تربیت جنسی کودکان پیش دبستانی با استفاده از آموزش غیرمستقیم از طریق قصه‌خوانی و نمایش خلاق

در این سخن اجمالی قصد آن داریم به بحث پیرامون یکی از اساسی ترین نیازهای فیزلوژیک فرد و چگونگی رویارویی و بهره مندی مطلوب از آن در راستای اعتلای فرد و جامعه بپردازیم؛ زیرا عدم برخورد صحیح با این نیاز همواره به عنوان یک معضل اساسی در جوامع شناخته شده است.

هر جامعه ای با توجه به اهداف غایی آن به گونه ای به این مقوله می پردازد. آموزش جنسی و نقش جنسیتی، اصطلاحاً به فرایندی گفته می شود که کودکان، از طریق آن، با ارزش ها، نگرش ها، انگیزه ها و رفتارهایی آشنا شوند که در یک فرهنگ، مخصوص مردان یا زنان است و هدف از آن، پرورش کودکان برای ایفای نقش جنسیتی ویژه است. بر اساس چنین فرایندی، کودک به مفاهیمی چون نقش رفتار جنسی، الگوهای رفتاری طبقه بندی شده و پذیرش نقش جنسیت توجه می کند.

آموزش جنسی یکی از موضوعات مهم در حوزه تربیت است که در چگونگی شکل گیری شخصیت انسان نقش مهمی داشته و بر افکار، عواطف و رفتارهای انسان تأثیرگذار است. البته روش آموزش جنسی غیرمستقیم مورد استفاده به کودکان در این پژوهش با آنچه در اذهان و نگرش عموم مردم می گذرد، متفاوت می باشد. در واقع در این بخش مستقیماً به این پرسش که " آیا آموزش جنسی توسط آموزش غیرمستقیم از طریق نمایش خلاق و قصه خوانی بر آگاهی های اولیه جنسی کودکان پیش دبستانی موثر است؟ " پاسخ داده می شود.

قصه و قصه گویی یکی از هنرهای دیرین جهان هنر است که زایش آن به تولد انسان می رسد. از همان زمانی که آدمی توانست با محیط پیرامون خویش ارتباطی غیر از دیگر موجودات برقرار کند، به قصه و قصه گویی نیاز پیدا کرد. ادبیات کودک و قصه گویی برای کودکان و نوجوانان جزء جدایی ناپذیر آموزش در مرحله پیش از دبستان و دبستان است. از سویی دیگر، خلاقیت را نیز می توان جزء جدانشدنی هر هنری از جمله هنر نمایش دانست. این هنر بر اساس بازی نمایشی به وجود می آید و یک شکل طبیعی نمایش برای کودکان است. هدف نمایش خلاق فراهم آوردن تجربه ای خلاق و ارزشمند برای کودکان است که در آن می توان، مسایل آموزشی و پرورشی بسیاری را با ظرافت هرچه تمام جای داد و برای طراحی دوره آموزش آن، نیاز به برنامه ریزی علمی و دقیق است.


بررسی رفتار جنسی به عنوان یکی از رفتارهای اساسی در زندگی انسان، به ویژه پس از ازدواج، از اهمیت بسیاری برخوردار است. اهمیت این موضوع به این جهت است که هویت جنسی انسان حدود سنین 3-2 سالگی شکل گرفته و به منظور بقای نوع بشر و ایجاد آرامش در زندگی تا مرگ تداوم می یابد.

از آنجا که رفتار جنسی تا حدود زیادی اکتسابی و مبتنی بر یادگیری است، نیاز به آموزش و تربیت ویژه دارد.

در آموزه های دینی، شروع تربیت جنسی از سن شش سالگی بیان شده که در متون دینی می توان مصادیق متعدد تربیتی را یافت که والدین باید رعایت نمایند، مانند رعایت مجاورت جنسی و اعمال زناشویی در مقابل چشمان کودک، جدایی بستر خواب فرزندان، اجتناب از تماس های تحریک آمیز و ... . اسلام در مورد پوشاندن عورت، خوابیدن فرزندان در رختخواب والدین، عدم بوسیدن دختر و پسر شش ساله و بزرگ تر، حمام نکردن همزمان کودکان سه ساله با جنس مخالف و جداکردن بستر کودکان از یکدیگر دستورات زیادی را داده است. "بعد از اینکه کودک خود را از پوشک گرفتید، هیچگاه لباس او را از جمله شلوار یا شورتش را جلوی جمع حتی محارم پایین نکشید و همیشه به کودکتان یادآوری کنید که این قسمت ها، نقاط خصوصی او هستند، هرگز کودک خود را مجبور نکنید کسی را ببوسد و به اطرافیان نیز بگویید برای بوسیدن فرزندتان از او اجازه بگیرند، حتی خودتان".

مهارت نه گفتن را در کودک خود پرورش دهید. به کودکتان بیاموزید صحبت در مورد اندام تناسلی اش ممنوع است و اگر شخص دیگری در این مورد با او صحبت کرد، سریعاْ شما را آگاه کند. او باید بیاموزد که این صحبت ها فقط باید با والدین او مطرح شوند. به طور کلی، بحث درباره غریزه جنسی و عوامل رشد آن، انگیزه و نقش جنسی دختر و پسر و چگونگی برخورد با آن، در میان پیروان ادیان الهی نظیر یهود و مسیحیت مطرح بوده و دیدگاه های متفاوتی در تربیت جنسی، به ویژه چگونگی آموزش نوجوانان، در دوران بلوغ ابراز شده است. انسان ها و در رأس آنها، انبیاء و علما بـه تربیت و آموزش جنسی اهمیت داده، در مقاطع خاصی به آن همت گماشته اند. در قرآن حدیث و به تبع آن، در کتاب های اخلاقی و فقهی، نیز به ویژه در موضوع نکاح، به صورت مستقیم و غیر مستقیم بـه موضوعات جنسی در دوره های مختلف پرداخته شده است.

امروزه روان شناسان نیز از فروید تا یونگ، آدلر، هورنای، فورلر و فرانکل بحث و نظریات متفاوتی را مطرح کرده اند. نقش خانواده در شکل دهی متعادل و پایدار هویت جنسی فرزندان یکی از مهمترین، دشوارترین و در عین حال ظریف ترین مداخله گری های تربیتی است که تأثیر بسزایی در آینده و سرنوشت کودکان بر جای می گذارد.

انتقال ارزش ها و نگرش های مرتبط به امور جنسی از والدین به کودکان اجتناب ناپذیر است. ارزش ها و نگرش ها، خواه والدین فعالانه در آموزش جنسی کودک مشارکت کنند و خواه به طور کلی آن را نادیده بگیرند، منتقل خواهد شد؛ بنابراین، لازم است که والدین دیدگاه تکامل یافته تری را به کودکان ارایه دهند تا ضمن حفظ پاسخ پذیری جنسی، مسئولیت پذیر نیز باشند.

نتایج تحقیقات نشان می دهد که هر چه آشنایی و شناخت والدین با مراحل رشد جنسی کودکان و چگونگی برخورد مناسب و سازنده با نیازها و ویژگی های روانشناختی و زیست شناختی آنان بیشتر باشد، به همان اندازه می توان به سلامت جنسی و هویت جنسی مطلوب کودکان در خانواده امیدوار بود. اگر هویت جنسی با اصول روانشناختی و قواعد تربیتی تعدیل و تلطیف شود، نه تنها موجب انحراف و انحطاط اخلاقی نمی شود، بلکه منبع جوشان عشق و مهر در روابط بین فردی انسان ها می شود.

کودکان پیش دبستانی درباره هر چیزی کنجکاو هستند. دامنه این کنجکاوی ها به بدن کودکان دیگر و تفاوت های بدن دختر و پسر نیز کشیده می شود و آنها به کاوش در آن ادامه می دهند.

والدین باید بدانند که برخی از رفتارهای کاوشگرانه، نگاه های دزدکی و لمس کردن ها رویدادهای کاملاً رایج است که از کنجکاوی نشات می گیرد. تحریکات زودرس جنسی (مثل تماشای فیلم های مبتذل)، روابط بدون ضابطه دختر و پسر و مانند آن برای کودکان عواقب بدی دارد که ممکن است به اعمال انحرافی مانند زنا یا لواط کشیده شوند یا درصدد اغفال خواهر و برادر و دیگران برآیند یا به استمنا مبتلا شوند، از این رو ممکن است نظارت بیشر بر کودکان لازم باشد.

آموزش غیرمستقیم یا همان بازی، اساساً کودک محور و تقویت کننده نیازهای فردی، توانایی ها و علایق اوست. بازی، طبیعت دوم کودک است و راهی طبیعی برای بیان عقاید و احساسات و نیز پژوهش و شناخت دنیای پیرامون کودکان محسوب می شود. بازی، همچنین به ایجاد روابط اجتماعی بین کودکان کمک می کند. به این ترتیب در حمایت از رشد همه جانبه کودک، نقش ارزشمندی دارد. موقعیت های بازی تجربه هایی برای یادگیری کودک به شکل علمی فراهم می آورد، به طوری که به شرکت کننده ای فعال و نه دریافت کننده ای غیرفعال در روند یادگیری مبدل می شود.

این روش شامل فعالیت هایی از جمله فعالیت های نمایشی، قصه گویی و داستان سازی، موسیقی و حرکات، بحث و گفتگوهای آزاد و سازمان یافته، بازی در فضای باز، بازی با شن، بازی با آب، بازی های عروسکی، بازی آزاد در فضای بسته با معماها (پازل ها)، مهره ها، مکعب ها، گردش در طبیعت، اردوهای علمی و ... است. معلم در این روش نقش تسهیل گر را به عهده دارد و به دانش آموزان کمک می کند، نظریات و دیدگاه های جدیدی به دست آورند و سعی می کند از آن برای یادگیری بهتر کمک بگیرند. این روش بیشتر به پرورش شاگردان تکیه دارد و نه به کنترل آنها.


در دوره کودکی، آموزش های غیر مستقیم مناسب تر و مؤثرتر از آموزش های مستقیم است که به نمونه هایی از آن اشاره می شود:

الف. نگهداری حیوانات در خانه: کودکان با دیدن و شنیدن حاملگی حیوانات و نوزادان آنها برخی پاسخ های خود را می گیرند یا زمینه درک بهتری از آنها برایشان فراهم می گردد.
ب. تولید گل و گیاه: کشت بذر و تولید گل و گیاه و رشد آنها درس مناسب و مشابهی برای فرزندان است.
ج. ذکر داستان ها: داستان هایی از زندگی حیوانات و انسان می تواند حاوی نکات ارزنده ای باشد که پاسخگوی برخی از پرسش های کودکان باشد.
د. توجه دادن کودکان به تولد نوزادان که به صورت طبیعی مشاهده می شود، پاسخگوی بعضی از پرسش های آنان خواهد بود.


پایان نامه حاضر در راستای شناخت رفتار جنسی مطلوب با الگوبرداری از اندیشه های اسلامی، به بررسی اهداف، اصول، محتوا، شیوه ها و فواید آموزش های مناسب جنسی در فرهنگ اسلام و تحقیقات روان شناختی و تبیین ضرورت تربیت جنسی و تعیین حدود و کیفیت آن می پردازد.

پژوهش حاضر، توصیفی مقایسه ای از نوع مطالعه موردی چند گانه با روش درون گروهی است. جامعه آماری در این پژوهش را 5 نفر از کودکان پیش دبستانی ناحیه دو غرب تهران تشکیل می دهند که به روش در دسترس انتخاب شدند. به منظور جمع آوری اطلاعات موردنیاز از آزمون (WIST) what-if-situation-test پژوهش استفاده شده است. پیش آزمون و پس آزمون از طریق این آزمون، برگرفته از کتاب Handbook of sexuality-related measure می باشد که برای اولین بار به زبان فارسی ترجمه شده است.

تاکنون آزمون کمّی (کمیت پذیر) برای ارزیابی این روش در کشور موجود نبوده است و پس از انجام این تحقیق این آزمون در دسترس خواهد بود. در این آزمون، رنج نمره از صفر تا 64 می¬باشد. بالاترین نمره نشان دهنده فهم، دانستن و درک بیشتر تست WIST می باشد. یازده آیتم این تست دارای کلیدهای نمره گذاری متفاوت است که مطابق با ماهیت و ذات آن آیتم می باشد.

در این تست کودک باید بتواند درباره یک موقعیت یا عمل خاص و اختصاصی تصمیم گیری کند. نمره صفر برای جواب غلط و نمره یک برای جواب درست می باشد. 17 آیتم دیگر نشانگر عمل یا رفتار کودک زمانی که در یک موقعیت سوء استفاده می تواند قرار بگیرد است. نمره یک برای پاسخ آشکار و در راستای جواب سوال داده می شود و نمره 3 به پاسخی که خصوصیت هر دو آیتم قبلی را دارد و با جرات و بی محابا، به سوال داده می شود تعلق می گیرد. در این تست نیاز است که بچه ها نام ناحیه تناسلی خود را بدانند، نمره صفر برای جواب غلط، نمره یک برای بخشی از جواب داده شده توسط کودک یعنی هنگامی که فقط نام یک ناحیه تناسلی اش را می داند، و نمره 2 برای جواب صحیح و کامل می باشد.

از این تست به عنوان پیش آزمون برای نمره گذاری های کودکانی که به طور کامل برنامه آموزش جلوگیری از سوء استفاده جنسی را دریافت نکرده بودند و پس آزمون برای نمره گذاری های بچه هایی که به طور کامل برنامه آموزش جلوگیری از سوء استفاده جنسی را دریافت کرده بودند، استفاده گردید. میزان آلفای کرونباخ نیز برابر با 83 بوده که گواه یک پایایی خوب می باشد. توزیع نمره های شرکت کنندگان در پیش آزمون و پس آزمون WIST، شاخص های مختلف توصیفی اعم از میانگین، میانه، انحراف معیار و شاخص های کجی (چولگی) و برجستگی (کشیدگی)، نیز مورد محاسبه قرار گرفت. نتایج آزمون کولموگروف- اسمیرنوف نشان می دهد که توزیع نمرات گروه نمونه در هر دو گروه، در متغیرهای اندازه گیری شده به توزیع نرمال میل ندارند.

همچنین، در تفسیر نتایج آزمون ویل کاکسون، با استناد به > p-value۰۵/۰، می توان گفت که فرض صفر رد و بنابراین با اطمینان می‌توان نتیجه گرفت که بین میزان متغیر مورد مطالعه در دو گروه تفاوت معنی‌داری وجود دارد. به عبارت دیگر، میزان سطح سواد بچه ها از برنامه پیشگیری از سوءاستفاده جنسی در دو زمان قبل و بعد از برنامه آموزش جلوگیری از سوء استفاده جنسی متفاوت بوده و بعد از ارایه برنامه آموزش جلوگیری از سوء استفاده جنسی، سطح سواد بچه ها از برنامه پیشگیری از سوءاستفاده جنسی افزایش (بهبود) یافته است.

مهمترین کاربردهای این پژوهش عبارتند از:
1- طراحی و برنامه ریزی مشاوره
2- ایجاد کارگاه های آموزشی با هدف تهیه بسته آموزشی و مهارتی برای والدین، مربیان و مراکز آموزش کودک
3- تولید محتوای آموزشی برای آموزش و پرورش و ارگان های حمایتی مانند بهزیستی
4- فرهنگ سازی و ترویج این روش در بستر اجتماعی

استفاده کنندگان از نتایج این پژوهش نیز عبارتند از:
1- خانواده های دارای کودک
2- معلمان و مربیان، فارغ التحصیلان رشته علوم تربیتی و روانشناسان و مشاوران
3-نهادهای آموزشی و حمایتی مانند آموزش و پرورش و بهزیستی، مهد کودکها، مراکز پرورش کودکان


*تهیه و تنظیم: آینا ادیب فر
دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته روانشناسی تربیتی از دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن
تاریخ دفاع: 1399/06/18



فهرست منابع
1- خوشکام، س.( 1395). تربیت جنسی کودک، ضرورتی اجتناب ناپذیر.
2- عاقبتی، اسماء. (1397). خبرگزاری بین المللی قرآن (کدخبر 3719119)
3- شفیعی، ک. (1379). نمایش بازی خلاق، موسسه نشر صالحین
4- شفیعی، ک.(1383). آموزش نمایش بازی خلاق در مدارس دوره ی ابتدایی، آزمون نوین
5- مسعودی، ش .(1385). کارکرد آموزشی نمایش عروسکی و نمایش خلاق. نوروز هنر
6- آقاعباسی، ی.(1385). نمایش خلاق: قصه گویی و تئاترهای کودکان و نوجوانان. قطره
7- مفیدی، ف. (1374). برنامه ی آموزش و پروش در دوره ی پیش دبستان (ترجمه). سازمان کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت). مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی
8- بهرنگی، م.(1370). الگوهای تدریس (ترجمه). نشر کمال تربیت
9- یوسفی، م. (1386). . قصه و قصه گویی. پیک بهار
10- کرمی، ا.(1390). راه و رسم قصه گویی برای خردسالان همراه با چهل. نشر قدیان
11- یزدانی، س.، سهرابی شگفتی، ن. (1397). مشاوره کاربردی. شماره 16. 1397. ص 98 تا 108
12- اعتمادی زاده، ه.، نوری، ع.(1397). شناسایی و طبقه بندی مسائل اساسی دانش آموزان دوره ابتدایی در ارتباط با جنسیت و مسائل جنسی. پژوهش در برنامه ریزی درسی. شماره 59. ص 46 تا 61.
13-فرمهینی فراهانی، م.( 1387). نگاهی گذرا بر تربیت جنسی در مقاطع مختلف تحصیلی. مجله سلامت روان دوره یک ص 19 تا 28
14- قائمی، ع.(1377). تربیت جنسی، تهران، انتشارات رشد
15-حسن پور ازغدی، سیده ب.، مبردی،ک.، امیرفراهانی، ل.(1396). نشریه پرستاری ایران مرکز تحقیقات مراقبت های پرستاری دانشگاه علوم پزشکی ایران. دوره ی 30. شماره 106. ص 35 تا 45
16- قربانی، م.، زمانی علویجه، ف.، شهری، پ.، زارع، ک.، مرعشی،ت.(1394). شناخت کنجکاویهای جنسی کودکانه: مقدمه ای بر آموزش و ارتقای سلامت جنسی آنان. فصلنامه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت. دوره سوم. شماره سوم.
17-Fisher TD, Davis CM, Yarber WL, Davis SL. Handbook of sexuality-related measures: Routledge; (2013). Available at: books. Google.com