاسه، محلی را که در لبهٔ کاسه با مداد علامت‌گذاری کرده‌اید، با چاقو یک فرورفتگی ایجاد کنید، تا انتهای کار به این علامت نیاز دارید. سپس با گذاشتن خط‌کش روی علامت، پیش خط وسط بیخ دسته را هم کاملاً واضح بکشید.

حال، برای درآوردن فاق کاسه مقدار اضافی بیخ دسته را دم گیره قرار دهید به طوری که بیخ دستهٔ کاسه از لبهٔ گیره حدود ۱ سانت بالاتر باشد. بعد از دو طرف خط وسط بیخ دستهٔ کاسه ۵ میلی‌متر جدا کرده و دو خط موازی در دو طرف خط وسط بیخ دسته کاسه رسم کنید. فاصلهٔ بین این دو خط موازی باید ۱ سانت باشد که همان پهنای فاق کاسه است. پس از آن گیره را محکم کرده تا در اثر برش کاسهٔ دوتار از بین گیره بیرون نیاید. ارّه را طوری روی دو خط موازی قرار دهید که در انتهای برش، فاق، دقیقاً ۱ سانت از کار درآید.

عمق فاق را تا ۲ سانتی بیخ دستهٔ کاسه پایین ببرید، پس از بریدن دو طرف فاق با یک مغار تحت که پهنای آن کمتر از یک سانت باشد کم‌کم از روی فاق، داخل فاق را تا ۲ سانت که برش داده‌اید، پایین ببرید و کف آن را کاملاً صاف کنید. تا برای وصل دسته آماده گردد.

برای آماده کردن زبانه، ابتدا از قسمت ته دسته ۵ سانت اندازه بگیرید و علامت بگذارید، بعد از آن به وسیله گونیا از محل علامت‌گذاری شده، دور تا دور دسته را خط بکشید و روی دسته را هم با پرگار به دو قسمت مساوی تقسیم کنید، ۴ نقطه دیگر را هم با همان پرگار روی دسته به دو قسمت مساوی تقسیم کنید. اگر این ۵ نقطه را که یکی در سر دسته است و باید به داخل فاقی برود و یک نقطه دیگر از چهار نقطه‌ای را که روی دسته علامت گذارده‌اید، به وسیلهٔ یک تکه نخ بکشید، باید این ۵ نقطه کاملاً در یک امتداد واقع گردند و اگر امتحان کردید و درست بود، با یک درفش نازک در نقاط علامت‌گذاری شده، فرورفتگی ایجاد کنید. وسط روی دسته را در قسمتی که ۵ سانت جدا کردها‌ید، و دور رو دسته را با گونیا خط کشیده‌اید باز هم به دو قسمت مساوی تقسیم کنید.

اگر از روی نقطهٔ علامت‌گذاری شده، لبهٔ ته دسته را به نقطه‌ای که در آن وسط دسته را به دو قسمت تقسیم کردید، وصل کنید خط وسط دسته را به دست آورده‌اید. بعد از اینکه خط وسط دسته را حدود ۵ سانت رسم کردید، از دو طرف خط وسط هم ۵ میلی‌متر جدا کرده و در طرفین خط وسط، دو خط موازی تا لبهٔ ته دسته رسم کنید. بین این دو خط موازی را اگر اندازه بگیرید، باید دقیقاً ۱ سانت باشد که زبانة دسته دوتار است. دسته را دم گیره طوری قرار دهید که هم این دو خط دیده شود، هم برش آسان‌تر انجام گیرد. ابتدا به وسیله چاقو دو فرورفتگی در لبة ته دسته که باید در فاق قرار بگیرد با فشار ایجاد کنید و اندازة آن را با فاق برابر کنید که زبانه هم اندازة دهانة فاق باشد، سپس ارّه را در فرورفتگیها قرار داده و روی خط را دقیق ببرید تا برسد به انتهای خط ۵ سانتی که از سر ته دسته کشیده‌اید.

وقتی که دو برش تمام شد، باید دو قسمت بریده شده را جدا کنید، دسته را دم گیره قرار دهید. در موقع قرار دادن دسته به دم گیره، برای اینکه آجهای دم گیره بر چوب دسته اثر نگذارند، بهتر است دو تکه مقوای ضخیم یا دو قطعه چوب نازک در دو طرف دسته قرار دهید و سپس گیره را محکم کنید. حال با ارّه‌ای تیز، خط بغل دسته را که قبلاً گونیایی کرده بودیم ببرید. هنگام ارّه‌کشی دست خود را کمی متمایل به راست بگیرید تا برش زبانه قدری زاویه‌دار شود. همین برش را در طرف دیگر دسته انجام دهید و دو قطعه بغل زبانه را جدا کنید. در حال حاضر ارتفاع زبانة دسته ۵/۳ سانت است، در صورتی که عمق فاق ۲ سانت است.

به خاطر داشته باشید، گفته شد باید طول کاسه ۴۲ سانت باشد، در صورتی که ابتدا آن را ۴۵ سانتیمتر گرفته‌اید، در این صورت لازم است از لبه کاسه تا بیخ دستة کاسه ۴۲ سانت جدا کرده و قسمت اضافی بیخ دسته کاسه را گونیایی قطع کنید. باید ارتفاع زبانه از زیر دسته انجام پذیرد، به این نحو که ۲ سانت برای ارتفاع فاق و حدود ۳ تا ۴ میلی‌متر برای وصل صفحة دو تار به کاسه از روی دسته که ۴/۲ سانت می‌شود که در موقع وصل صفحه به کاسه، دسته و صفحه در یک امتداد قرار گیرند و باقی ماندة ۳ سانت را که ۱۱ میلی‌متر است، در زیر دستة طول زبانه که ۵ سانت است ببرید، لازم است لبه‌های دو طرف ته زبانه را که باید فاق جا بگیرد، با سوهان آج درشت اندکی پخ کنید که در داخل فاق امکان حرکت داشته باشد. اکنون زبانه را در فاق قرار دهید. در صورتی که زبانه را از نظر ارتفاع دقیق بریده باشید، باید زبانة درست به اندازة ضخامت از روی بیخ دستة کاسه بالاتر باشد که بعد از چسباندن دسته و وصل کردن به کاسة این مقدار بلندی از زبانه کاسته شود تا صفحه، در ردیف دسته واقع شود.

برای وصل دسته به کاسه، نخست زبانه را در فاق قرار دهید، رفت و برگشت زبانه در فاق باید روان باشد. چنانچه زبانه را میلی‌متر از پهنای فاق کمتر بگیرید، سبب می‌شود قرار گرفتن زبانه در فاق آسان شود. اگر در هنگام گذاشتن زبانه در فاق دیدید که به سختی جا می‌گیرد، بهتر است به زور متوسل نشوید، زیرا امکان دارد فاق ترک بردارد و از طرف دیگر جایی برای تنظیم دسته به کاسه نمی‌ماند. در اینجا لازم است اندکی از دو طرف زبانه را بتراشید و مجدداً آن را در فاق بگذارید اگر زبانه در فاق تقریباً به راحتی قرار گرفت.

آن را به وسیلة نخ امتحان کنید به این ترتیب که ابتدا سر نخ را در محل نشانة پیش کاسه که قبلاً علامتگذاری کردید، بگذارید و نخ مذکور را روی دسته بکشید، در این کار ممکن است به مواردی چند برخورد کنید، از جمله: چنانکه فاق و زبانه را دقیق گونیایی بریده باشید، نخ دقیقاً روی چهار نقطه روی دسته و سر دسته و پیش کاسه قرار می‌گیرد که نتیجه مطلوب است. اگر چنان نشد، سر دستة دوتار، یا به طرف راست متمایل است یا به طرف چپ، در این صورت باید به وسیله زدن گوه در داخل کاسه به سر زبانه، (بین فاق) زبانة دسته را دقیق صاف و راست کنید، با نخی که روی دسته کشیده‌اید، روی علامتهای رو دسته قرار گیرد. گوه، تخته‌ای نازک و سفت از چوب گردو است که یک سر آن از صفر شروع می‌شود و انتهای آن تقریباً ۴ میلی‌متری ختم می‌گردد. حال، چنانچه دستة دوتار به طرف راست باشد.

گوه را در طرف چپ زبانه و فاق قرار داده و با وارد آوردن ضربه به ته گوه آن را در فاق فرو برید، چنانکه دستة دوتار به طرف چپ باشد، گوه را در طرف راست زبانه و فاق قرار دهید و با ضربه ته گوه، آن را به درون فاق هدایت کنید و با نخ روی نقاط تعیین شده، امتحان کنید که دسته در امتداد مناسب قرار گرفته باشد. یکی از کارهای دیگری که باید انجام شود، تنظیم رو دسته با صفحه پیش کاسه است. پایین قرار گرفتن دسته را هم تنظیم کنید. باید دسته نسبت به کاسه طوری قرار بگیرد، که اگر خط‌کشی یک متری را روی دسته و کاسه قرار دهید، فاصله خط‌کش با لبه کاسه بیش از ۳ میلی‌متر باشد با فشار به سر دسته از پایین به بالا، این ۳ میلی‌متر را که اندازة قطر صفحه است، میزان کنید. چنانچه خط‌کش به لبة پیش کاسه بچسبد، با فشار از قسمت روی سر دسته، کاسه را به فاصلة ۳ میلی‌متر تنظیم کنید که فاصله‌ای ایده‌آل است.

در هنگام ارّه‌کشی بیخ دسته به کاسه باید دقت شود که درز با کاسه کاملاً چفت باشد. برای ارّه‌کشی دقت کامل لازم است تا به زبانه آسیبی نرسد و تنظیم دسته با کاسه مختل نشود. ارّه‌ای که به کار می‌برید، باید دنده ریز، نازک و تیز باشد. ابتدا دوتار را در جائی به آرامی قرار دهید که زبانه در غلاف فاق حرکت نکند بعد از طرف بغل دسته شروع به بریدن کنید. اگر احساس کردید که دندانه‌های ارّه راحت حرکت می‌کند، نزدیک زبانه شده‌اید. زیر دسته را هم ببرید و ادامه می‌دهید تا برسد به بغل بیخ دستة دیگر. وقتی که ارّه‌کشی به اتمام رسید، با چکش لاستیکی چند ضربه به سر دسته بزنید و کاسه را با دست دیگر بگیرید.

اگر درز بیخ دسته کاملاً چفت شد، باید مجدداً با نخ آزمایش کنید، اگر نخ روی ۵ نقطه در یک امتداد باشند و در زمان برش بیخ دسته، گوه‌ها حرکت نکرده باشند، رو دسته را هم با خط‌کش امتحان کنید تا اندازة ۳ میلی‌متر جای صفحه هم به دست آید. اکنون می‌توانید دسته را سریشم زده و به کاسه وصل کنید. چنانچه درز بیخ دسته چفت نشده باشد، مجدداً باید به همین ترتیبی که ذکر شد، ارّه‌کشی را انجام دهید تا درز مذکور چفت شود و با امتحان دوباره تنظیم دسته به کاسه، آن را بچسبانید.

بهتر است قبل از چسباندن دسته به کاسه همان نخ را در دو طرف دسته تا لبة پیش کاسه بکشید، اگر پهنای دسته از نقطه‌ای که ابتدا در لبة کاسه تعیین کرده‌اید از هر طرف به یک اندازه بود، دستة دوتار دقیق تنظیم شده است و می‌توانید سریشم را داغ کرده و به شیوه‌ای که شرحش آمد، فاق و زبانه را سریشم بزنید و در محل جاسازی شده بگذارید و گوه‌ها را هم در همان نقاطی که زده بودید، بزنید و مجدد؛ با نخ و خط‌کش، دقیق بودن وصل دسته را با کاسه آزمایش کنید، چنانچه تغییری نکرده باشد، بیخ دستی را با گیره دستی ببندید و محکم کنید و بگذارید حدود ۱۲ ساعت بماند تا خشک شود. در این مرحله از کار باید صفحه روی کاسه وصل شود. باید از چوب کهنه توت باشد قطر صفحه در انتهای کار ۵/۲ میلی‌متر رگه‌های راه پوت و سفت موازی همدیگر بدون گره باشد.

اگر میسر شد، روی صفحه را در قسمت روی کنده انتخاب کنید، سعی شود راه رنده کردن صفحه با راه رنده کردن دسته هم سو باشد، تا در موقع رنده کردن دچار اشکال نشوید، با قدری دقت مسائل آسان می‌شود. صفحه را با این شرایط آماده کنید. بعد از اطمینان از خشک شدن فاق و زبانه، صفحه را روی کاسه بچسبانید، برای این کار باید نخست کاسه را با گذاشتن مقوای ضخیم، بین گیره قرار دهید و گیره را محکم کنید و بعد باید مقدار ۳ میلی‌متر بلندی زبانه از بیخ کاسه و دسته را برداشت و ارّه دندانه ریز آن را تا ۳ میلی‌متری بیخ دستة کاسه ببرید و با یک مغار نخست از روی بیخ کاسه به طرف دسته، این مقدار اضافه را بر دارید و زیر آن را کاملاً صاف کنید تا بتوانید صفحة دوتار را جاسازی کنید ضمناً در حالی که کار دم گیره قرار دارد. ۲ میلی‌متر از ۴ میلی‌متر ضخامت بدنه را به داخل کاسه پخ دهید تا تماس صفحه با لبه کاسه به حداقل برسد و زیر صفحه تقریباً آزاد باشد و صدای ساز بهتر به نقاط کاسه هدایت شود. پخ دادن لبة کاسه باید با دقت کامل انجام گیرد تا لبة کاسه پریدگی پیدا نکند. برای این مرحله از سوهان نیم‌گرد آج درشت استفاده کنید و فقط با فشار از طرف لبه کاسه به پایین این پخ را بدهید هرگز دست را با سوهان از طرف پایین به لبه کاسه بر نگردانید، ممکن است در این عمل لب کاسه پریدگی پیدا کند.

برای اندازه‌گیری دور کاسه روی صفحه، از دو شیوه می‌توان استفاده کرد، یکی اینکه همانطور که دوتار دم گیره قرار دارد، صفحه را روی کاسه قرار دهید و از زیر دور صفحه را خط بکشید، یا اینکه دوتار را از دم گیره باز کنید و صفحه را روی میز قرار داده و دوتار را وارونه روی صفحه قرار دهید و دور آن را دقیق خط بکشید.

یادتان باشد در هر دو صورت، راه رنده کردن صفحه و دسته باید همسو باشد. بعد از خط‌کشی دور کاسه روی صفحه، باید مازاد دور خط روی صفحه را با ارة کمانی ببرید. ارّه‌ای که به کمان ارّه وصل می‌کنید باید از نوع دندانه ردیف باشد، از ارّة پا ملخی استفاده نکنید که دور صفحه را قلوه‌کن می‌کند. در موقع بریدن دور صفحه لازم است ارّه مویی را به کمی صابون آغشته کنید تا ارّه در محل برش به آسانی حرکت کند و برش را به راحتی انجام دهد. بعد از بریدن دور صفحه آن را روی کاسة دوتار قرار دهید و امتحان کنید تا دور صفحه را درست و دقیق بریده باشید. وقتی که از صحت کار مطمئن شدید، در صورت تمایل می‌توانید اسمتان را با ذکر تاریخ ساخت در زیر صفحه و داخل کاسه بنویسید و بعد از آن اقدام به چسباندن صفحه روی کاسه کنید. برای چسباندن صفحه، ابتدا باید سریشم را آماده کنید و مقداری ریسمان باریک پنبه‌ای و پارچه تمیز هم در دسترس بگذارید.

ابتدا دور لبه کاسه دوتار را سریشم داغ بزنید و مواظب باشید به بیرون و داخل کاسه شره نکند، بلافاصله دور صفحه را به اندازة ۵ میلی‌متر سریشم بزنید این کار نیاز به دقت و سرعت عمل دارد تا چسب روی کار خشک نشود. کاسه و صفحه را روی حرارت ملایم بگردانید تا سریشم به کار رفته روان شود، در این حالت فوراً صفحه را روی کاسه قرار داده و دور آن را امتحان کنید که لبه صفحه کاملاً بر لبه کاسه منطبق شده باشد، سریعاً با ریسمان باریک پنبه‌ای صفحه را محکم روی کاسه ببندید. (توجه داشته باشید میان صفحه و لبه کاسه را سریشم زده‌اید و امکان لیز خوردن وجود دارد، بنابراین با دقت از این کار جلوگیری کنید.)

پس از اینکه صفحه را محکم بستید، مجدداً آن را روی حرارت ملایم بگردانید تا دور صفحه قدری داغ شود، سپس جسم سنگینی روی صفحه و کاسه قرار دهید تا سریشم‌های اضافی از لای درز و صفحه و کاسه خارج شود، پارچه تمیزی را که آماده کرده بودید، آب داغ فرو ببرید و آب زیادی آن را کاملاً بگیرید و بدون وقفه سریشم‌های اضافی دور کاسه را که پاک کنید تا اثری از آن بر جای نماند. کارتان را در جایی قرار دهید تا کاملاً خشک شود. پس از آن ریسمانی را که روی کار بسته بودید، باز کنید و به روبه‌راه کردن دسته بپردازید: ابتدا مقدار ۱۰۶ سانت از لبه بیش کاسه تا سر دسته جدا کرده و علامت بگذارید، نقطه علامت‌گذاری شده را، گونیا خط بکشید، این خط ابتدای دسته است و باز برای اطمینان از روی این خط تا لبه پیش کاسه را اندازه بگیرید که باید ۱۰۶ سانت باشد. اگر اندازه دقیق بود، مقدار اضافی سر دسته را با ارّه ببرید. بعد از برش اضافی سر دسته، باید دسته را از زیر نیم‌گرد کنید. برای این کار می‌توانید تا حدودی از رندة کوچک استفاده کنید و بعداً با چوب ساب کاملاً نیمه‌گرد کردن دسته را ادامه دهید.

بهتر است قبل از نیم‌گرد کردن دسته، محل وصل شیطانک را از روی دسته تا لبه کاسه که ۵/۸۸ سانت است اندازه بگیرید و علامت بگذارید و با گونیا از نقطه علامت‌گذاری شده خط اتصال محل شیطانک را رسم کنید، حال اگر ۵/۸۸ را از ۱۰۶ کم کنید ۵/۷ سانت به دست می‌آید اگر این مقدار جای دو گوشی دوتار است. برای سوراخ کردن جای گوشیها باید در روی دسته ۴ سانت بعد از محل وصل شیطانک سوراخ سیم دوم و به فاصلة ۶ سانت بعد از سوراخ سیم دوم، سوراخ سیم اول دوتار را تعبیه کنید. به این طریق که در فاصله ۵/۱۷ سانت جای گوشیها، بعد از محل وصل، ۴ سانت جدا کرده علامت‌گذاری کنید، بعد از این نقطه علامت‌گذاری شده، ۶ سانت دیگر هم جدا کنید علامت بگذارید و با درفش، در محل نقاط علامت‌گذاری فرورفتگی ایجاد کنید. نقطه‌ای دیگر از سر دسته را هم در فاصلة یک سانتی بغل دسته علامت بگذارید این نقطه را هم با درفش گود کنید، این سوراخ بغل دسته مخصوص گلالک ابریشمی است که برای زیبایی به سر دستة دوتار وصل می‌کنند.

برای نصب گوشیها به روی دستة ابتدا با گذاردن مقوای ضخیم در دو بغل دسته، محل دو علامت سوراخ را دم گیره قرار دهید، بعد با متة ۳ روی علامت‌ها را سوراخ کنید. سپس با متة ۵ سوراخها را فراختر کنید. عوض کردن مته‌ها برای این است که در سوراخهای گوشیها از پشت دسته پریدگی ایجاد نشود. رو به راه کردن رو دسته و صفحه، در صدادهی که از اهمیت خاصی برخوردار است. ابتدا با یک رندة پرداخت کم تیغ صفحه و دسته را صاف کنید. رنده کردن باید از راه چوب صفحه و دسته انجام شود، چنانچه رنده از بی‌راه روی کار کشیده شود، چوب را قلوه‌کن خواهد کرد.

همچنان که در هنگام وصل دسته به کاسه ذکر شد، ارتفاع زبانة دسته را از ته فاق کاسه ۴ میلی‌متر بیشتر گرفته‌اید مقدار اضافه زبانه را از بیخ کاسه که باید صفحه را روی آن جاسازی کنید هم برداشته‌اید، ضخامت صفحه را هم ۳ میلی‌متر انتخاب کرده‌اید، در این صورت ارتفاع دسته از روی صفحه ۱ میلی‌متر بلندتر است که باید رنده شود تا در امتداد صفحه واقع شود. در زمان رنده کردن چون باید دسته گروه ماهی شود در نظر داشته باشید که مقداری از لبه راست دسته و همین مقدار هم از طرف چپ دسته بیشتر گرفته شود، این مقدار به حدی باشد که اگر خط‌کش را افقی روی دسته قرار دهید، دو طرف دسته زیر خط‌کش بیش از ۲ میلی‌متر نباشد.

یک انحنای دیگر هم روی دسته باید داده شود، بدین طریق که ابتدا از محل وصل شیاطنک از لبه کاسه به طرف سر دسته که ۵/۸۸ سانت تعیین شده است، علامت بگذارید. طول کاسة دوتار را که ۴۲ سانت است از ۵/۸۸ کم کنید، ۵/۴۶حاصل می‌شود، این مقدار را بر ۲ تقسیم کنید تا ۲۵/۲۳ به دست آید که محل وسط دسته از شیطانک تا لبه بیخ کاسه دوتار است. قعر انحنایی که به سراسر دسته می‌دهید ۵/۱ میلی‌متر است. در نقطه ۲۵/۲۳ انحنای روی دسته باید از لبه شیطانک از صفر شروع شود و در وسط دسته در نقطه ۵/۲۳ حداکثر به ۵/۱ میلی‌متر برسد و از نقطه ۲۵/۲۳ میلی‌متر شروع به کم شدن کند، تا زمانی که به محل وصل کاسه و دسته می‌رسد، به صفر خاتمه پیدا کند.

مقداری از این انحنا را به وسیله رندة کم تیغ و مقداری دیگر را که باید به حد تعیین شده باشد (یعنی ۵/۱ میلی‌متر قعر رو دسته) به وسیله کاغذ سمباده آج متوسط ایجاد کنید. کاغذ سمباده را روی تخته‌ای به پهنای ۴ و طول ۲۰ و ضخامت ۲ سانت بپیچید و مثل رنده روی دسته و همچنین صفحه بکشید تا نتیجة مطلوب حاصل گردد. برای امتحان، از خط‌کش یک متری استفاده کنید و آن را روی دسته چسبیده به شیطانک بگذارید، اگر کار درست انجام گرفته باشد، فاصلة خط‌کش با دسته باید انحنایی را که ذکر شد نشان دهد.

برای خط بغل دسته تعیین شود، این خط از ۴ سانتی پیش از شیطانک شروع می‌شود و به بیخ دستة کاسه خاتمه می‌یابد. برای انداختن خط بغل دسته از خط‌کش سنتی نجاری استفاده کنید و به وسیلة سوزنی که در بغل تخته مربعی شکل قرار دارد، روی چوب را به این طریق خط بکشید: سوزن بغل خط‌کش را به اندازه ۶ میلی‌متر تنظیم کرده و گیره کنار خط‌کش را محکم کنید تا در موقع خط‌کشی حرکت نکند. راه چوب دسته را پیدا کنید، زیرا خط‌کشی باید از راه چوب اجرا شود. برای پیدا کردن راه چوب بهتر است از طرف بیخ دسته به سر دسته، روی محلی که می‌خواهید خط بیندازید، سوزن خط‌کش را اندکی روی چوب دسته حرکت دهید، چنانچه سوزن به آسانی حرکت کرد، معلوم می‌شود که راه چوب است، و چنانچه سوزن خط‌کش به مانعی برخورد، مشخص می‌شود که راه چوب نیست.

بعد از پیدا کردن راه چوب با گذاشتن خط‌کش بر بغل دسته و فشار روی سوزن خط‌کش، خط‌کشی را ادامه دهید. مواظب باشید خط‌کش را بر نگردانید و فقط از یک طرف، خط‌کش را روی چوب فشار دهید و به جلو برانید. عمق خط بغل دسته باید ۵/۲ میلی‌متر و پهنای آن ۲ میلی‌متر باشد. پس از انداختن خط بغل دسته با خط‌کش سوزنی و اتمام آن، با یک سوهان بدون دسته داخل خط بغل دسته را کاملاً صیقلی و هموار کنید. هنگام کشیدن سوهان زمانی که از بالا به پایین می‌کشید دستتان را به راست متمایل کنید و زمانی که سوهان را از پایین به بالا می‌کشید دست را به طرف چپ بگردانید تا لبه‌های خط صاف و هموار صیقلی شود. بعد از اینکه کار سوهان کشیدن تمام شد باید شیطانک را به دسته وصل کنید. برای وصل شیطانک، اول اندازة آن را تعیین کنید، به این ترتیب که از سر لبه کاسة دوتار، روی دسته به اندازة ۵/۸۸ سانتیمتر جدا کنید و با گونیا خط بکشید.

بعد از طرف بالا که به سر دسته منتهی می‌شود، ۲ میلی‌متر دیگر جدا کرده و خط موازی با خط اول که اندازة آن تا لبه دسته است (یعنی ۵/۸۸) رسم کنید. حال با ارة کمانی ابتدا خط اندازه دسته را تا عمق ۳ میلی‌متری ببرید، در این برش باید دست را به چپ متمایل کنید که خط برش به طرف چپ بریده شود، سپس ارة کمانی را از داخل برش بیرون آورده روی خط دیگر که موازی خطی است که آن را بریده‌اید بگذارید و به برش ادامه دهید. این بار دست را متمایل به راست کنید، تا برش به راست داده شود. حال ارّه را از محل برش بیرون آورید. باید داخل این دو برش را که هر یک عمق ۳ میلی‌متر است و به شکل مثلث درآمد خالی کنید به این نحو که ارّة کمانی را به درون برش اول برده و دست را به طرف چپ متمایل کنید تا به محل ۳ میلی‌متری محل بریده شده برسد و بعد از طرف سر دسته شروع به بریدن کنید تا زائده بین این دو برش تراشیده شود آنگاه با همان ارة کمانی کف برش را صاف کنید.

در این مرحله باید باریکه‌ای شاخ را به طول ۴ سانت به وسیله سوهان صاف کنید و از آن مثلث متساوی‌الساقین که قاعده آن ۳ میلی‌متر و طول هر ساق ۵ میلی‌متر باشد به صورت هرم بسازید و آن را در محلی که برای شیطانک روی دسته جاسازی کرده‌اید بگذارید، چنانچه به راحتی در محل جاسازی شده قرار گرفت نتیجه مطلوب است. اگر غیر از این بود، با همان سوهان نقاطی را که به نظر اضافی می‌رسد بزدایید تا شاخ در محل خود جاگیر شود. توجه داشته باشید ۲ میلی‌متر بالاتر از رو دسته باشد زیرا سیمهای دوتار روی این ۲ میلی‌متر بلندی قرار می‌گیرد. چنانچه قدری هم از دو میلی‌متر بلندتر باشد اشکالی ندارد.

بعد از جای دادن هرم شاخی که برای شیطانک ساخته‌اید آن را در کشویی جاسازی شده گذاشته و از دو طرف دسته، با دسته قرینه کنید و آن را با ارّة بسیار ریز یا کاردهای ارّه‌ای چند خط بیندازید. برای وصل سیمگیر پشت کاسه از شاخ قوچ کوهی استفاده می‌شود. قطعه‌ای شاخ را مدت ۲۴ ساعت در آب نگهدارید تا کاملاً خیس بخورد. ابتدا پشت شاخ را با چوب ساب دندانه ریز صاف کنید و آن را از رو دم گیره قرار دهید و لبه شاخ را گونیایی ببرید و از قسمت رو به طرف محلی که گونیایی بریده‌اید، با همان چوب ساب یک پخ ۳۰ درجه به طول ۱ سانت بدهید.

بعد خطی موازی با لبه این شاخ رسم کرده و با ارّة دندانه ریز شاخ را تا عمق ۲ میلی‌متر ببرید، در موقع برش دست را به طرف راست متمایل کنید تا برش زاویه‌دار انجام گیرد، سعی شود بیش از ۲ میلی‌متر نباشد زیرا امکان دارد شاخ بشکند. پس از آن شاخ را از دم گیره باز کنید و لبه‌ای را که پخ کرده‌اید، دم گیره قرار دهید و حدود ۲ میلی‌متر قدری بیشتر، برای خوراک ارّه از پشت شاخ جدا کنید و قسمت اضافی روی شاخ را بردارید. (البته باید برسد به ابتدای پخی که داده‌اید) پهنای این سیمگیر باید حدود ۲ و طول آن ۵/۲ سانت باشد.

برای برش جای سیمها ابتدا پهنای سیمگیر را به دو قسمت مساوی تقسیم کنید و خط دو قسمت شده را روی پخ سر سیمگیر رسم کنید. بعد از دو طرف خط وسط ۶ میلی‌متر جدا کنید که ۳ خط می‌شود و باید به صورت موازی روی قسمتی که پخ کرده‌اید رسم کنید. حال با ارّه نازک دندانه ریز ۳ خط موازی را ببرید، با بریدن این ۳ خط ۴ دندانه به وجود می‌آید، در هنگام سیم انداختن روی دوتار، از دو دندانة وسط استفاده می‌شود. دو دندانة دو طرف سیمگیر برای استقامت دندانه‌هایی که سیم لای درون آن قرار می‌گیرد، تعبیه شده است. از دندانه‌های دو طرف نباید استفاده شود مگر زمانی که دو دندانة وسط بشکند.

اکنون باید سیمگیر را روی دوتار نصب کرد. ابتدا سیمگیر را در آب داغ بیندازید تا نرم شود، بعد از آن دو طرف سیمگیر را با دو انبر دست از طرف پهن آن بگیرید و با کمی فشار آنرا به اندازة ته لبة کاسة دو‌تار و به جایی که وصل می‌شود انحنا دهید و آن را روی شعلة ملایم چراغ بگیرید تا همان حالت خشک شود و فرم بگیرد. بعد از آن، ۳ یا ۴ سوراخ با مته ۵/۱ روی آن حفر کنید و محل وصل آن را دقیقاً تعیین کنید، به این طریق که خط‌کش را در دو بغل دسته قرار دهید و در لبة کاسه علامت بگذارید. بعد از تعیین محل نصب شیطانک در لبه پیش دوتار آن را در محل مذکور قرار داده و دورش را خط بکشید و با درفش تیز از روی سوراخهایی که روی سیمگیر ایجاد کرده‌اید محل سوراخ کردن پشت کاسه دوتار را علامت‌گذاری کنید، بعد آن را بردارید و با دریل دستی و متة ۵/۱ سوراخ کنید و محل نصب سیمگیر و زیر سیمگیر را به سریشم داغ آغشته کنید و آن را در محل تعیین شده قرار دهید و میخ‌های چوبی‌ای را که برای این کار تهیه کرده‌اید در سوراخهای سیمگیر بکوبید. تا سیمگیر کاملاً به نقطة تعیین شده بچسبد و مازاد سریشم دور سیمگیر خارج شود و با پارچة تمیزی که در آب داغ فرو برده‌اید، البته بعد از گرفتن آب اضافی، دور سیمگیر را کاملاً پاک کنید.

بعد از نصب سیمگیر نوبت به ساخت گوشی و جاسازی آنها در جای گوشیها می‌رسد. برای ساختن گوشی می‌توانید از چوب گردو یا چوب زیتون یا چوب فوفل استفاده کنید. دو قطعه چوب از چوبهای ذکر شده را به پهنای ۵/۲ و به طول ۶ سانت و به ضخامت ۷ میلی‌متر ببرید و آماده کنید، گوشی دوتار را معمولاً ، مانند دو بال باز پروانه می‌سازند. ابتدا روی یک تکه مقوا شکل گوشی را بکشید و بالهای پروانه را که از دو طرف باز است، رسم کنید. دنبالۀ این بالها را از وسط به پهنای ۷ میلی‌متر جدا کرده، برای میله‌های گوشی بکشید.

بعد از کشیدن الگوی گوشی دو‌تار و انتقال آن به روی قطعات چوب، دور الگو را با قیچی ببرید و آن را روی چوبهای مورد نظر قرار دهید و دور آن را رسم کنید. پس از آن دو قطعه چوب را برای برش روی هم قرار دهید، این کار به این خاطر است که دو گوشی هم شکل بریده شوند بعد دو قطعه چوب را به طور مساوی روی هم قرار داده و لای گیره بگذارید و قطعات اضافی دور گوشه‌ها را ببرید. پس از بریدن به آنها شکل دهید، که باید ابتدا تخته‌ای مربع مستطیل را به ابعاد ۴ سانت در ۱۵ سانت و به ضخامت ۲ سانت انتخاب کرده و لای گیره قرار دهید و در وسط این قطعه تخته با سوهان گرد فرورفتگی‌ای به عمق ۸ میلی‌متر و به شکل نیم‌دایره ایجاد کنید تا بتوانید میله گوشیها را بین این نیم‌دایره قرار دهید.

اول میلۀ گوشیها را که مکعب مستطیل است با چوب ساب آج زیر به صورت استوانه در بیاورید. از آنجا که ابعاد میلۀ مستطیل شکل ۷×۷ میلی‌متر بود سعی شود در هنگام چوب ساب زدن، محلی که به بالهای پروانه اتصال دارد، از ابعاد میلۀ گوشی کمتر نشود. میلۀ گوشی را به صورت کینک تراش دهید، به طوری که قطر قسمت پایین میلۀ گوشی که باید در جای گوشی قرار بگیرد، با سوراخ جای گوشی‌ها هم قطر باشد. در زمان تراش میلۀ گوشی، ته گوشی را در سوراخ گوشی قرار دهید و امتحان کنید تا هم اندازه باشند. بعد از انجام مراحل فوق، ابتدا سر گوشیها را با یک چوب ساب نیم‌گرد آج ریز و بعد با سوهان آج درشت زرگری پرداخت کنید و سرگوشیها را به شکل دو بال باز پروانه شکل دهید، کار بسیار آسانی است اما مستلزم تمرکز دیده و حواس است.

این شکل دادن بیشتر به ساخت مجسمه شباهت دارد (حتی کل سازسازی) همین که کار شکل‌دهی گوشیها به اتمام رسید، باید آنها را در سوراخها تنظیم و جاسازی کنید. با یک سوهان آج متوسط گرد کینک که به ته آن به جای دسته، میله‌ای آهنی به قطر ۱ سانت و به طول ۱۰ سانت جوش آهن یا برنج داده‌اید و به شکل (T) در آمده، جای گوشیها را کینک کنید تا بتوانید میله گوشیها را که کینک کرده‌اید در آنها قرار دهید و با چرخاندن آنها در جای گوشیها، گوشیها را هم روان و جاسازی کنید. چنانچه گوشیها قدری از نظر قطر زیادتر باشد و در جای خویش قرار نگیرند، باید مجدداً با سوهان آج زیر آنها را با ظرافت باریک کنید تا روان شوند. بعد از روان کردن گوشیها ساخت دوتار به پایان می‌رسد و زمان پرداخت کردن و پرده بستن و سیم انداختن و به صدا در آوردن آن می‌رسد.

معمولاً دوتار را رنگ نمی‌زنند و اگر بزنند چندان محسوس نیست، اما پرداخت روی کاسه و دسته را به نحو احسن انجام می‌دهند. پشت کاسۀ دوتار از بیخ دستۀ کاسه تا ته سیمگیر یک برآمدگی قیطانی شکل می‌دهند. چنانچه مایل به انداختن این برآمدگی باشید ابتدا از وسط پشت کاسۀ دوتار دو خط موازی به فاصله ۴ میلی‌متر رسم کنید و با یک ارّۀ کوتاه و ظریف دندانه ریز با دقت تمام، بغل دو خط موازی را که در پشت کاسه کشیده‌اید به عمق حدود ۳ میلی‌متر ببرید و بعد با سوهان نیمه‌گرد زرگری، پشت کاسه را به مقدار ۳ میلی لیتر بسایید که برجستگی وسط دو خط موازی نمایان شود، این کار را در طول پشت کاسه انجام دهید تا یک خط قیطانی از بیخ دستۀ کاسه تا زیر سیمگیر ایجاد و نمایان گردد.

بعد از آن کلیۀ کاسه دوتار را اول با کاغذ سمبادۀ آج متوسط و بعد با کاغذ سمبادۀ آج ریز سمباده بزنید تا سطح کاسه و صفحه و دسته کاملاً صاف و صیقلی و نرم شود همچنان که گفته شده معمولاً دو تار را رنگ نمی‌زنند اما اگر مایل به رنگ کردن دو تار بودید، به فصل رنگ‌کاری که در قسمت‌های پیشین ذکر شد، رجوع کنید.

در این قسمت می‌پردازیم به انداختن سیمها و خرک دوتار. درازای خرک دوتار را ۲ سانت و ارتفاع آن را ۵ میلی‌متر و قطر آن را ۵/۳ تا ۴ میلی‌لیتر در نظر بگیرید. برای ساخت خرک دوتار، ابتدا باریکه‌ای از چوب شمشاد یا چوب گردد را به قطر ۴ میلی‌لیتر و پهنای ۶ میلی‌لیتر و طول حدود ۱۰ سانت انتخاب کنید و یک لبۀ آن را در دو طرف با سوهان یخ دهید که در دو طرف سر باریک این چوب به صفر برسد. قسمت زیر خرک را به حال خود بگذارید. حال این باریکه چوب را که قاعدۀ آن مثلثی شکل و خود باریک را به صورت منشور متساوی‌الساقین درآورده‌اید، روی یک ورق سمبادۀ آج ریز که زیر آن شیشه یا تخته‌ای کاملاً صاف و هموار گذاشته‌اید قرار دهید و با دو انگشت اشاره و شست این باریکۀ منشور مانند را با فشار روی کاغذ سمباده بکشید تا سطحی که به وسیلۀ سوهان ایجاد کرده‌اید، یکنواخت و صاف شود.

بعد آن روی دیگر این باریکه را صاف کنید. حال ۲ تا ۵/۲ سانت از آن را اندازه بگیرد و با ارّۀ کمانی دندانه زیر ببرید، و پس از آن دو سر این ۵/۲ سانت را هم به طرف سر خرک پخ دهید و بعد از انداختن سیمها روی دوتار آن را زیر سیمها قرار دهید. برای انداختن دو سیم دوتار از بهترین نوع سیمهای فولادی استفاده کنید. قطر سیمها میلی‌لیتر (سیم نمره ۲۰) باشد، طول سیم را حدود ۱۳۰ سانت بگیرید و به این طریق دو طرف دو سر سیم را تاب دهید. ابتدا ۴ سانت از سر سیم را روی طول سیم قرار داده و بین انگشت شست و اشارۀ دست چپ محکم بگیرید و انگشت اشاره را در حلقۀ سیم که روی هم قرار داده‌اید، ببرید و آن را به طرف بیرون از بدن خود بچرخانید (به طرف راست) تا سیم، به حالت زنجیره‌ای تاب خورد، چنانچه تاب سر سیم کم باشد و امکان باز شدن آن در موقع کوک کردن احساس شود، قبل از اینکه سیم را روی دوتار بیندازید، محل تاب داده را بین انبردست قرار دهید و مجدداً تاب آن را بیشتر کنید.

توجه داشته باشید سیم را که در سر انبردست قرار داده‌اید، بیشتر از حد معمولی تاب ندهید زیرا امکان دارد که سیم در اثر تاب دادن زیاد از ته حلقه قطع شود. بعد از تاب دادن دو سر سیمها آنها را کنار بگذارید. پردۀ دوتار را باید از پرده‌هایی که در بازار موجود است و از رودۀ گوسفند ساخته شده است، تهیه کنید. برای بستن پرده روی دستۀ دوتار به فصلهای پیشین مراجعه کنید. پرده‌هایی که در جنوب خراسان و تربت جام روی دسته بسته می‌شود ۸ تا ۹ عدد است. اما در شمال خراسان مخصوصاً قوچان، تعداد پرده‌های دو تار ۱۲ عدد یعنی ۲ تا ۴ عدد بیشتر از پرده‌های جنوبی است، بنابراین دو تارهای جنوب و شمال خراسان تا حدودی متفاوتند، هم در بستن تعداد پرده‌ها و هم اینکه دوتار شمال دسته‌ای بسیار باریک‌تر از جنوب دارد و در ترکیب کاسه هم اندکی اختلاف وجود دارد.

بر اساس تحقیقاتی که در خصوص دوتار انجام دادم و از توضیحات استاد عثمان محمد پرست اطلاعاتی به دست آمد، از به الجمله چرا دو تارهای تربت‌جام ۸ پرده و دو تار شمال خراسان ۱۲ پرده دارد، استاد عثمان اظهار داشتند که چند پرده به تعداد پرده‌های دوتار اضافه کرده‌اند. به نظر می‌رسد که برای نواختن بعضی از آهنگها نیاز به پرده‌های بیشتر است، گو اینکه به علت طول کاسه نمی‌توان پرده‌های بیشتری روی دستۀ دوتار بست، از طرفی هم، آهنگهایی که به وسیلۀ این ساز نواخته می‌شود محدود است و از آن نمی‌توان در ارکسترها به صورت کامل استفاده کرد.

از آنجا که کولی‌ها هم از سازندگان این ساز هستند، و به دلیل کیفیت معیشتی خاصی که دارند و به تمام نقاط ایران و جهان سفر می‌کنند، این ساز را با خود به دیگر نقاط برده و دیگر شهرها و کشورها هم به نوعی از این ساز تقلید کرده و سازهای دسته بلند زخمه‌ای را ساخته‌اند و نام دیگری بر آن نهاده‌اند. به همین دلیل که اندازه‌های معین دیگر سازها را ندارد، می‌توان گفت که دوتار، سازی وحشی و مهاجر است، مهاجر به این خاطر که همراه کولی‌ها به سایر نقاط رفته و اشکال گوناگونی پیدا کرده است. قابل ذکر است که ساز دوتار قدمتی دیرین دارد، می‌توان آن را اولین ساز دسته بلند ایرانی و حتی جهان دانست. بر اساس تحقیقات به عمل آمده، زادگاه سازهای زهی زخمه‌ای دسته بلند ایران بوده و به تدریج به نواحی مختلف جهان راه یافته‌اند، و آنها را می‌توان در زمرۀ قدیمی‌ترین متنوع‌ترین فراوان‌ترین و بالاخره رنگارنگ‌ترین سازها در جهان اسلام به حساب آورد.

اکنون باید پرده‌های دوتار را میزان کنید. چنانکه ذکر شد، تعداد پرده‌های دوتار جنوب خراسان، بین ۸ تا ۹ عدد است، چنانچه پرده‌های دوتار را به ترتیبی که شرح داده شد، بسته باشید، می‌توانید سیمها را روی کاسه و دسته بکشید: ابتدا دو سر تاب دادۀ سیم را نگاه کنید، هر یک از آنها که دقیق‌تر و بهتر تاب خورده بود برای انداختن به دندانه‌های سیمگیر انتخاب کنید و سر دیگر را به این ترتیب دور سر گوشی و میلۀ گوشی بپیچید. ابتدا میلۀ گوشی را وارد حلقۀ تاب دادۀ گوشی کنید و پس از آن آنرا به طور ضربدر روی سر گوشی که به شکل دو بال باز پروانه ساخته‌اید، بپیچید تا مقداری که لازم است روی میلۀ گوشی پیچیده شود.

سپس دیگر حلقۀ آزاد و سیم را به درز دندانه‌های سیمگیر وارد کنید، به طوری که کاملاً در زیر دندانۀ سیمگیر جای گیرد، بعد مقدار اضافۀ سیم را که برای پیچیدن روی میلۀ گوشی گذاشته‌اید، از طرف چپ پیچ دهید و پس از آن میلۀ گوشی را در جای گوشی قرار دهید و گوشی را با چرخاندن به طرف چپ قدری محکم کنید، همین که دو سیم را به طرز ذکر شده روی دوتار انداختید، با بستن چند دور پردۀ محکم به سیمها و دستۀ پشت شیطانک به طرف سر دسته ببندید تا سیمها روی شیطانک بخوابد و برای کوک کردن و نیز میزان کردن پرده‌ها آماده شود.

ابتدا خرک را زیر سیمها در فاصله لبه شیطانک تا لبۀ خرک که ۸۱ سانت است قرار دهید. که در واقع، مقدار سیم آزاد روی صفحه و دسته دوتار است که باید با پرده‌های روی دسته میزان شود برای اطمینان از اینکه خرک درست در جای معین قرار گرفته باشد، باید از لبۀ کاسه تا محل قرار گرفتن خرک ۵/۷ سانت باشد. حال اگر طول سیم را از لبه شیطانک تا لبه کاسه اندازه بگیرید، ۵/۸۸ سانت است. چنانچه مقدار ۸۱ را از ۵/۸۸ کم کنید، ۵/۷ سانت نتیجه می‌شود که همان اندازه لبۀ خرک تا لبۀ پشت کاسه می‌شود، که باید همیشه ثابت باشد. و خرک از این محل تعیین شده نباید به جلو یا عقب حرکت کند تا پرده‌های میزان شده هم ثابت بماند.

بعد از معین شدن جای خرک باید پرده‌های دوتار را تنظیم کنید. ملاک ما، از لبۀ شیطانک تا لبۀ خرک است که برحسب سانتی‌متر قید می‌شود، این تنظیم تقریبی است و بعداً باید توسط استادی مجرب دقیقاً تنظیم گردد تا صدای حقیقی نتها از آن شنیده شود. نخست سیم اول را کوک کنید این سیم همیشه صدای نت دو را می‌دهد و سیم دوم را که صدای دو نت را نسبت به سیم اول می‌توان کوک کرد، یکی نت «سل» و دیگری نت «فا» است. حال با اندازه‌گیری دقیق از طرف لبۀ خرک به طرف شیطانک ۵/۷۲ سانتیمتر جدا کرده که اندازۀ پردۀ اول دوتار از بالا دسته به طرف رأس خرک است. اندازۀ پرده دوم را از لبۀ خرک ۷/۶۵ سانت و اندازۀ پرده سوم را از لبه خرک ۵/۶۰ سانت، اندازۀ پرده چهارم را از لبۀ خرک ۶/۵۴، اندازۀ پرده پنجم را از لبه خرک ۷/۴۹، اندازۀ پرده ششم را از لبۀ خرک ۸/۴۵، اندازۀ پرده هفتم را از لبه خرک ۶/۴۰، اندازه پرده هشتم را از لبه خرک ۳۶ و اندازۀ پرده نهم را از لبۀ خرک ۵/ ۳۴ جدا کنید. اعدادی که ذکر شد، اندازۀ پرده‌هاست. از لبه خرک تا محل اعداد مذکور باید علامت‌گذاری شود و پرده‌ها روی اندازه‌های قید شده به طور دقیق قرار گیرند.

در پایان متذکر می‌شود که معمولاً سوراخهایی که برای بهتر کردن صدا در روی صفحۀ دوتار ایجاد می‌کنند، کمتر از سوراخهایی است که روی صفحۀ سه‌تار و تنبور تعبیه می‌کنند. در دو تار سوراخی در ته وسط کاسه روی خط قطانی شکل، ایجاد می‌کنند که قطر آن حدود ۴ میلی‌لیتر است و روی صفحه هم چند عدد که بهتر است نزدیک به بیخ دستۀ کاسه دوتار باشد. هرگز دو طرف خرک و نزدیک آن را سوراخ نکنید زیرا ارتعاشات سیمها را به طور محسوسی کم خواهد کرد.

منبع : سایت هنرکده