آیا آب خاکستری محیط‌ زیست را سبز می‌کند؟  

با توجه به تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین و براساس گزارش سازمان ملل، پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال ۲۰۳۰ میلادی بحران آب در مناطق با اقلیم خشک و نیمه خشک، منجر به مهاجرت ۲۴ تا ۷۰۰ میلیون نفر شود، این در حالی است که بیش از نیمی از مساحت ایران را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می‌دهد، این یعنی اینکه ایران جزو کشورهایی با میزان بارندگی پایین است و در دسته کشورهای خشک و نیمه خشک قرار دارد.

بر اساس اعلام سازمان ملل در ۱۰۰ سال اخیر مصرف آب در سراسر جهان ۶ برابر بیشتر شده است، کارشناسان می‌گویند با افزایش جمعیت، تولیدات صنعتی و کالاهای مصرفی باز هم سالی یک درصد به مصرف آب افزوده خواهد شد این درحالی است که تغییرات اقلیمی تاثیر بسزایی بر وضعیت آب خواهد داشت و بر بحران آن دامن خواهد زد، به گزارش یونیسف ۲ میلیارد و ۲۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان به آب سالم دسترسی ندارند، اکنون ۳ میلیارد و ۶۰۰ میلیون نفر در مناطقی زندگی می‌کنند که حداقل یک ماه در سال با کمبود آب مواجه هستند. از سوی دیگر میلیون‌ها نفر دیگر نیز در ماه‌های بارندگی و سیل با آلودگی چشمه‌ها و منابع آب مواجه می‌شوند.

در این میان ایران به عنوان کشوری خشک و نیمه خشک از لحاظ منابع آبی شرایط خوبی ندارد، در دو دهه اخیر با خشکسالی و کمبود آب مواجه بوده به طوری که در سال آبی امسال (‌۱۳۹۹ - ۱۴۰۰) میزان کل ریزش‌های جوی حدود ۱۰۷ میلیمتر بوده است که این مقدار بارندگی نسبت به میانگین دوره‌ھای مشابه دراز مدت ۲۶ درصد کاھش و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته ۴۱ درصد کاھش نشان می‌دھد. این آمارها نشاندهنده شرایط نامناسب منابع آبی در کشور است.

با توجه به جغرافیا و شرایط آب‌ و هوایی ایران، خشکسالی، کمبود منابع آب، عدم مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح در استفاده از آب می‌تواند خسارت‌های جبران ناپذیری را برای کشور در پی داشته باشد، در این میان یکی از مشکلات جدی که گریبانگیر محیط زیست ایران است می‌توان به نبود منابع کافی آب شیرین و آلودگی منابع آب اشاره کرد، بر اساس آمار از سازمان های جهانی، ایران از جمله ۱۰ کشوری است که بیشترین میزان برداشت آب شیرین را دارد، حدود ۹۰ درصد از منابع آبی کشور در بخش کشاورزی و بقیه در بخش های خانگی، صنعتی و محیط زیست مصرف می‌شود.

در چند دهه گذشته میزان برداشت آب در کشور به حدی غیرمتعارف بود که منجر به خشک شدن حجم زیادی از تالاب ها و رودخانه ها شده است از سوی دیگر اگر مثلا تا ۵۰ سال پیش با کندن ۴۰ متر از عمق زمین به آب می رسیدیم اکنون در عمق ۲۰۰ تا ۳۰۰ متری به آب می رسیم این به آن معناست که منابع آبی زیر زمینی نیز کاهش چشمگیری داشته است.

از آنجا که ایران در نیمه خشک کره زمین قرار دارد بنابراین آب از قدیم الایام در کشور ارزش بالایی داشته است، در گذشته با وجود مشکلات فراوان و نبود امکانات فنی برای دسترسی به آب های زیرزمینی ار روش هایی مانند حفر چاه و ایجاد قنات به آبی می رسیدند که حساب و کتاب درستی داشت و افسارگسیخته آب از دل زمین به بیرون کشیده نمی شد اما امروزه با افزایش جمعیت و توسعه زمین های کشاورزی نیاز به آب بیش از گذشته شده و در کنار آن با ورود فناوری های جدید آب بدون وقفه به بیرون پمپاژ می شود که بعد از چند دهه توان اکولوژیک و بازتوانی طبیعت و محیط زیست نسبت به این روند برداشت تمام شد و نتیجه اش کم آبی، بی آبی، خشک شدن تالاب ها و رودخانه ها و کاهش آب پشت سدها است که روزی با هدف تامین آب مورد نیاز بخش شرب و کشاورزی ساخته شده بودند.

با توجه به بحران آب و کم شدن منابع آبی زیر زمینی راهکارهای زیادی برای مدیریت منابع آب و نحوه مصرف آنها مطرح شد که از جمله آنها می توان به بازرسی شبکه‌های انتقال آب، ردیابی و تعمیر نشتی‌های شبکه، بهینه‌سازی مصرف آب در طراحی فضای سبز، بهینه‌سازی روش‌های آبیاری گیاهان، سرویس‌های بهداشتی و منابع آب جایگزین اشاره کرد که یکی از آنها استفاده از آب های خاکستری است که با مدیریت آن می توان تا حدی به منابع آبی کمک کند.

آب خاکستری، به انگلیسی (Greywater) به آب‌های ضایعاتی (پساب) ایجاد شده توسط افراد در خانه‌ها یا ساختمان‌های اداری گفته می شود که دربرگیرنده تمام جریان‌ها به استثنای فاضلاب خروجی از سرویس‌های بهداشتی استحصال‌شده از فعالیت‌های معمول روزانه مانند رختشویی، شستشوی ظروف و حمام‌کردن است، که می‌تواند برای اموری مانند آبیاری فضاهای سبز، سیفون توالت و ساختمان‌های نیازمند رطوبت زیاد مانند گلخانه‌ها به مصرف مجدد برسد. ‌آب خاکستری تقریبا ۵۰ تا ۸۰ درصد فاضلاب شهری را تشکیل می‌دهد.

آب خاکستری پس از تصفیه، می‌تواند بسته به نوع و میزان تصفیه اعمال‌ شده، برای مصارف غیرشرب، آبیاری سطحی و زیرزمینی، لباس‌شویی و سرویس بهداشتی، مورد استفاده مجدد قرار گیرد. در چند سال گذشته استفاده از آب خاکستری در برخی کشورها توسعه خوبی داشته است، مثلا در ژاپن، تعداد موارد استفاده از سیستم‌های بازچرخانی آب خاکستری در ساختمان‌ها رو به افزایش است؛ به‌طوری‌که این تعداد از ۱۸ مورد در سال ۱۹۶۹ به ۱۰۴ مورد در سال ۲۰۱۰ رسیده است، در این میان می توان به پروژه ای در توکیو اشاره کرد که با هدف استفاده مجدد از آب خاکستری اجرا شد بر این اساس از تولید سالانه ۳۴۵ هزار متر مکعب پساب تصفیه شده از یک مجمتع، ۲۳۰ هزار متر مکعب آن برای آبیاری فضای سبز و سرویس های بهداشتی مورد استفاده قرار گرفت. برخی کشورهای عربی نیز به این سمت در حال حرکت هستند.

تجربیات کشورهای موفق در این زمینه گویای این مطلب است که استفاده مجدد از آب خاکستری، بخش مهمی از مشکل جوامع را حل می‌کند و برخلاف روش‌های کوتاه‌مدت، در آینده‌ای دور به‌ عنوان روشی ضروری و تغییرناپذیر باقی خواهد ماند، ‌ در این میان هم که ایران کشوری خشک و کم‌آب است و با توجه به رشد جمعیت و منابع محدود آب، باید راهکارهای مناسبی برای استفاده بهینه از منابع داشته باشد، بنابراین استفاده مجدد از آب خاکستری با رعایت ملاحظات اقتصادی، زیست محیطی و بررسی اثربخشی آن، می‌تواند برای رفع مشکلات کم‌آبی، در کشور بسیار کارآمد باشد.

عباس اکبرزاده عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات آب در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: حدود ۷۰ درصد فاضلاب تولیدی در ساختمان‌های مسکونی و اداری را آب خاکستری تشکیل می‌دهد که محصول شست‌وشوی لباس، استحمام، روشویی و ظرفشویی است، این میزان تولید آب خاکستری قابل توجه است که باید در استراتژی‌های کلان تامین آب کشور جایگاه ویژه‌ای داشته باشد.

وی افزود: مهمترین مزیت استفاده از آب خاکستری در واحدهای مسکونی کاهش میزان برداشت آب از رودخانه‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی است، کاهش مصرف انرژی و آلودگی‌های شیمیایی ناشی از فرآیند تصفیه، کاهش نیاز به احداث تصفیه‌خانه‌های متمرکز و شبکه‌های جمع آوری فاضلاب، کاهش نیاز به استفاده از سپیتیک تانک‌ها، شارژ آب‌های زیرزمینی و احیای مواد مغذی از دیگر پیامدهای مثبت در این زمینه است.

وی با اشاره به نواقص قوانین بازچرخانی و استفاده از آب‌های خاکستری در کشور اظهار داشت: با توجه به اینکه ارتقای بهره وری از آب، محور اصلی توسعه کشور است و هزینه تولید آب شرب بهداشتی حدود سه برابر هزینه‌ای است که از مشترکان دریافت می‌شود، باید آیین‌نامه‌ها، قوانین و استانداردهایی برای این بخش در نظرگرفته شود که این امر مستلزم هم‌افزایی متخصصان برای بررسی تمام جنبه‌های آن است.

اکبرزاده گفت: دو نقشه راه ملی و یک طرح کلان ملی درباره پساب تهیه شده است که یکی از خروجی های آن استفاده از منابع آب غیر متعارف مانند آبهای خاکستری، تصفیه پساب، نمک زدایی، استحصال آب باران، تبدیل کردن رطوبت هوا به آب، استفاده مجدد از زه آب است که اکنون هم پژوهش و هم کارهای اجرایی در این بخش به این سمت متمایل است.

مدیر مرکز تحقیقات آب و فاضلاب افزود: اکنون هم یک نقشه راه در زمینه آبهای نامعتارف استخراج شده و هم پژوهش های کشور به این سمت هدایت شده اند، مثلا اگر الان دانشگاهی از ما موضوع تحقیق برای دانشجوی فوق لیسانس یا دکتری بخواهد، سعی می کنیم سمت و سوی تحقیقات را در حوزه آب و فاضلاب به سمت مدیریت مصرف و استفاده بهینه از فاضلاب ببریم، ‌ البته اکنون در جهان کشورهای پیشرفته سعی دارند اسم فاضلاب را حذف کنند یعنی می خواهند، یعنی ( Waste water ) یعنی فاضلاب را به ( Used water ) یعنی آب استفاده شده، تبدیل کنند، یعنی نترسید؛ چیز بدی نیست فقط یک بار از آن استفاده شده است، می شود چند بار از آن استفاده کرد.

عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات آب تاکید کرد: با توجه به کم آبی موجود، افکار عمومی نیز بر روی این مساله متمرکز شده است و دیگر از چالش عبور کرده و به ابر چالش رسیده است، هیچ زیرساخت توسعه ای در کشور نمی تواند توسعه یابد مگر اینکه از قبل مساله آب آن حل شده باشد که همان توسعه بر مبنای آب است.

وی درباره اینکه آیا بخشی از این مشکل به نحوه مصرف ما بر می گردد؟ گفت: این مساله تا حدی وجود دارد اما نباید همیشه انگشت اتهام به سمت مردم باشد، یک زمانی فکر می کردم ما که اسم خودمان را متخصص آب گذاشتیم چه کمکی به مردم کردیم، اینکه درس دادیم و یا پژوهش کردیم خوب است اما چه تاثیری روی مردم گذاشته؟ مثلا زمانی عده ای می گفتند برای اینکه در فلاش تانک ها آب کمتری مصرف شود شیشه نوشابه را در آن قرار دهید تا حجم منبع تا حدی کاهش یابد، باید دید چه تعدادی این کار را کردند؟ در حالی که باید پایه ای کار کرد، سال ۱۳۹۵ اولین استاندارد در این زمینه تدوین شد که مردم خودبخود و بدون اینکه بدانند به سمت کاهش مصرف آب هدایت شدند، تا قبل از اینکه استانداردهای بهینه مصرف کردن آب در خانه را تدوین کنیم می دیدم که فلش تانک ها بزرگ بودند و در هر بار ۱۵ تا ۱۸ لیتر آب از آن خارج می شد الان دیگر چنین فلش تانک های بزرگی دیده نمی شود چون بر اساس این استاندارد فلش تانک ها ساخته می شوند.

اکبرزاده افزود: یعنی نباید همه جا مردم را هدف قرار داد، وقتی استاندارد ساخت فلش تانک را درست کنید و حجم آن کم شود دیگر با هر بار تخلیه مثلا ۶ لیتر آب تخلیه می شود نه ۱۸ لیتر، بعد هم وقتی این استاندارد درست شود خودبخود سرویس ها هم طوری طراحی می شود که با این حجم آب پاک شود یعنی مصرف آب در فلش تانک کمتر از نصف شد، آبی که با کیفیت شرب است و ما آنرا دور می ریزیم.

وی تاکید کرد: بنابراین بهتر است که برویم سراغ استانداردهایی که مردم را بدون اینکه خودشان بدانند به سمت درست مصرف کردن هدایت کنیم، همچنین کارخانه های شیرآلات دیگر نمی توانند بدون توجه به میزان خروجی آب از شیر، شیر آب تولید کنند در حالی که قبلا اینطور نبود، صنعتی که مهر استاندارد سازمان ملی استاندارد را دارد باید حتما شیر یا سردوشی تولید کند که میزان خروجی آب آن استاندارد باشد که در مدیریت مصرف کارا است و اثرگذاری ملی دارد.

۹۰۱۴