خطر سونامی اختلالات روانی بیش از ویروس کرونا است
پاندمی کرونا در حالی طولانی میشود که قرنطینهها و محدودیتهای اجتماعی نیز هر از گاهی شدت یافته و این موضوع بر سلامت اجتماعی و روانی جامعه تاثیرات منفی گستردهای گذاشته است.
پاندمی کرونا در حالی طولانی میشود که قرنطینهها و محدودیتهای اجتماعی نیز هر از گاهی شدت یافته و این موضوع بر سلامت اجتماعی و روانی جامعه تاثیرات منفی گستردهای گذاشته است. مطالعات مختلف جهانی حاکی از افزایش اختلالات سلامت روان میدهند چنانکه حتی یک موسسه بینالمللی از بروز اپیدمی بیماریهای روان در پسا کرونا هشدار داد، امری که پیش از این از سوی دکتر محمد حاتمی رئیس سازمان نظام روانشناسی و مشاوره در ایران به عنوان سونامی اختلالات سلامت روان در پسا کرونا تعبیر شد. وی پس از انتشار این تحقیقات نیز از تعبیر خود دفاع کرده و خواستار برنامهریزی برای مقابله با بروز این اختلالات شد.
خطر اپیدمی اختلالات سلامت روان
در روزهای اخیر گزارشی از یک موسسه جهانی بهداشت منتشر شد که در آن نسبت به خطر اپیدمی بیماریهای سلامت روان پس از کرونا ابراز نگرانی شده بود. موسسه بهداشت جهانی بارسلون با استناد بر نتایج حاصل از مطالعات خود خواستار اقدامات فوری برای مقابله با این وضعیت شد.
این اولین بار نیست که وضعیت سلامت روان پسا کرونا موجب نگرانی به ویژه در جامعه جهانی میشود. پیش از این نیز مطالعاتی از افزایش افسردگی و اضطراب در میان جوانان آمریکایی به دلیل کووید19 و اختلال در انجام خدمات سلامت روان در کشورها به دلیل پاندمی کرونا منتشر شده بود. علاوه بر این نتایج یک تحقیق داخلی نیز حاکی از آن است که کووید 19 برای سلامت روانی و اجتماعی جامعه تهدیداتی در بر دارد. در این تحقیق که از سوی گروههای آموزشی «کاردرمانی» و «آمار زیستی و اپیدمیولوژی» دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی انجام شده است کووید۱۹، با ایجاد اختلال در یکپارچگی اجتماعی، یکپارچگی در منزل و فعالیتهای مولد، تهدیدی برای سلامت جامعه محسوب میشود. همچنین آلوده شدن به کووید۱۹ منجر به اختلالات جسمی گسترده میشود، در حالی که ترس از آلوده شدن به آن، منجر به انزوای اجتماعی و اختلالات روانی مختلف شده که این امر سلامت اجتماعی و روانی جامعه را تهدید میکند. بر اساس آنچه که یکی از محققان این گروه اعلام کرده است دادههای به دست آمده از این پژوهش، در تعیین مکانیسمهای علمی مرتبط با سلامت روان ضعیف از جمله تنهایی، حیاتی هستند. در مواجهه با پیامدهای این بیماری، منابع اجتماعی و شخصی موجود (به عنوان مثال ملاقات با خانواده و بستگان)، از جمله عوامل انعطافپذیر و موثر برای حل مشکلات بهداشت روان در این شرایط خاص و استرسزا هستند، در حالی که این بیماری به منابع انعطافپذیر جامعه حمله کرده و آنها را از بین برده است. این موارد در حالی اعلام میشود که در ماههای اخیر محمد حاتمی رئیس سازمان نظام روانشناسی از خطر سونامی بیماریهای اختلال روان در پسا کرونا خبر داده بود. اگرچه این موضوع از سوی نهادهایی مانند وزارت بهداشت یا سازمان بهزیستی مورد تایید قرار نگرفت و حتی رئیس شورای اجتماعی کشور این تعبیر را نادرست خواند.
تقی رستموندی رئیس شورای اجتماعی کشور در یک نشست خبری در اسفندماه با اشاره به وضعیت اختلالات سلامت روان در دوران کرونا اظهار کرد: «کاهش نشاط اجتماعی، رشد فردگرایی و تعطیلی مراکز سرگرمی و تغییر نوع سرگرمی مردم و سبک زندگی را از جمله پیامدهای منفی شیوع کرونا است. باید در کنار برنامههای درمان محور به سلامت روان نیز توجه کنیم.»
معاون وزیر کشور یادآور شد: «مطالعات جهانی نشان میدهد که ۲۷.۳ درصد علائم و نشانههای اختلال روان شامل استرس، اضطراب و افسردگی افزایش پیدا کرده است. در ایران نیز ۳۰ درصد علائم سهگانه مذکور در میان افراد درگیر کرونا افزایش یافته است.»
وی بیان کرد: «تعبیر سونامی اختلالات روانی صحیح نیست، هر جامعهای در برابر بحرانها تابآوری خاص خود را دارد، در جامعه ایرانی طی یک سال گذشته تغییرات شدیدی در سلامت روان جامعه دیده نشده است. البته فرایندی که نسبت به آن هشدار داده شد باید به وسیله برنامه خاصی با آن مقابله کرد.»
خطر مشکلات سلامت روان از کرونا بیشتر است
اگرچه رستموندی تعبیر سونامی را نادرست خواند اما محمد حاتمی با اشاره به نتایج تحقیقات اخیر بار دیگر بر تعبیر خود تاکید کرد و گفت: «قبل از اینکه نتایج این تحقیقات منتشر شود با توجه به شواهد موجود خطر سونامی اختلالات سلامت روان را داده بودیم.»
وی افزود: «خطر سونامی اختلالات سلامت روان بسیار بدتر از اپیدمی کرونا خواهد بود. بیش از یکسال است، ما درگیر کرونا هستیم، ترس غیر منطقی، محدودیتها، تغییر سبک زندگی، مشکلات اقتصادی، تعطیلی مدارس، دانشگاهها و کسب و کار عواملی بودهاند که سلامتروان را تحت تاثیر قرار داده است. مساله سلامتروان به اندازهای مهم است که حتی غفلت از آن، از خود ویروس کرونا در دوران پساکرونا آسیبزاتر است.»
وی افزود: «ستاد ملی مبارزه با کرونا، نهادها و ارگانها همه دست به دست هم دهند تاسلامتروان و تابآوری مردم را افزایش دهند. سازمان نظام روانشناسی و مشاوره با تمام ظرفیت و سرمایه انسانی آماده همکاری است. روانشناسان و مشاوران باید بستههای آموزشی همچون افزایش ارتباط با دیگران، کاهش استرس و نگرانی، خود مراقبتی، دیگر مراقبتی و مساله کودکان و نوجوانان را در دستور کار خود قرار دهند.»
حاتمی همچنین پیش این نیز در کنفرانس ملی امور اجتماعی ضمن هشدار در مورد وضعیت روانی پسا کرونایی جامعه گفت: «در دوران پسا کرونا با بحران سلامت روان مواجه خواهیم بود، چرا که افراد سوگ فرو رفته خود را بروز میدهند و بروز آثار روانشناختی نظیر افسردگی، وسواس، اضطراب و حتی آسیبهای اجتماعی مانند طلاق و اعتیاد را در آن دوران پیش بینی میکنیم. از اکنون باید پیشگیریهای لازم، برنامهریزیها و حتی آموزشهای لازم برای گروههای مرجع مانند معلمان و والدین را انجام دهیم، ما باید خودمراقبتی و دیگرمراقبتی را به مردم آموزش دهیم، چرا که در دوران پسا کرونا مردم از حالت دفاع روانی خارج میشوند و به بازبینی شرایط گذشته میپردازند و این در حالی است که عزیزان و کسب و کار و بسیاری از شرایط خوب خود را از دست دادهاند. اثرات روانشناختی قرنطینه بر روی کودکان و نوجوانان از جمله دغدغههای اصلی این سازمان نظام روانشناسی است، سنین ۶ تا ۱۸ سال سنین تحول رشد است و این رشد در بستر فعالیت جمعی و نقشپذیری اجتماعی محقق میشود و در این قرنطینه این رشد حاصل نمیشود و در دوران پساکرونا با کودک و نوجوانی شاهد خواهیم بود که نتوانسته رشد به هنجاری را طی کند و اغلب مراجعات در این دوران معطوف به کودکان و نوجوانان بوده است که دچار خستگی روانی شدهاند.»
هشدار سازمان جهانی بهداشت
همانگونه که عنوان شد موضوع سلامت روان در پسا کرونا در حال حاضر تبدیل به یک موضوع جهانی شده است. چرا که برخی از خدمات سلامت روان به دلیل کووید19 دچار اختلال شده است. احمد المنظری رئیس منطقه مدیترانه شرقی سازمان جهانی بهداشت جهانی مهرماه سال گذشته در گزارشی اعلام کرد: «نظر سنجی انجام شده توسط سازمان جهانی بهداشت در طی دوران همهگیری کووید19، نشاندهنده اختلال در خدمات بهداشت روان در اکثر کشورها است.»
المنظری با اشاره به لزوم حمایت مالی از خدمات روانشناسی توسط دولتها گفت: «سازمان جهانی بهداشت از مدتها پیش، بر کمبود شدید بودجه در زمینه سلامت روان تاکید کرده بود. همچنین پیش از شروع همه گیری، کشورها کمتر از 2 درصد از بودجه ملی بهداشتی خود را برای سلامت روان هزینه میکردند و جهت تامین نیازهای جمعیت خویش تلاش میکردند. با این حال، همه گیری کووید-19 منجر به افزایش تقاضا در زمینه خدمات بهداشت روان شده است چرا که سوگواری، انزوا، از دست دادن درآمد و ترس نیز باعث تشدید شرایط موجود میشود. بسیاری از افراد نیز ممکن است با افزایش میزان الکل و مصرف مواد مخدر، بیخوابی و اضطراب روبرو باشند. کووید-19 خود میتواند منجر به عوارض عصبی و روانی، مانند هذیان، اضطراب، پریشانی و سکته شود. لذا افرادی که سابقه ابتلا به اختلالات ذهنی، عصبی یا مصرف مواد دارند بیشتر در معرض خطر ابتلا به کووید19 با پیامدهای شدید و حتی مرگ میباشند.»
این هشدار المنظری در حالیست که برخی خدمات روانشناسی در بسیاری از کشورها و از جمله ایران هزینه بسیاری دارد. در همین راستا بسیاری از کارشناسان سلامت روان خواستار حمایت بیمهها از خدمات سلامت روان هستند. حاتمی در این رابطه اظهار کرد: «امروزه اقشار کم درآمد از خدمات روانشناسی و مشاوره محروم هستند و درخواست سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور از رئیس جمهوری و مسئولین ستاد ملی کرونا این است که حداقل در شرایط فعلی پاندمی کووید ۱۹ اقشار کم درآمد بتوانند با بیمههای پایه، تامین اجتماعی و… از خدمات روانشناسی و مشاوره استفاده کنند، چرا که امروزه اکثریت مردم به دلیل درآمد پایین نمیتوانند از خدمات روانشناسی و مشاوره بهره ببرند.»
اگرچه هنوز پاندمی کرونا در جریان است و حتی با وجود واکسیناسیون در جهان زمانی برای پایان آن وجود ندارد. اما این مطالعات و هشدارهای ارائه شده در مورد پسا کرونا از هم اکنون میتواند برای آسیبها و چالشهایی که ممکن است با پایان این بیماری به وجود آید مفید بوده و موجب شود تا از هم اکنون نقشهراهی برای مقابله با این آسیبها طرحریزی کرده و پیش از شروع بحران از بروز آن جلوگیری و بتوان آن را کنترل کرد.
خطر اپیدمی اختلالات سلامت روان
در روزهای اخیر گزارشی از یک موسسه جهانی بهداشت منتشر شد که در آن نسبت به خطر اپیدمی بیماریهای سلامت روان پس از کرونا ابراز نگرانی شده بود. موسسه بهداشت جهانی بارسلون با استناد بر نتایج حاصل از مطالعات خود خواستار اقدامات فوری برای مقابله با این وضعیت شد.
این اولین بار نیست که وضعیت سلامت روان پسا کرونا موجب نگرانی به ویژه در جامعه جهانی میشود. پیش از این نیز مطالعاتی از افزایش افسردگی و اضطراب در میان جوانان آمریکایی به دلیل کووید19 و اختلال در انجام خدمات سلامت روان در کشورها به دلیل پاندمی کرونا منتشر شده بود. علاوه بر این نتایج یک تحقیق داخلی نیز حاکی از آن است که کووید 19 برای سلامت روانی و اجتماعی جامعه تهدیداتی در بر دارد. در این تحقیق که از سوی گروههای آموزشی «کاردرمانی» و «آمار زیستی و اپیدمیولوژی» دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی انجام شده است کووید۱۹، با ایجاد اختلال در یکپارچگی اجتماعی، یکپارچگی در منزل و فعالیتهای مولد، تهدیدی برای سلامت جامعه محسوب میشود. همچنین آلوده شدن به کووید۱۹ منجر به اختلالات جسمی گسترده میشود، در حالی که ترس از آلوده شدن به آن، منجر به انزوای اجتماعی و اختلالات روانی مختلف شده که این امر سلامت اجتماعی و روانی جامعه را تهدید میکند. بر اساس آنچه که یکی از محققان این گروه اعلام کرده است دادههای به دست آمده از این پژوهش، در تعیین مکانیسمهای علمی مرتبط با سلامت روان ضعیف از جمله تنهایی، حیاتی هستند. در مواجهه با پیامدهای این بیماری، منابع اجتماعی و شخصی موجود (به عنوان مثال ملاقات با خانواده و بستگان)، از جمله عوامل انعطافپذیر و موثر برای حل مشکلات بهداشت روان در این شرایط خاص و استرسزا هستند، در حالی که این بیماری به منابع انعطافپذیر جامعه حمله کرده و آنها را از بین برده است. این موارد در حالی اعلام میشود که در ماههای اخیر محمد حاتمی رئیس سازمان نظام روانشناسی از خطر سونامی بیماریهای اختلال روان در پسا کرونا خبر داده بود. اگرچه این موضوع از سوی نهادهایی مانند وزارت بهداشت یا سازمان بهزیستی مورد تایید قرار نگرفت و حتی رئیس شورای اجتماعی کشور این تعبیر را نادرست خواند.
تقی رستموندی رئیس شورای اجتماعی کشور در یک نشست خبری در اسفندماه با اشاره به وضعیت اختلالات سلامت روان در دوران کرونا اظهار کرد: «کاهش نشاط اجتماعی، رشد فردگرایی و تعطیلی مراکز سرگرمی و تغییر نوع سرگرمی مردم و سبک زندگی را از جمله پیامدهای منفی شیوع کرونا است. باید در کنار برنامههای درمان محور به سلامت روان نیز توجه کنیم.»
معاون وزیر کشور یادآور شد: «مطالعات جهانی نشان میدهد که ۲۷.۳ درصد علائم و نشانههای اختلال روان شامل استرس، اضطراب و افسردگی افزایش پیدا کرده است. در ایران نیز ۳۰ درصد علائم سهگانه مذکور در میان افراد درگیر کرونا افزایش یافته است.»
وی بیان کرد: «تعبیر سونامی اختلالات روانی صحیح نیست، هر جامعهای در برابر بحرانها تابآوری خاص خود را دارد، در جامعه ایرانی طی یک سال گذشته تغییرات شدیدی در سلامت روان جامعه دیده نشده است. البته فرایندی که نسبت به آن هشدار داده شد باید به وسیله برنامه خاصی با آن مقابله کرد.»
خطر مشکلات سلامت روان از کرونا بیشتر است
اگرچه رستموندی تعبیر سونامی را نادرست خواند اما محمد حاتمی با اشاره به نتایج تحقیقات اخیر بار دیگر بر تعبیر خود تاکید کرد و گفت: «قبل از اینکه نتایج این تحقیقات منتشر شود با توجه به شواهد موجود خطر سونامی اختلالات سلامت روان را داده بودیم.»
وی افزود: «خطر سونامی اختلالات سلامت روان بسیار بدتر از اپیدمی کرونا خواهد بود. بیش از یکسال است، ما درگیر کرونا هستیم، ترس غیر منطقی، محدودیتها، تغییر سبک زندگی، مشکلات اقتصادی، تعطیلی مدارس، دانشگاهها و کسب و کار عواملی بودهاند که سلامتروان را تحت تاثیر قرار داده است. مساله سلامتروان به اندازهای مهم است که حتی غفلت از آن، از خود ویروس کرونا در دوران پساکرونا آسیبزاتر است.»
وی افزود: «ستاد ملی مبارزه با کرونا، نهادها و ارگانها همه دست به دست هم دهند تاسلامتروان و تابآوری مردم را افزایش دهند. سازمان نظام روانشناسی و مشاوره با تمام ظرفیت و سرمایه انسانی آماده همکاری است. روانشناسان و مشاوران باید بستههای آموزشی همچون افزایش ارتباط با دیگران، کاهش استرس و نگرانی، خود مراقبتی، دیگر مراقبتی و مساله کودکان و نوجوانان را در دستور کار خود قرار دهند.»
حاتمی همچنین پیش این نیز در کنفرانس ملی امور اجتماعی ضمن هشدار در مورد وضعیت روانی پسا کرونایی جامعه گفت: «در دوران پسا کرونا با بحران سلامت روان مواجه خواهیم بود، چرا که افراد سوگ فرو رفته خود را بروز میدهند و بروز آثار روانشناختی نظیر افسردگی، وسواس، اضطراب و حتی آسیبهای اجتماعی مانند طلاق و اعتیاد را در آن دوران پیش بینی میکنیم. از اکنون باید پیشگیریهای لازم، برنامهریزیها و حتی آموزشهای لازم برای گروههای مرجع مانند معلمان و والدین را انجام دهیم، ما باید خودمراقبتی و دیگرمراقبتی را به مردم آموزش دهیم، چرا که در دوران پسا کرونا مردم از حالت دفاع روانی خارج میشوند و به بازبینی شرایط گذشته میپردازند و این در حالی است که عزیزان و کسب و کار و بسیاری از شرایط خوب خود را از دست دادهاند. اثرات روانشناختی قرنطینه بر روی کودکان و نوجوانان از جمله دغدغههای اصلی این سازمان نظام روانشناسی است، سنین ۶ تا ۱۸ سال سنین تحول رشد است و این رشد در بستر فعالیت جمعی و نقشپذیری اجتماعی محقق میشود و در این قرنطینه این رشد حاصل نمیشود و در دوران پساکرونا با کودک و نوجوانی شاهد خواهیم بود که نتوانسته رشد به هنجاری را طی کند و اغلب مراجعات در این دوران معطوف به کودکان و نوجوانان بوده است که دچار خستگی روانی شدهاند.»
هشدار سازمان جهانی بهداشت
همانگونه که عنوان شد موضوع سلامت روان در پسا کرونا در حال حاضر تبدیل به یک موضوع جهانی شده است. چرا که برخی از خدمات سلامت روان به دلیل کووید19 دچار اختلال شده است. احمد المنظری رئیس منطقه مدیترانه شرقی سازمان جهانی بهداشت جهانی مهرماه سال گذشته در گزارشی اعلام کرد: «نظر سنجی انجام شده توسط سازمان جهانی بهداشت در طی دوران همهگیری کووید19، نشاندهنده اختلال در خدمات بهداشت روان در اکثر کشورها است.»
المنظری با اشاره به لزوم حمایت مالی از خدمات روانشناسی توسط دولتها گفت: «سازمان جهانی بهداشت از مدتها پیش، بر کمبود شدید بودجه در زمینه سلامت روان تاکید کرده بود. همچنین پیش از شروع همه گیری، کشورها کمتر از 2 درصد از بودجه ملی بهداشتی خود را برای سلامت روان هزینه میکردند و جهت تامین نیازهای جمعیت خویش تلاش میکردند. با این حال، همه گیری کووید-19 منجر به افزایش تقاضا در زمینه خدمات بهداشت روان شده است چرا که سوگواری، انزوا، از دست دادن درآمد و ترس نیز باعث تشدید شرایط موجود میشود. بسیاری از افراد نیز ممکن است با افزایش میزان الکل و مصرف مواد مخدر، بیخوابی و اضطراب روبرو باشند. کووید-19 خود میتواند منجر به عوارض عصبی و روانی، مانند هذیان، اضطراب، پریشانی و سکته شود. لذا افرادی که سابقه ابتلا به اختلالات ذهنی، عصبی یا مصرف مواد دارند بیشتر در معرض خطر ابتلا به کووید19 با پیامدهای شدید و حتی مرگ میباشند.»
این هشدار المنظری در حالیست که برخی خدمات روانشناسی در بسیاری از کشورها و از جمله ایران هزینه بسیاری دارد. در همین راستا بسیاری از کارشناسان سلامت روان خواستار حمایت بیمهها از خدمات سلامت روان هستند. حاتمی در این رابطه اظهار کرد: «امروزه اقشار کم درآمد از خدمات روانشناسی و مشاوره محروم هستند و درخواست سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور از رئیس جمهوری و مسئولین ستاد ملی کرونا این است که حداقل در شرایط فعلی پاندمی کووید ۱۹ اقشار کم درآمد بتوانند با بیمههای پایه، تامین اجتماعی و… از خدمات روانشناسی و مشاوره استفاده کنند، چرا که امروزه اکثریت مردم به دلیل درآمد پایین نمیتوانند از خدمات روانشناسی و مشاوره بهره ببرند.»
اگرچه هنوز پاندمی کرونا در جریان است و حتی با وجود واکسیناسیون در جهان زمانی برای پایان آن وجود ندارد. اما این مطالعات و هشدارهای ارائه شده در مورد پسا کرونا از هم اکنون میتواند برای آسیبها و چالشهایی که ممکن است با پایان این بیماری به وجود آید مفید بوده و موجب شود تا از هم اکنون نقشهراهی برای مقابله با این آسیبها طرحریزی کرده و پیش از شروع بحران از بروز آن جلوگیری و بتوان آن را کنترل کرد.