شیخ بهایی شخصیت علمی جامع الاطراف و ذوالفنون

حجت الاسلام علوی زنجانی در گفتگو با خبرنگار مهر با گرامیداشت سوم اردیبهشت ماه، سالروز تکریم مقام شیخ بهایی (ره)، وی را عالمی کم نظیر و فقیهی دانشمند دانست و گفت: جناب شیخ بهایی، حکیم، فقیه، عارف، منجم، ریاضیدان، شاعر، ادیب، مورخ و دانشمند نامدار قرون دهم و یازدهم هجری است که شخصیتی جامع‌الاطراف و ذوالفنون داشته و قریب ۹۵ کتاب و رساله در علوم مختلف، همچون؛ سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی و هنر و … از وی به یادگار مانده است.

رشد شیخ بهایی در خاندان علم و فقاهت

استاد حوزه علمیه با اشاره به نَسَب شیخ بهایی و ولادت وی در خاندان علم و فقاهت، افزود: شیخ الاسلام، بهاالدین محمد بن عزالدین، معروف به شیخ بهایی، بنا به نقل مشهور، در سوم ذی الحجة سال ۹۵۳ هجری قمری در روستای جَبَع از ناحیه بَعلبَک لبنان دیده به جهان گشود. پدر بزرگوارش، عزّالدین حسین بن عبدالصمد حارثی است که اجداد بزرگوارش، با چندین واسطه به حارث هَمْدانی، از یاران باوفای حضرت علی (علیه السلام) می‌رسد. محمد، روزگار کودکی را در دامان مادری مهربان و پارسا، و پدری با ایمان و پرتلاش سپری کرد و با آداب مسلمانی و قرائت قرآن و احادیث معصومین (علیهم السلام) آشنا شد.

هجرت به ایران به همراه پدر

پژوهشگر تاریخ اسلام با اشاره به هجرت شیخ بهایی به همراه پدرش به ایران، تصریح کرد: پدر شیخ بهایی، از شاگردان شهید ثانی بود که پس از شهادت شهید ثانی و عدم احساس امنیت و همچنین به دعوت شاه طهماسب صفویِ اول، از جبل عامل به ایران هجرت کرد. شاه طهماسب، پدر شیخ بهایی را به قزوین خواند و شیخ‌الاسلامی این شهر را به او اعطا نمود. شیخ بهایی نیز به همراه پدر به ایران آمد. او از این زمان به بعد، به آموختن علوم گوناگون پرداخت و عاشقانه در پی فراگیری دین و دانش و هنر رفت. زندگی در خانه پدری دانشمند، هم نشینی با دانشمندان زمان، تلاش و کوشش و محبت و علاقه فراوان به خاندان پیامبر (صلی‌الله علیه و آله و سلم) زمینه را رشد روزافزون شیخ فراهم نمود.

شیخ بهایی و آموختن زبان و ادبیات فارسی

حجت الاسلام علوی زنجانی با بیان علاقه فوق‌العاده شیء بهایی به زبان فارسی پس از ورود به ایران، گفت: شیخ بهایی که در کودکی وارد ایران شده بود، از همان دوران، علاقه وافری به یادگیری زبان فارسی نشان داد و با شوق بسیار، با زبان و ادبیات فارسی به خوبی آشنا گردید تا جایی که در سرودن اشعار زیبای فارسی، به ویژه به سبک عراقی، از خود توانایی بسیار خوبی نشان داد و به سه زبان مهم زمان خود، یعنی عربی، فارسی و ترکی مسلط بود و به خوبی با آن گفت‌وگو می‌کرد و از وی آثار فارسی قابل توجهی بجا مانده است. اشعار فارسی و عربی او، شامل مثنویات اخلاقی و عرفانی نان و حلوا، نان و پنیر و شیر و شکر، فرا راه مشتاقان اخلاق و عرفان است. همچنین هنر داستان نویسی شیخ بهایی در کتاب شیرین «پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش» جلوه کرده است. شیخ در این کتاب، نظریات اجتماعی اخلاقی مفیدی را به زبان گربه و موش بیان می‌کند. او موش را «نفس اماره» و هوس‌های بی حد و مرز انسان می‌انگارد و گربه را در نقش «نیروی تخیل» و خیال پرداز به کار می‌گیرد.

فراگیری و تبحر در علم فقه و علوم مختلف

استاد حوزه علمیه با اشاره به تلاش فراوان شیخ بهایی در فراگیری فقه و آموزه‌های دینی، بیان کرد: شیخ بهایی نوزده کتاب و رساله در سطوح مختلف در خصوص موضوعات فقهی به رشته تحریر درآورده که در قالب رسالات، حواشی یا شرح بر متون فقهی دیگر ارائه شده است. «جامع عباسی»، یکی از کهن‌ترین و جامع‌ترین رساله‌های فقهی فارسی است که به درخواست شاه عباس و برای فارسی زبانان نوشته شده است. وی در خصوص علم حدیث نیز معلومات قابل توجهی داشت و در نشر و آموزش حدیث و دفاع از افکار و اندیشه‌های ائمه اطهار (علیهم السلام) کوشا بود و در این زمینه کتاب‌هایی همچون: حبل‌المتین، شرح من لا یحضره الفقیه، اربعین، حدائق الصالحین، ترجمه رساله امامیه و شرح اربعین که از کتاب‌های ارزشمند شیعیان به شمار می‌روند را تألیف نمود.

وی افزود: شیخ بهایی از کودکی، دانش ریاضی را آموخت و خود به تألیف کتاب‌هایی در این زمینه پرداخت. او «خلاصة الحساب» را نوشت که حدود سه قرن در حوزه‌های علوم دینی، تدریس می‌شده است. از دیگر کتاب‌های او در علم ریاضی، بحرالحساب، جبر و مقابله، حاشیه بر خلاصة الحساب و رساله حساب فارسی است که مطالب مهمی در خصوص دانش حساب و ریاضی در آنها ذکر شده است. فعالیت‌های وی در زمینه ریاضی، او را در ایران و حتی جوامع اروپایی مطرح کرده است و اقدامات و کارهایی که معمولاً به شیخ نسبت داده می‌شود، او را در شمار ریاضی‌دانان نامی قرن یازدهم و از ریاضی دان قابل ذکر در جوامع اسلامی مطرح نموده است.

ملقب شدن به «شیخ بهاالدین» به پاس تلاش‌های فراوان علمی

حجت الاسلام علوی زنجانی با اشاره به تلاش‌ها و فعالیت‌های وافر شیخ بهایی در فراگیری علوم مختلف، افزود: جناب شیخ بهایی علاوه بر دانش‌های مرسوم زمان خود، در کسب علوم غریبه هم کوشا بود و در مدت زمان کوتاهی، آوازه علمی شیخ بهایی در محافل و مجالس علمی و ادبی آن زمان مطرح و شهره آفاق گردید و تلاش‌ها و اخلاص‌ها، از او عالمی بزرگ و فقیهی فرزانه ساخت که به «شیخ بهاالدین» معروف شد.

جلوه هنر و معماری شیخ بهایی

پژوهشگر تاریخ اسلام با بیان اینکه شیخ بهایی، دانش و هنر را در خدمت آرمان‌های مکتبی و ایمان مذهبی قرار داده بود، افزود: گرچه برترین هنر، فتح قله‌های بلند عرفان، زهد، جهاد و آزادی است که شیخ با فتح آن، به هنر نمایی دیگر نیاز ندارد، ولی توان و تلاش این فقیه فرزانه در استفاده از روش‌ها و ابزارهای گوناگون برای نشر اندیشه‌های اسلامی، شایسته الگو گرفتن است. شیخ در هنرهای معماری، داستان نویسی، شعر، خوشنویسی و برخی شاخه‌های دیگر هنری مهارت داشت.

وی افزود: در هنر معماری، شیخ بهایی یادگارهای بسیاری به جا گذاشته است که نه تنها در تاریخ اصفهان و ایران، بلکه در تاریخ معماری جهان پرآوازه است. از آن جمله می‌توان به تقسیم آب زاینده رود در مناطق مختلف اصفهان، شاخص تعیین اوقات شرعی در مسجد امام اصفهان، بنای منارجنبان که بر اساس اصول ریاضی و مهندسی شکل گرفته است، حمام معروف شیخ بهایی که با استفاده از یک شمع، مخزن آن همیشه و در حد مورد نیاز گرم بوده است، قنات زرین کمر و کاریز نجف آباد اصفهان اشاره کرد که آوازه هنر معماری شیخ را به همه جای جهان رسانده است.

شیخ بهایی، عالم مبرز در ادبیات عرب

استاد حوزه علمیه با اشاره به اینکه نخستین گام ورود به معارف اسلامی، آشنایی کامل به زبان قرآن است، ادامه داد: این آشنایی برای طالبان آن، با فراگیری دو علم صرف و نحو آغاز می‌شود. شیخ بهایی با نگارش کتاب «صمدیه»، نزدیک به پنج قرن است نام خود را در قالب اصلی ترین کتاب‌های دینی، در راستای آشنایی با علوم اسلامی، یعنی جامع المقدمات حفظ کرده است. این در حالی است که تاریخ او را به عنوان عالمی ادبیاتی و نحوی نمی‌شناسد.

توجه ویژه به کلام الهی و قرآن کریم

حجت الاسلام علوی زنجانی توجه ویژه شیخ بهایی به قرآن کریم را از ویژگی ممتاز او بیان کرد و تصریح کرد: شیخ بهایی از کودکی با این چشمه شیرین و گوارا آشنایی داشت. و علوم قرآنی و علم تفسیر را به خوبی آموخته بود. و با نگارش آثار گران‌سنگی همچون؛ عروة الوثقی در تفسیر سوره حمد؛ عین الحیاة؛ شرح تفسیر بیضاوی؛ و حواشی تفسیر کشاف، نگاه خاصی به این مقوله داشت. وی اهل دعا بود و اشعارش نیز روح نیایشگر و خاشع او را در برابر پروردگار جهان نشان می‌دهد. شیخ معنای عمیق دعا را به خوبی احساس می‌کرد و سعی فراوان داشت تا مردم مسلمان نیز با معانی ادعیه آشنا شوند. شیخ بهایی برای آشنایی مردم با دعاها، سه کتاب ارزشمند به نام‌های شرح دعاهای صباح، هلال و مفتاح الفلاح را به رشته تحریر درآورد.

تربیت شاگردان ممتاز برای جامعه شیعی

پژوهشگر تاریخ اسلام با اشاره به این مطلب که شیخ بهایی اهتمام ویژه به تربیت شاگردان و نخبگان برای تشیع آن روز داشت، افزود: از نخبگان و فرزانگان دوران که خوشه چین خرمن پرفیض شیخ بهایی بودند، می‌توان از ملاصدرای شیرازی، ملأ محسن فیض کاشانی، فیاض لاهیجی، محقق سبزواری، سیدحسن کرکی، سید ماجد بحرانی و علامه محمدتقی مجلسی را نام برد که هر یک از آنان به تنهایی منشأ آثار و فعالیت‌های علمی بسیار بزرگی بوده و خدمات بزرگی به دنیای اسلام ارائه دادند و نقشی عظیم در هدایت جامعه بشری ایفا کردند.

سفرهای متعدد با هدف کسب تجربه

استاد حوزه علمیه، سیر و سیاحت را از ویژگی‌های خاص زندگی شیخ بهایی دانست و تصریح کرد: سفرهای فراوان او به سرزمین‌های گوناگون، سبب کسب تجربه و بهره مندی از بزرگان علم و دین در سرزمین‌های مختلف شد تا آنجا که یکی از نویسندگان درباره سفرهای فراوان شیخ می‌نویسد: «مدت ها در عرب و شام و مصر و حجاز و بیت‌المقدس سیر می‌نموده و در ایام سیاحت به صحبت بسیاری از علما، دانشمندان و بزرگان صوفیه و ارباب سلوک و تجرد گزینان خودآگاه رسیده و از صحبت فیض بخش ایشان بهره مند گردیده و جامع کمالات صوری و معنوی گشت».

صاحب منصب ولی ساده زیست و متواضع

حجت الاسلام علوی زنجانی با اشاره به اینکه علیرغم تبحر شیخ بهایی در دانش‌های زمان خود و بهره مندی از علوم مختلف، هرگز به این علوم نبالید و آن را مایه خودبرتربینی قرار نداد، افزود: با وجود کسب همه این علوم و جایگاه برتر علمی و فقهی و مناصب مختلف، این موارد هرگز بُتی نشد که شیخ را از خدمت به خلق و حرکت عرفانی و الهی باز دارد و همواره در مسیر تواضع و ساده زیستی و دوری از تجملات دنیوی تلاش می‌نمود و تا آخر عمر در فکر خدمت به مردم و گره گشایی از مشکلات جامعه بود.

وفات شیخ بهایی

پژوهشگر تاریخ اسلام در ادامه گفت: شیخ بهایی، پس از عمری تلاش و مجاهدت علمی و تحصیل و تدریس علوم گوناگون و خدمت به خلق الله، سرانجام در دوازدهم شوال ۱۰۳۰ هجری قمری در اصفهان به دیار باقی شتافت و روح بلندش، پس از ۷۷ سال تلاش خستگی ناپذیر در راه کسب دانش و معرفت به آرامش رسید. پیکر پاکش در میان ازدحام زائد الوصف مردم اصفهان در میدان نقش جهان تشییع شد و شاگرد برجسته او، ملأ محمدتقی مجلسی، بر وی نماز گذارد. سپس بر اساس وصیتش، پیکر مطهر او را به مشهد مقدس انتقال داده و در جوار مضجع شریف آقا علی بن موسی الرضا (علیه السلام) به خاک سپردند و هم اکنون مزار این عالم بزرگ، در رواقی به نام شیخ بهایی، زیارتگاه زائران می‌باشد.