تنوع نیرو و تسلیحات در عراق؛ قدرت یا ضعف؟

به گزارش ایرنا، براساس آخرین رتبه بندی ها از حیث نیروی نظامی، عراق در رده ۵۲ جهان و در میان کشورهای عربی بعد از مصر، عربستان سعودی، الجزائر و امارات در رده پنجم قرار گرفته است، هرچند خود عراقی ها معتقدند از حیث روحیه جنگی و قدرت نظامی در کشورهای عربی هم تراز مصر هستند.

تنوع و اعداد نیروهای مسلح عراق

«ارتش»، «پلیس»، «الحشد الشعبی»، «سازمان مبارزه با تروریسم»، «واکنش سریع» و «پیشمرگ ها»، مجموعه نیروهایی هستند که اسکلت بندی اصلی نیروهای مسلح عراق را تشکیل می دهند.

طبق گزارش ها برخی رسانه های متخصص در امور نظامی، نیروهای زمینی ارتش و پیشمرگ ها به علاوه نیروهای وابسته به وزارت کشور (پلیس و واکنش سریع) هر یک با بیش از ۳۰۰ هزار نیرو، بزرگترین و بیشترین نیروهای عراقی هستند، بعد از آنها، نیروهای الحشد الشعبی با ۱۱۰ هزار نیرو و سپس نیروهای سازمان مبارزه با تروریسم با بیش از ۵۰ هزار نیرو قرار گرفته اند.

دولت عراق در گزارشی رسمی در سال ۲۰۰۸ (قبل از شکل گیری الحشد الشعبی)، تعداد کل نیروهای مسلح خود را (بدون احتساب نیروهای پیشمرگ اقلیم کردستان عراق) ۷۰۰ هزار نفر عنوان کرده بود و با احتساب نیروهای الحشد الشعبی، پیشمرگ ها و سازمان مبارزه با تروریسم انتظار می رود تعداد کل نیروهای مسلح این کشور در وقت حاضر بالغ بر یک میلیون نفر باشد.

گرچه «پل برمر» حاکم نظامی وقت آمریکا در ۲۰۰۳ دستور انحلال نیروهای مسلح عراق را صادر کرد و ارتش جدید عراق بعد از یکسال در ۲۰۰۴ شکل گرفت اما این نیرو همچنان به عقاید متعارف نظامی خود در این کشور پایبند است.

ارتش در عراق حداقل برای چهار دهه مهمترین عامل تحول سیاسی در این کشور بوده است. کودتاهای نظامی از اواخر دهه ۵۰ تا اوائل قرن ۲۱ که رژیم توتالیتر صدام سقوط کرد، مبنای شکل گیری دولت ها به شمار می رود و برای همین از باورهای نظامی در ارتش عراق به عنوان عقاید ریشه دار یاد می شود.

نیروهای وزارت کشور به ویژه پلیس نیز به عنوان یکی از نیروهای تاریخی عراق، همچنان به ارزش ها و باورهای نظامی و امنیتی خود که عمری بالغ بر یکصد ساله دارد، تا حد زیادی پایبند مانده هر چند به گفته ناظران، بیش از نیروهای ارتش، از تغییرات سیاسی جدید بر عراق بعد از سقوط رژیم صدام و خصوصا جنگ با گروه تروریستی داعش، متاثر شده است.

پیشمرگ ها به عنوان بخشی از نیروهای مسلح عراق، کاملا دارای عقاید قومیتی شدید کردی هستند که خود را فقط موظف به دفاع از اقلیم کردستان عراق می دانند.

این نیرو به دلیل خاستگاه سیاسی که دارد، در شعبات کوچکتر همواره وفاداری های ریشه دارتری به احزاب حاکم در اقلیم (حزب دمکرات و اتحادیه میهنی) نشان داده است.

سازمان مبارزه با تروریسم یکی از یگان های ویژه ای است که آمریکایی ها آن را بر مبانی و عقاید نظامی خاص خود، در ۲۰۰۴ ایجاد کرده و برای همین از حیث تسلیحات، امکانات و حقوق مالی بیش از دیگر نیروهای مسلح عراق به آنها اهتمام می دهند.

از این رو، برخی در عراق بر نیروهای سازمان مبارزه با تروریسم به دلیل اتکای مستمر آنها بر نیروهای آمریکایی در عملیات نظامی، به عنوان نیروهای وفادار به آمریکا یاد کرده اند.

الحشد الشعبی تنها نیرویی است که مبنای شکل گیری آن فتوای مرجعیت عالی دینی عراق و در نتیجه حمله داعش در ۲۰۱۴ بوده و به دلیل اینکه گروه های مقاومت هسته مرکزی و داوطلبان مردمی، بدنه این قدرت نظامی را تشکیل می دهند، عقاید اسلامی برمبنای روحیه جهاد و شهادت در آن بسیار بالا است.

این نیرو به دلیل اتکال بر قدرت مردمی و مشروعیت دینی، در مقایسه با دیگر نیروهای عراقی، به شدت مخالف حضور نیروهای بیگانه در کشورش است و این عقیده خود را به وضوح در مناسبت های مختلف بیان کرده و همین یکی از علل ترور فرمانده فقید آن «حاج ابومهدی المهندس» به همراه سپهبد شهید «حاج قاسم سلیمانی» فرمانده فقید نیروی سپاه قدس در سپیده دم ۱۳ دیماه ۹۸ توسط ارتش آمریکا عنوان شده است.

آمریکا از این رو «فالح الفیاض» رییس این سازمان و «ابوفدک المحمداوی» و قبل از آن ابومهدی المهندس و رهبران سیاسی پشتیبان این نیرو در عراق امثال شیخ «قیس الخزعلی»، «اکرم الکعبی» و «هادی العامری» را در فهرست تحریم های خود گنجانده است.

در میان نیروهای مسلح عراقی، سازمان مبارزه با تروریسم و پیشمرگ ها بیشتر از دیگر نیروها مورد اهتمام و توجه خاص آمریکایی ها هستند، از این رو واشنگتن بدون هماهنگی با دولت مرکزی عراق، بخشی از حقوق نیروهای پیشمرگ را پرداخت کرده و به طور مرتب به آنها تسلیحات می دهد.

همان طور که اشاره شد، نیروهای سازمان مبارزه با تروریسم، تنها نیرویی است که آمریکایی ها به طور مستقیم در شکل گیری و آموزش و مسلح کردن نیروهای آن نقش دارند و از این رو از حیث حقوق این نیروها حقوق های بالاتر از دیگر نیروهای مسلح عراق دریافت می کنند.

به اعتقاد کارشناسان امنیتی، تنوع نیروهای مسلح عراق یکی از علل پیروزی سریع سه ساله این کشور بر گروه تروریستی داعش به شمار می رود، در حالی که آمریکایی ها بر اساس استانداردهای نظامی خود تصور می کردند که پیروزی بر داعش نزدیک به ۲۰ سال وقت می برد.

با وجود فشارهای خارجی و بعضا داخلی از طرف برخی جریان های سیاسی برای حذف یا انحلال و یا ادغام برخی از این نیروها، رهبران بزرگ سیاسی و دولت و نهادهای نظامی و امنیتی این کشور به شدت با این ایده ها مخالفت کرده و تنوع نیروهای مسلح را از عوامل قدرت عراق توصیف کرده اند.

تنوع نیروهای مسلح عراق و باورهای سیاسی و عقیدتی در کنار عقاید خاص نظامی هریک از این نیروها، رقابت هایی که با همدیگر دارند و همچنین ارتباطات خارجی که این نیروها با کشورهای مختلف دنیا برقرار کرده اند، به گفته صاحب نظران، بر تنوع تسلیحات عراق نیز اثر گذاشته است.

تنوع تسلیحات عراق به خاطر بدعهدی آمریکایی ها

تجربه جنگ سه ساله با گروه تروریستی داعش (۲۰۱۴ تا ۲۰۱۵- خرداد۹۳ تا آذرماه ۹۶)، به اعتقاد کارشناسان امنیتی عراقی یک تجربه بی مثال برای نیروهای مسلح این کشور بود که با وجود کمبود امکانات نظامی اما با تکیه بر روحیه مبارزه و تشکیل نیروی قدرتمند مردمی به نام الحشد الشعبی، توانستند بر این گروه تروریستی چند ملیتی پیروز شوند.

یکی از مهمترین تجارب در رویکرد عراق به سمت تنوع بخشی به تسلیحات از کشورهای مختلف، بدعهدی معروف آمریکایی ها در ایام جنگ با داعش در پرونده مشهور جنگنده های اف ۱۶ فالکون بود.

عراق در دوره دولت دوم «نوری المالکی» این قرار داد را در ۲۰۱۱ به ارزش ۴.۵ میلیارد دلار با هدف خرید ۳۶ فروند جنگنده اف ۱۶ فالکون امضا کرد و قرار بود که هواپیماها در ۲۰۱۴ تحویل عراق شوند.

بعد از هجوم گروه تروریستی داعش و تسخیر یک سوم اراضی عراق از جمله استان های نینوا، صلاح الدین، بخشی از استان های دیاله، کرکوک، الانبار، بابل و بغداد، با وجود درخواست دولت عراق، واشنگتن از تحویل این جنگنده ها طفره رفت.

آمریکایی ها تحویل این جنگنده ها را به ۲۰۲۱ موکول کردند و همین امر باعث شد که عراقی ها از همان زمان از اعتماد صرف به آمریکایی ها چشم پوشی کنند و به تنوع تسلیحات از کشورهای مختلف دنیا روی بیاورند.

تجربه ارسال سلاح های ایرانی در جنگ داعش در همان روزهای نخست نشان داد که تنوع تسلیحات می تواند، انعطاف پذیری نیروهای عراق و مانور قدرت را در حین جنگ بالا ببرد.

بر همین اساس، ابتکار عمل در جنگ به نفع عراقی ها چرخید و بعد از چهارماه که خطر از حومه بغداد دفع شد و داعش در شمال عراق، اربیل را تهدید کرد، آمریکا وارد این معرکه شد.

از این رو آمریکایی ها تحویل قطره چکانی بخشی از قراردادهای فروش جنگنده های اف ۱۶ را از آذرماه ۹۵ و فروردین ماه ۹۶ با تحویل هر بار چهار فروند و تحویل شش فروند در فروردین ماه ۹۸ به اجرا گذاشتند.

وزارت دفاع عراق در ۱۴ اردیبهشت ماه ۹۸ اعلام کرد که آخرین سری از جنگنده های اف ۱۶ را تحویل گرفته تا به این ترتیب بعد از هشت سال از عقد قرارداد، همه ۳۶ فروند جنگنده اف ۱۶ را تحویل بگیرد.

داستان جنگنده های اف ۱۶ آمریکا فقط به همین جا ختم نمی شود بلکه تحویل دادن این هواپیماها بدون هیچ گونه تسلیحاتی و نبود فناوری های معمول در این گونه جنگنده ها، باعث شد که برخی از اعضای کمیسیون امنیت و دفاع پارلمان عراق از این جنگنده ها به عنوان «آهن پاره» تعبیر کنند.

مجله معروف آمریکایی «فوربس» در گزارشی در ماه می گذشته (اردیبهشت ۱۴۰۰) اعتراف کرد که جنگنده های اف ۱۶ آمریکایی که تحویل عراق شدند، چندان در جنگ با داعش، اثرگذار نبودند.

براساس گزارش این مجله آمریکایی، جنگنده های روسی سوخو ۲۵ روسیه با وجود اینکه گفته می شود از حیث فناوری در مقایسه با اف ۱۶ پایین تر است، اما اغلب حملات هوایی عراق را به گروه تروریستی داعش انجام دادند در حالی که اف ۱۶ ها به مدت یکسال به دلیل فقدان قطعات یدکی بر روی زمین خوابیده بودند.

چه اتفاقی افتاد؟ چرا جنگنده های اف۱۶ آمریکا با میلیاردها دلار هزینه برای دولت و ملت عراق قادر به انجام ماموریت نبودند؟

گزارش فاکس نیوز در ماه های پایانی سال ۲۰۲۰ پرده ها را کنار می زند و می نویسد: در دوره اوباما قراردادی به ارزش ۴.۳ میلیارد دلار با عراقی ها امضا شد تا با حمایت دولت آمریکا و پشتیبانی پس از فروش شرکت لاکهید مارتین این جنگنده ها تجهیز و تضمین شود اما بعد از تحویل پرنده ها به عراق، آمریکا در قالب شرکت لاکهید مارتین تمامی پیمانکاران خود را از پایگاه هوایی البلد محل استقرار این جنگنده ها به بهانه ناامنی بیرون برد. هواپیماها نیاز به قطعات و نیز تعمیر و نگهداری داشتند. وزارت دفاع عراق راسا دست به کار شد تا بعضی قطعات را بسازد اما این کار خلاف قرارداد بود و ضمانت آن را باطل می کرد به ویژه در موتور جنگنده ها.

به استناد گزارش فاکس نیوز حدود یک سال پیش، خلبانان عراقی دیگر امکان هیچ گونه استفاده ای از این هواپیماها نداشتند زیرا جنگنده، نیاز به عملیات مداوم تعمیر و نگهداری دارد. به این ترتیب تعداد جنگنده های آماده برای عملیات از ۲۰ فروند به تنها ۷ فروند کاهش یافت و تعداد سورتی های پرواز از ۱۶ به ۲ مورد در روز. این در حالی است که خلبانان عراقی باید همچنان نقاط استقرار تروریست های داعش را بمباران می کردند و ائتلاف ضد تروریستی آمریکا همچنان تا همین امروز تماشاگر است. نکته جالب این است که لاکهید مارتین سالانه ۳۰۰ میلیون دلار فقط برای تعمیر و نگهداری جنگنده ها و تامین قطعات از عراق دریافت کرد.

جدا از اینها، قتل مرموز برخی از خلبانان عراقی در حین دوره های آموزشی در «آریزونای» آمریکا برای فراگرفتن هدایت این جنگنده ها از داستان های غمبار دیگری است که در اذهان عراقی ها قرار داد اف ۱۶ آمریکا را تبدیل به خاطره ای غم انگیز کرده است.

طبق گزارش های منتشر شده دستکم دو خلبان از خلبانان باهوش عراقی آنهم به یک شیوه ای واحد در جریان آموزش ها در آمریکا به قتل رسیدند.

تحقیقات اولیه منتشر شده از این دو حادثه حاکی است خلبانان عراقی بر اثر انفجار نامعلومی در حین پرواز در هواپیما و بسته شدن کابین و عمل نکردن صندلی پرتاب و در نهایت براثر آتش گرفتن هواپیما، به قتل رسیدند.

سرتیپ خلبان «راصد محمد صدیق» در ۲۷ ژوئن ۲۰۱۵ و سرگرد خلبان «نور فالح حزام رسن الخزعلی» در ۶ سپتامبر ۲۰۱۷ دو تن از مجموعه ۴۰ خلبانی بودند که برای گذراندن این دوره آموزشی به امریکا سفر کردند اما هرگز به کشور بازنگشتند.

همین امر باعث شد تا «همام حمودی» نایب رییس وقت پارلمان عراق از دولت کشورش بخواهد از اعزام خلبانان عراقی به آمریکا خودداری کند.

این عهد شکنی آمریکایی ها و حوادث فاجعه باری که پرونده پر رمز و راز جنگنده های اف ۱۶ فالکون برای عراق به دنبال داشت باعث شد تا این کشور به تنوع تسلیحات خود بیندیشد.

از این رو روسیه، فرانسه، کره جنوبی و جمهوری اسلامی ایران تاکنون مهمترین کشورهایی هستند که عراق به خرید تسلیحات از آنها علاقه مندی نشان داده و از برخی کشورها مانند کره جنوبی نیز خرید کرده است.

در عین حال، تنوع تسلیحات از کشورهای مختلف دنیا به دلیل اختلاف فناوری سلاح هر کشور با کشور دیگر و ضرورت آموزش نیروها به این سلاح ها، نگرانی هایی از عواقب آن در عراق ایجاد کرده است.

«جمعه عناد» وزیر دفاع عراق از شخصیت هایی است که به شدت از تنوع تسلیحات کشورش حمایت کرده و بارها تاکید کرده که تنوع تسلیحات نقطه قوت است و نه ضعف.

از این رو وزیر دفاع عراق در طول ماه های گذشته از هشت کشور دنیا برای تنوع بخشی به تسلیحات ارتش عراق بازدید کرده که یکی از مهمترین این کشورها که مورد توجه جمعه عناد قرار گرفته، فرانسه است.

وزارت دفاع عراق علاقه مندی خاصی در ماه های اخیر به خرید جنگنده های چندمنظوره نسل چهارم «رافائل» فرانسه نشان داده است.

به اعتقاد جمعه عناد، این جنگنده ها از حیث فناوری و قدرت نظامی همتراز جنگنده های فوق پیشرفته سوخو ۳۵ روسیه هستند.

عراق در زمینه کار با تسلیحات فرانسوی تجربه ای ۴۰ ساله دارد و برای همین جمعه عناد، درخواست خود را به نخست وزیر به عنوان فرمانده کل نیروهای مسلح عراق برای خرید این تسلیحات از فرانسه، ارائه کرده است.

جنگنده های نسل چهارم رافائل، بالگردهای جنگی، موشک های هوایی دوربرد یکصد کیلومتری (با توجه به اینکه عراق در وقت حاضر فقط موشک های ۲۰ کیلومتری در اختیار دارد) به علاوه توپ ۶۰ کیلومتری «قیصر» مهمترین سلاح های فرانسوی هستند که وزیر دفاع عراق برای خرید از فرانسه به کشورش پیشنهاد داده است.

از طرفی، کره جنوبی نیز در صدد عقد قرارداد فروش جنگنده های «کی اف ۲۱» خود به عراق است.

در این راستا عراق در سال های اخیر چندین هواپیمای جنگی کره جنوبی را خریداری و وارد ناوگان جنگی خود کرده است.

عراق و کره جنوبی در سال ۲۰۱۳ قرار داد خرید ۲۴ فروند جنگنده «تی ۵۰» را امضا کردند و اولین سری این جنگنده ها حسب قرارداد در سال ۲۰۱۷ با در بر داشتن همه سامانه های پیشرفته راداری و هدف گیری و توانمندی حمل موشک های هدفمند، تحویل وزارت دفاع عراق شدند.

خرید سلاح روسی، مهمترین چالش عراق

گرچه عراق در گرماگرم جنگ با داعش، در اواخر فروردین ماه ۹۵ سه فروند از بمب افکن های سوخو ۲۵ را تحویل گرفت اما تاکنون قرارداد خرید سلاح از روسیه توسط عراق با وتوی آمریکایی ها مواجه شده است.

یکی از نیروهای مسلح عراقی که بیشترین علاقه مندی را به خرید سلاح های پیشرفته روسی به ویژه جنگنده های فوق پیشرفته سوخو ۳۵ و سامانه موشکی «اس ۳۰۰» و «اس ۴۰۰» نشان داده الحشد الشعبی است.

«فالح الفیاض» که آمریکا او را در فهرست تحریم های خود گنجانده، به عنوان مشاور سابق نخست وزیر در امور امنیتی و همچنین رییس سازمان الحشد الشعبی چند بار در سال های اخیر به این منظور به مسکو سفر کرده است.

«نوری المالکی» نخست وزیر دو دوره سابق دولت عراق نیز به روسیه برای عقد قرار داد سفر کرده اما آمریکایی ها به شدت با خرید سامانه «اس ۳۰۰» و «اس ۴۰۰» و جنگنده های فوق پیشرفته سوخو ۳۵ و خرید تسلیحات روسی مخالفت کرده اند.

باوجود این مخالفت های آشکار آمریکایی ها، اما همچنان نیروهای سیاسی پشتیبان الحشد الشعبی در پارلمان و دولت عراق می کوشند، دولت خود را به ضرورت خرید سلاح های بازدارنده روسی تشویق کنند.

الحشد الشعبی نمونه هایی از سلاح های روسی را در جنگ با داعش مورد بهره برداری قرار داد که به اعتقاد کارشناسان، در روند جنگ اثر گذار بوده است.

سلاح ایرانی، دیگر نگرانی آمریکا از تنوع تسلیحات عراق

سلاح و از همه مهمترین فرماندهان و نقشه های جنگی ایران در جنگ با داعش، به اعتراف همه مقامات عراقی یکی از عوامل تعیین کننده پیروزی بر این گروه تروریستی به شمار می رود.

از این رو در پارلمان عراق مدت ها است که بسیاری از فراکسیون ها دولت را به عقد قرارداد تسلیحاتی با ایران تشویق می کنند.

در نمایشگاه های تسلیحاتی که در سنوات گذشته (قبل از همه گیری کرونا) در بغداد برگزار شد، پهپادها، موشک های نقطه زن و همچنین سیستم های ارتباطی ساخت ایران به شدت مورد توجه بسیاری از فرماندهان نظامی عراق قرار گرفت و خواهان عقد قرارداد با ایران شدند.

دولت عراق امیدوار است با فروکش کردن تنش های سیاسی بین آمریکا و جمهوری اسلامی ایران، فرصتی برای عقد قرار داد تسلیحاتی با ایران فراهم شود.

به اعتقاد عراقی ها، سلاح های ایرانی به ویژه سیستم های ارتباطی و پهپادها و موشک های نقطه زن تنها تسلیحاتی طراحی شده براساس نیاز منطقه و از این حیث، مناسب کار نیروهای مسلح عراق است.

گرچه تخصیص های مالی برای تسلیحات عراق در بودجه ۲۰۲۱ مبلغ کوچک ۱۹ میلیارد دلاری است اما دولت عراق امیدوار است که با خرید سلاح در برابر نفت یا پرداخت های طولانی مدت و یا گرفتن وام بتواند، کشورهای طرف قرارداد را به فروش تسلیحات متقاعد کند.

دولت عراق همچنین می کوشد که پرونده تنوع بخشی به تسلیحات نیروهای مسلح خود را با کمترین حساسیت زایی در آمریکایی ها، پیش ببرد تا به تدریج این کشور به یکی از قدرت های نظامی منطقه تبدیل شود و بتواند برای همیشه به حضور نیروهای بیگانه در سرزمینش پایان بدهد.