نادیده گرفتن پتانسیل انجمن‌های سلامت روان در مهـار کرونا

چندی قبل نیز روسای ۵۸ انجمن علمی پزشکی کشور در نامه‌ای خطاب به سران سه قوه کشور، خواستار حضور نمایندگان انجمن‌های علمی در ستادهای مدیریت کرونا شدند.

در این نامه تاکید شده بود: «با توجه به وضعیت شیوع بیماری کووید 19 در کشور و ضرورت اتخاذ تدابیر ویژه در راستای کنترل این بیماری، پیشنهاد می‌شود که حضور نمایندگان انجمن‌‏های علمی و سازمان نظام پزشکی و نظام پرستاری در ستادهای کشوری، استانی و شهرستان‏‌ها، به منظور استفاده‏ حداکثری از تمام ظرفیت‌های کارشناسی و تخصصی کشور انجام شود تا اتخاذ تدابیر همه‏جانبه جهت برون‏رفت از این بحران بهداشتی ملی با مشارکت جدی نمایندگان نهادهای علمی مستقل، صورت گیرد.»

پیشتر نیز محمدرضا ظفرقندی، رئیس کل سازمان نظام پزشکی با انتقاد از اینکه از ظرفیت انجمن‌های علمی در تصمیم‌گیری‌های کلان برای مقابله با کرونا، چندان استفاده نشده است، تصریح کرد: «زمانی که کار طولانی می‌شود و بحران کرونا تداوم می‌یابد، طبیعتا نیاز به سازماندهی بیشتر نیروهای داوطلب در جامعه پزشکی داریم. انتظار این است که اگر می‌خواهیم بسیجی در این زمینه داشته باشیم، مرجع آن نظام پزشکی و انجمن‌ها باشند، زیرا اگر قرار است در حوزه پزشکی کار مدنی و ملی انجام شود، باید این دو نهاد دیده شوند. با این وجود، چنین امری را چندان شاهد نبودیم. یعنی نه تنها ستاد ملی مقابله با کرونا، بلکه ستاد وزارت بهداشت نیز از ظرفیت‌های نظام پزشکی و انجمن‌ها در جلسات خود استفاده نکرد.»


نادیده گرفتن انجمن‌های حوزه سلامت روان در مدیریت کرونا
برخی از فعالان حوزه سلامت روان بر این باورند که در بحث مدیریت کرونا، پتانسیل انجمن‌های علمی حوزه سلامت روان و همچنین نقش مهم روانشناسان و روانپزشکان نیز نادیده گرفته شده است.

مسلم صمدیاری، روانشناس بالینی هم در گفتگو با سپید انتقاد می‌کند: «در دوران مدیریت کرونا از توان انجمن‌های علمی فعال در حوزه سلامت روان استفاده نشد. در ستادهای مختلف مقابله با کرونا در سطح ملی و منطقه‌ای نیز نقش این انجمن‌ها و فعالان حوزه سلامت روان، نادیده گرفته شده است. همچنین حضور روانشناسان و روانپزشکان در مراکز درمان کرونا هنوز به عنوان یک اولویت ضروری مطرح نشده است، زیرا هنوز این باور وجود دارد که بیماری کرونا یک بیماری جسمی است. واقعیت این است که اگر بیمار مبتلا به کرونا از روحیه خوبی برخوردار باشد و خودش را نبازد، تاثیر درمان‌های جسمی نیز افزایش خواهد یافت. این نکته مهمی است که خیلی به آن توجه نمی‌شود.»

او تاکید می‌کند: «در بسیاری از بیماری‌های صعب‌العلاج نیز تجربه نشان داده است که حضور روانشناسان و روانپزشکان می‌تواند حتی در فرآیند درمان جسمی بیمار هم موثر باشد. اینها یافته‌های علمی و اثبات شده است. در بیماری کرونا هم دقیقا چنین شرایطی وجود دارد. یک بیمار مایوس، افسرده و مضطرب که به کرونا مبتلا شده است، قربانی راحت‌تری خواهد بود تا بیماری که روحیه جنگندگی‌اش را حفظ کرده و امید به زندگی را در خود تقویت می‌کند.»


صمدیاری با اشاره به وضعیت نامطلوب کادر درمان از نظر سلامت جسمی و روانی، خاطرنشان می‌کند: «چندین ماه تلاش طاقت‌فرسا در مراکز درمان کرونا، قطعا موجب آسیب روانی به کادر درمان شده است. کادر درمان هر روز با بیمارانی روبرو هستند که به دلیل کرونا فوت می‌شوند. دیدن این میزان بالا از مرگ‌ومیر به سلامت روانی کادر درمان آسیب می‌زند. از سوی دیگر، کادر درمان به دلیل فشار کاری بالا، دچار یک خستگی مفرط جسمی و روانی هم شده است. ترکیب این فشار جسمی و روانی با یکدیگر، توان کادر درمان را تضعیف کرده است. کادر درمان به نسبت سایر شهروندان، روزهای سخت‌تری را می‌گذرانند و به همین دلایل، حمایت روانی از آنها بسیار واجب است.»

او تصریح می‌کند: «در اغلب کشورهای موفق در حوزه درمان کرونا، تلاش کرده‌اند که از توان روانشناسان و روانپزشکان برای مهار تبعات کرونا بهره ببرند، ولی ما هنوز از این تجارب موفق، درس نگرفته‌ایم. باید پروتکل درمانی مشخصی برای حمایت روانی از کادر درمان و بیماران مبتلا به کرونا وجود داشته باشد و این پروتکل هم به مراکز درمانی ابلاغ شود. نباید به حضور روان‌درمانگران در مراکز درمان کرونا به عنوان یک امر فانتزی و غیرضروری نگاه شود، بلکه باید این اقدام را نوعی فرآیند پیشگیرانه و ضروری برای کاهش تبعات کرونا در نظر گرفت.» از سوی دیگر، مصطفی معین، رئیس شورای عالی نظام پزشکی هم نسبت به کم اهمیت شمردن نقش انجمن‌های علمی در مهار کرونا انتقاد کرد و یادآور شد: «تشکیل جلسات مشترک از اساتید پایه و بالینی جهت بررسی جنبه‌های مختلف کرونا، کاملا ضروری است. با این وجود، نبود کار تیمی و مشترک از جمله نقاط ضعف کشور در مدیریت بیماری کووید ۱۹ است که ضرر آن متوجه بیماران خواهد شد. متاسفانه کار تیمی و مشترک در خصوص مدیریت این بیماری، کم انجام می‌شود که ضرر آن در نهایت متوجه مردم می‌شود.»


او با گلایه از این که از نگاه دولت، انجمن‌های علمی موضوعیتی در بحث مقابله با کرونا ندارند، تصریح کرد: «در علوم پزشکی نزدیک به 250 انجمن علمی داریم، اما چقدر در برنامه‌ریزی‌های کلان و مسائل صنفی از ظرفیت‌های آنها استفاده می‌شود؟ در حالی که آنها باید بازوی اجرایی و کارشناسی ارشد دولت تلقی شوند. درواقع، قدر این انجمن‌های علمی را نمی‌دانند. در سطح کلان نیز نوع نگاه به انجمن‌های علمی و NGOها منفی یا بی‌تفاوتی است و از این پتانسیل عظیم استفاده نمی‌شود. با وجود این شرایط از انجمن‌های علمی درخواست می‌کنم هر پیشنهادی که جنبه سیاستی دارد و در جهت ارتقای جایگاه انجمن‌های علمی است، به سازمان نظام پزشکی ارائه شود تا به عنوان نظر مشورتی به مسئولان ذیربط اعلام شود.»


رها شدن نقش پزشکی اجتماعی برای مهار کرونا
در برخی کشورها بیشتر روی درمان بیماری کرونا تمرکز شده است و مسائل بهداشت و پیشگیری در اولویت بعدی قرار دارد، اما در بسیاری از کشورهای موفق در مهار کرونا، پیشگیری در اولویت بالاتری نسبت به فرآیند درمان قرار دارد.

به همین دلیل نیز در اغلب کشورهای توسعه یافته، نقش متخصصان پزشکی اجتماعی و فعالان بهداشتی برای مهار کرونا بسیار پررنگ است. در کشور ما چندان به متخصصان پزشکی اجتماعی، بها داده نشده است و همچنان نگاه درمان محوری برای مهار کرونا، اولویت دارد.
متخصص پزشکی اجتماعی با ارائه راهکارهای علمی می‌تواند میزان شیوع بیماری کرونا را کنترل کند و در نتیجه، آمار بیماران بستری و مبتلا به کرونا در بیمارستان‌ها کاهش خواهد یافت. درواقع، متخصص پزشکی اجتماعی با نگاهی کلان به بحران‌های نظام سلامت، سعی می‌کند نسخه‌ای شفابخش برای کل جامعه پیدا کند. درحقیقت، بیمار مراجعه کننده به متخصص پزشکی اجتماعی، کل جامعه هستند و دایره تاثیر این متخصصان، فراتر از فرد است.

بسیاری از کارشناسان نظام سلامت تاکید دارند که حداقل تا زمان تکمیل واکسیناسیون سراسری باید از دانش متخصصان پزشکی اجتماعی و متخصصان مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی در مهار کرونا، بیشتر بهره ببرند. این اتفاق موجب کاهش هزینه‌های درمان می‌شود و آمار مبتلایان و مرگ و میرهای ناشی از کرونا نیز کاهش خواهد یافت.

محمدعلی حیدرنیا، متخصص پزشکی اجتماعی و استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نیز در گفتگو با سپید با اشاره به جدی نگرفتن نقش پزشکی اجتماعی در بحث مدیریت کرونا، تاکید می‌کند: «کشورهایی که در نظام سلامت خود دچار روزمرگی هستند، به رشته پزشکی اجتماعی اصلا نیازی ندارند. یعنی اگرچه وجود این رشته در نظام سلامت بسیار ضروری است، اما این کشورها از آن جهت که دچار روزمرگی در حوزه سلامت هستند، استحقاق بهره‌مند شدن از این رشته تخصصی را ندارند. در مقابل، در کشورهایی مثل ژاپن و کشورهای اروپای غربی می‌بینیم که از این رشته به شکل مطلوبی استفاده می‌کنند و پزشکی اجتماعی، جایگاه بسیار خوبی در این کشورها دارد.»

او با اشاره به نقش مهم پزشکی اجتماعی در پیشگیری و مهار کرونا، خاطرنشان می‌کند: «اگر کل بیماران بستری و بیماران سرپایی در ایران را محاسبه کنیم، رقمی حدود سه تا چهار میلیون بیمار داریم. یعنی از جمعیت 84 میلیونی ایران، حدود 80 میلیون نفر از سیستم درمانی کشور استفاده نمی‌کنند. پزشکی بالینی تقریبا همین چهار میلیون نفر را تحت پوشش درمانی قرار می‌دهد. حال اگر بخواهیم کاری کنیم که آن 80 میلیون نفر جمعیت باقیمانده، بیمار نشوند، در آن صورت به این نیاز داریم که پزشکی اجتماعی را ارتقا دهیم. متولی سلامت آن 80 میلیون نفر، متخصصان پزشکی اجتماعی هستند. پزشکی اجتماعی، رشته‌ای بالاسری است که برخی رشته‌های دیگر را نیز مدیریت می‌کند. مثلا رشته‌های اپیدمیولوژی، بهداشت عمومی، آموزش بهداشت و سلامت، زیرمجموعه پزشکی اجتماعی قرار می‌گیرند. مدیریت آن 80 میلیون نفر جمعیتی که از سیستم درمانی استفاده نمی‌کنند، با متخصصان پزشکی اجتماعی است. متاسفانه در ایران، این نقش مهم متخصصان پزشکی اجتماعی را نادیده گرفته‌اند.»


حیدرنیا یادآور می‌شود: «حدود 70 درصد سرطان‌ها، قابل پیشگیری و مدیریت این پیشگیری نیز با پزشکی اجتماعی است. همچنین اکثر بیماری‌های مزمن نیز قابل پیشگیری است که وظیفه مدیریت آن بر عهده پزشکی اجتماعی قرار دارد. متاسفانه در کشور ما چون هنوز درگیر مسائل روزمرگی نظام سلامت هستیم، هنوز وقت نکرده‌ایم که به پزشکی اجتماعی بپردازیم. اگر مسئولان ما سطح سلامت بالاتری را برای مردم در نظر بگیرند و مردم نیز از نظر آموزش عمومی سلامت، ارتقا پیدا کنند، در آن صورت نقش پزشکی اجتماعی در کشور ما، بیشتر هویدا خواهد شد.»

او تصریح می‌کند: «هم از نظر ارائه خدمات مستقیم به مردم در حوزه سبک زندگی و پیشگیری از بیماری‌ها به توانمندی متخصصان پزشکی اجتماعی نیاز داریم و هم در سطح مدیریت بخش‌های مختلف وزارت بهداشت به متخصصان پزشکی اجتماعی، نیازمند هستیم. وقتی مدیر یک بخش نظام سلامت، متخصص پزشکی اجتماعی باشد، آن مدیر با آگاهی جامع و کلان به مسائل نظام سلامت نگاه می‌کند و نه نگاه از دریچه محدود یک رشته تخصصی بالینی.»

بسیاری از کارشناسان سلامت تاکید دارند که چون در بیماری کرونا، مراقبت‌های دارویی و درمان‌های طبی، دشوار و پرهزینه است، به همین دلیل باید همچنان بر پیشگیری تاکید شود. در دنیا شاهد طیف وسیعی از عملکرد کشورها در مواجهه با کرونا بودیم. به طور مثال، کشورهایی نظیر کره جنوبی و نیوزلند، کنترل بیماری در آنها خیلی زود صورت گرفت. در این کشورها منابع انتقال عفونت، شناسایی و فوری مهار شد، اما در برخی کشورها، پیشگیری را فراموش کردند. با توجه به اینکه هنوز اکثر جمعیت جهان به واکسن موثر کرونا دسترسی ندارند، به همین دلیل باید همچنان پیشگیری از این بیماری بر درمان آن اولویت داشته باشد.

کارشناسان و فعالان انجمن‌های علمی انتظار دارند که برای بحث مدیریت کرونا، نقش پررنگ‌تری در تصمیم‌سازی‌های نظام سلامت داشته باشند تا بحث بهداشت و پیشگیری در اولویت بالاتری قرار بگیرد. در آن صورت، وزن نظرات علمی و کارشناسی در مهار کرونا بر وزن تصمیمات سیاسی، احساسی و شتابزده، پیشی خواهد گرفت.