سخنی درباره استاد محمد قهرمان | چراغی روشن در گذرگاه زمان

یوسف بینا | شهرآرانیوز - زنده‌یاد استاد محمد قهرمان که با بیش از نیم‌قرن حضور در عرصه شعر معاصر به‌عنوان شاعری کم‌مانند و استادی دقیق‌النظر در متن‌پژوهی شناخته می‌شد، بی‌تردید یکی از چهره‌های ماندگار در ادوار ادبیات فارسی است. او علاوه بر سرودن غزل‌های زیبا و تصحیح چند متن بنیادین از شعر سبک هندی، حدود ۵۰ سال هر سه‌شنبه در منزل شخصی‌اش محفلی ادبی داشت و در آن میزبان شاعران و ادیبان بود. ترسیم سیمای ادبی استاد، بدون معرفی کامل وی با توجه به زندگی، پژوهش‌های ادبی و شعرهایش ممکن نیست.

محمد قهرمان در دهم تیر سال ۱۳۰۸ در تربت‌حیدریه به‌دنیا آمد و بیست‌وهشتم اردیبهشت سال ۱۳۹۲ در مشهد درگذشت. وی بخش مهمی از عمرش را با خدمات گوناگون فرهنگی، صرف ارتقای شعر فارسی کرد. خدمت بیست‌وچندساله در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد و کوشش برای غنی‌ترکردن این کتابخانه، تأسیس انجمن ادبی قهرمان در روز‌های سه‌شنبه و هدایت چند نسل از شاعران، پژوهش‌های بلندمدت در شعر دوره صفوی و تصحیح دیوان مهم‌ترین شاعران سبک هندی، نگارش چند مقاله پژوهشی در مجله‌های معتبر ادبی، سرودن غزل‌های ناب که در قالب چند مجموعه منتشر شده است، کوشش برای حفظ و احیای لهجه تربتی با سرودن شعر‌های دلکش محلی و مواردی از این دست، نشان می‌دهد که استاد در زمانه عسرت از کسانی بود که چراغ‌هایی روشن در گذرگاه زمان روشن می‌کنند.

آثار پژوهشی محمد قهرمان عبارت‌اند از: تصحیح «دیوان صیدی تهرانی»، تصحیح «دیوان صائب تبریزی» در ۶ مجلد، تصحیح «دیوان کلیم همدانی»، «نغمه‌های قدسی: مجموعۀ اشعار شادروان غلامرضا قدسی»، «مجموعه رنگین گل: گزیده اشعار صائب تبریزی»، «گلشن کمال: دیوان احمد کمال‌پور»، تصحیح «دیوان ناظم هروی»، تصحیح «دیوان حاجی‌محمدجان قدسی مشهدی»، «برگزیده اشعار صائب و دیگر شعرای سبک هندی»، «صیادان معنی: برگزیده اشعار سخن‌سرایان شیوه هندی»، «دیوان میررضی دانش مشهدی»، «خلوت خیال: غزلیات و ابیات برگزیده صائب تبریزی»، «تجلی امام‌علی (ع) در شعر طغرای مشهدی»، «فریاد‌های تربتی»، تصحیح «دیوان میرزاقلی میلی مشهدی»، «با یاد‌های عزیز گذشته: ده نامه از م. امید به محمد قهرمان»، «ارغوان‌زار شفق: برگزیده دیوان طغرای مشهدی»، تصحیح «دیوان محمدقلی سلیم تهرانی»، همکاری با ذبیح‌ا... صاحبکار در تصحیح «تذکره عرفات العاشقین».

مقاله‌های پژوهشی منتشرشده محمد قهرمان که در مجله‌های معتبری همچون «مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد»، «مجله آینده»، «مجله فرهنگ ایران‌زمین» و... منتشر شده‌اند، عبارت‌اند از: «دیوان صائب به‌خط خود شاعر»، «قصیده تازه‌یاب شهاب ترشیزی درباره یزد»، «شهاب ترشیزی»، «نسخه‌بدل‌های تاریخ عضدی»، «عرفات العاشقین و کاروان هند» و....

اما مهم‌ترین و شاید ماندگارترین بخش از آثار استاد قهرمان، مجموعه‌های شعر اوست؛ «نسیمی از دیار خراسان»، «حاصل عمر»، «خدی خدای خودم» و «روی جاده ابریشم شعر». در این مجموعه‌ها، شعر در قالب‌هایی همچون قصیده، غزل، قطعه، مثنوی، رباعی، چهارپاره، ترکیب‌بند، شعر نو، تصنیف، شعر محلی و... دیده می‌شود، اما چنان‌که شهره خاص و عام است، غزل‌های استاد از نظر کمی و کیفی مهم‌ترین بخش شعر‌های او هستند که در ابتدای کار شاعری، سرودن در شیوه موسوم به سبک هندی را برگزید و در این اسلوب از سرآمدان زمان شد.

او احیاگر شیوه غزل‌سرایی سبک هندی با محوریت شعر صائب در روزگار ما بود؛ شیوه‌ای که استاد قهرمان با پژوهشی بی‌وقفه درباره صائب و سبک هندی به آن دست یافت و در شعر خود، آن را به‌دور از سهل‌انگاری‌های رایج در میان شاعران سبک هندی به‌کار بست و اگر بخواهیم بر این شیوه نام بهتری بگذاریم، شاید بتوانیم آن را «سبک هندی‌خراسانی» بنامیم.

البته محمد قهرمان هر چه به سال‌های پایانی عمر شاعری‌اش نزدیک شد، از این شیوه فاصله گرفت و به شیوه غزل‌سرایان مکتب وقوع گرایش پیدا کرد. استاد در دهه‌های پایانی زندگی‌اش به سرودن رباعی نیز علاقه وافری پیدا کرده بود؛ به‌طوری‌که حدود هزار رباعی در آخرین مجموعه شعرش آمده است. یکی از جلوه‌های دیگر و البته خیلی مهم خلاقیت ادبی محمد قهرمان، سرودن شعر در قالب‌های متنوع به‌لهجه تربت‌حیدریه است. اظهار نظر درباره این شعر‌ها البته از عهده نگارنده خارج است، اما هم از جهت اینکه این شعر‌ها مورد ستایش اهل فن قرار دارند و هم از این منظر که نقش بسیار مهمی در حفظ حیات واژگان یکی از لهجه‌های غنی خراسان ایفا می‌کنند، درخور توجه و مراجعه علاقه‌مندان خواهند بود.