رهبر اصلی نهضت آیت‌الله کاشانی بود یا مصدق؟/ نقش فدائیان اسلام از زبان آیت‌‎الله طالقانی؛ موانع ملی شدن نفت را از سر راه برداشتند

به عبارتی بهتر، چه در نهضت تنباکو، چه نهضت مشروطه که از نقاط عطف تاریخ معاصر کشورمان به شمار می‌روند، این روحانیت و نیروهای مذهبی بودند که به‌خاطر وجهه محبوب و قابل اعتمادشان در اذهان، مردم را در صحنه حاضر می‌کردند. چنانچه در انقلاب اسلامی سال ۵۷ نیز، مردم تحت رهبری امام خمینی توانستند رژیم پهلوی را سرنگون کنند.

ملی شدن صنعت نفت نیز یکی از همین نقاط عطف تاریخ است. پس از نهضت تنباکو و همچنین نهضت مشروطه که البته آنطور که باید به ثمر ننشست و با شکست مواجه شد، مردم ایران این بار در اواخر دهه ۱۳۲۰ و برای ملی کردن صنعت نفت کشور، تحت هدایت روحانیت، قیام کرده و موفق به ملی کردن نفت شدند.

آیت‌الله کاشانی، فدائیان اسلام و دکتر مصدق سه ضلع رهبری نهضت ملی شدن نفت بودند. اما سوالی که مطرح است، این است که چه کسی در نهضت ملی نفت و کوتاه کردن دست انگلیس از نفت کشور، نقش اول و مهم را ایفا کرد؟ آیت‌الله کاشانی یا دکتر مصدق؟

گرچه امروز جریانی در تلاش است تا با سرپوش گذاشتن بر اقدامات آیت‌الله کاشانی و فدائیان اسلام، دکتر مصدق را به عنوان یگانه رهبر نهضت ملی نفت معرفی کنند، اما واقعیت چیز دیگری می‌گوید.

علیرغم اینکه خیلی‌ها فکر می‌کنند، طرح ملی شدن صنعت نفت ابتدا از سوی دکتر مصدق طرح شد، باید گفت که مرحوم مصدق نه تنها ارائه دهنده پیشنهاد ملی شدن نفت نبود، که حتی سابقه‌ مخالفت با طرح ملی کردن نفت ایران در سال ۱۳۲۳ را نیز در کارنامه داشته است.

ملی شدن صنعت نفت ابتدا در مجلس چهاردهم مطرح شد. زمانی که دکتر مصدق نیز نماینده مجلس بود و رحیمیان نماینده چپ‌گرای قوچان پیشنهاد می‌دهد که قرارداد نفت که در دوران دیکتاتوری رضاخان منعقد شده بود، از درجه اعتبار ساقط شود. اما دکتر مصدق با این توجیه که به دلیل اشغال ایران توسط متفقین، صلاح نیست که یک چالش جدید شروع شود، با طرح پیشنهادی مخالفت می‌کند.

پایه‌گذاران اصلی ملی شدن صنعت نفت، اقلیت مجلس پانزدهم شورای ملی بودند. اقلیتی که شامل نمایندگانی مثل حائری‌زاده، مکی، بقایی و دکتر فاطمی بود. درحالی که دکتر مصدق پس از پایان مجلس چهاردهم، کشاورزی در ولایت را به کارهای سیاسی ترجیح داده بود و حتی در مجلس پانزدهم نیز حضور نیافت.

همزمان با اقدامات اقلیت مجلس دوره پانزدهم شورای ملی، آیت‌الله کاشانی نیز در سال ۱۳۲۷ از تبعید لبنان به کشور بازگشت. آیت‌الله کاشانی در مصاحبه‌ای که پس از بازگشت به کشور داشت گفت: ما نخواهیم گذاشت نفت ایران از گلوی انگلیس پایین برود. و از همین تاریخ است که روحانیت و نیروهای سیاسی به سمت ائتلافی حرکت می‌کنند که در نهایت منجر به ملی شدن صنعت نفت می‌شود.

چنانچه علی دوانی در کتاب «نهضت روحانیون ایران» می‌نویسد: در گیر و دار ملی­ شدن صنعت نفت، آیت­‌الله کاشانی یکی از وزنه­‌های بسیار موثر نهضت بود. اعلامیه‌های پرشور او که به طرفداری از ملی شدن نفت ایران از تعبیر مشهور وی «برادران عزیز» شروع و به امضاء «سیدابوالقاسم کاشانی» ختم می­‌شد، آن روزها انقلابی در داخل و خارج پدید می­‌آورد. آن روزها یک برگه اعلامیة آیت­‌الله کاشانی کافی بود که بازار تهران و همة ایران را تعطیل کند، چنان­که در ماجرای خلع ید از شرکت سابق نفت، مکرر با یک اعلامیه آیت­‌الله کاشانی تهران و ایران تعطیل عمومی می­‌شد.





در یکی از اعلامیه‌های آیت‌الله کاشانی در آن دوره آمده بود: «بر همه کس واضح و آشکار است که تمام بلیات و مصائب مخصوصاً هرج و مرج دستگاه اداری و غارت بیت­‌المال و تسلط زمامداران نالایق و مملکت فروش و به­ طور کلی تشویق خیانت­کاران و حبس و تبعید و زجر وطن­ پرستان در اثر سیاست جابر انگلستان در مملکت ما به وجود آمده است و آن دولت همیشه این عمال خلاف عدالت و انسانیت را برای غارت نفت ایران که بزرگترین و مهم­ترین ثروت ملی ماست مرتکب شده و می­‌شود، چنان­که تشکیل مؤسسان رسوا و مداخلات صریح و علنی در انتخابات و برقراری حکومت نظامی و ایجاد محیط وحشت و ترور و اختناق عمومی همواره برای ادامه این غارت بوده است. نظر وطن­ پرستان ایران مدت‌هاست متوجه این قضیة حیاتی بوده و ملت هوشیار ما از خرد و بزرگ درصدد قطع ایادی شرکت غاصب نفت جنوب که بیش از نیم قرن است حلقوم ملت ایران را به سختی می‌­فشارد برآمده است.
مصدق چطور به نهضت ملی شدن نفت پیوست؟
در ارتباط با چگونگی ورود دکتر مصدق به نهضت ملی شدن صنعت نفت، مظفر بقایی نماینده وقت مجلس شورای ملی می‌گوید: بعد از مبارزاتی که ما آغاز کردیم، به این نتیجه رسیدیم که یک نفر که شیخوخیتی داشته باشد و یک مقدار از ما مسن‌تر و پر آوازه‌تر باشد را، باید به‌عنوان سمبل و نماد مبارزه‌مان قرار دهیم.

نهایتاً نمایندگان مجلس شورای ملی که درحال پیشبرد طرح ملی کردن نفت بودند، به این نتیجه می‌‎رسند که دکتر مصدق را به‌عنوان رهبر جریان سیاسی خود، انتخاب کنند و از مجلس دوره شانزدهم، مصدق نیز در کسوت نمایندگی مجلس، به نهضت می‌پیوندد.

بی‌راه نیست اگر بگوییم دکتر مصدق سوار موجی شد که توسط دیگران به راه افتاده بود. گرچه زحماتش در ملی شدن نفت ایران بر کسی پوشیده نیست.

با جدی‌تر شدن نهضت ملی کردن صنعت نفت، چه فدائیان اسلام که از طریق آیت‌الله کاشانی به نهضت ملی شدن صنعت نفت پیوسته بودند و چه سیاسیون حاضر در شانزدهمین دوره مجلس که دیگر تحت عنوان جبهه ملی شناخته می‌شدند، به این نتیجه رسیدند که تا وقتی موانعی مثل رزم‌آرا(نخست‌وزیر وقت) بر سر کار هستند، طرح ملی شدن نفت به سرانجامی نخواهد رسید.

از همین‌رو طی جلسه‌ مشترکی که از سوی فدائیان اسلام و جبهه ملی در منزل محمود آقایی تشکیل شد، قرار بر این شد که فدائیان اسلام به رهبری شهید نواب صفوی، برای به ثمر نشستن طرح ملی شدن صنعت نفت، حاجعلی رزم‌آرا را از سر راه بردارند.

در جلسه مورد اشاره، نواب صفوی خطاب به اعضای جبهه ملی گفته بود: اگر ما(فدائیان اسلام) رزم‌آرا را که مانع اصلی ملی شدن نفت است، از سر راه برداریم، شما حاضر هستید در دولتی که تشکیل می‌دهید، در اجرای احکام اسلام اهتمام کنید؟ ملی گراهای حاضر در جلسه، از جمله دکتر فاطمی که به نمایندگی از مصدق در جلسه حاضر بود نیز این قول را می‌دهند.

به همین خاطر باید گفت که فدائیان اسلام با از میان برداشتن رزم‌آرا(به‌عنوان مانع اصلی ملی شدن نفت)، قدم بزرگی را برای تحقق بخشیدن به خواسته مردم ایران برداشتند.

چنانچه آیت‌الله طالقانی در مراسم اولین سالروز فوت مصدق پس از انقلاب اسلامی، گفت: نهضت اوج گرفت، چه شد که اوج گرفت. می‌رسیم به اشاره آیه قرآن که قبلاً تلاوت شد که وقتی‌که وحدت‌نظر بود، گروه‌های ملی و دینی و مذهبی همه در یک مسیر حرکت کردند، مراجع دینی مانند مرحوم آیت‌الله خوانساری، آیت‌الله کاشانی و فدائیان اسلام، هر کدام با هم شروع کردند به حرکت و حرکت در آوردن. هر یک به جای خود. فدائیان اسلام، جوانان پرشور و مؤمنی که راه را باز و موانع را برطرف می‌کردند مانع اول را برداشتند، انتخابات آزاد شروع شد. مانع بعدی را برداشتند صنعت نفت در مجلس ملی شد. فتوای مراجع و علما برای انتخابات و پشتیبانی دولت ملی در تمام دهات و روستاها و در میان کارگران همه یک شعار، یک هدف و یک حرکت شد.



نهایتاً یک روز پس از ترور انقلابی رزم‌آرا در ۱۶ اسفند ۱۳۲۹، قانون ملی شدن صنعت نفت به مجلس ارائه شد و پس از تصویب در مجلس، در روز ۲۹ اسفند همان سال با تصویب در مجلس سنا، رسماً به قانون بدل شد.