زیارت اربعین؛ درسی برای امام‌شناسی و دشمن‌شناسی، زمینه‌ساز ظهور

چشمهایت را ببند. تصور کن وارد حرم امیرمومنان (ع) شده ای و به آقا سلام می دهی. همچون قطره ای در سیل جمعیت زائران گم می شوی و پس از قرائت زیارتنامه حضرت رو به کربلا می کنی و سلام می دهی السلام علیک یا اباعبدالله (ع). شور عجیبی به دلت می افتد. نمی دانی آیا امیرمومنان زیارتت را قبول کرده یا نه ولی امید داری و با همین امید به سوی کربلا به راه می افتی و سه روز با پای پیاده و به نیت امام زمان (عج) ستون ها را یکی پس از دیگری طی می کنی. موکب ها را نظاره می کنی و دمی خستگی در می کنی. شکوه و عظمت میلیونی جمعیت عزاداران حسینی که از مسیرهای مختلف خود را به کربلا می رسانند، اشک شوق را بر گونه هایت جاری می کند.

صدای نوحه و مداحی های عربی و ایرانی از لابلای موکب ها یا از میان زائران حال و هوای عجیبی را به راه می اندازد. نوحه ای نه چندان قدیمی را می شنوی: کنار قدم های جابر سوی نینوا رهسپاریم/ ستون های این جاده را ما به شوق حرم می شماریم. شبیه رباب و سکینه برای شما بی قراریم/ از این سختی و دوری راه به شوق تو باکی نداریم.

جابر همان صحابی رسول خدا (ص) بود که به همراه عطیه عوفی جزو اولین زائران حسینی در اربعین است. پیامبر به جابر وصیت کرده بود «قبر فرزندم حسین را زیارت کن. چون ثواب زیارتش با ثواب صد حج برابر است».

جابر بن عبدالله انصاری و عطیه این افتخار را به دست آوردند که از نخستین زائران حرم حسینی شوند. چرا که حرکت قهرمانانه این دو زائر در آن موقعیت حساس دفاع از قیام سیدالشهدا (ع) و مخالفت با حاکم زمانه بود و این حرکت انقلابی به شعله ور شدن نهضت حسینی و افشای جنایات بنی امیه انجامید و عطیه و جابر از بنیانگذاران قیام هایی شدند که در دفاع از قیام کربلا به وسیله توابین و دیگران شکل گرفت.

آخرین عمود را که پشت سر می گذاری بارگاه حضرت ابوالفضل (ع) از دور خودنمایی می کند و رو به حرم سلام می دهی و به یاد این شعر می افتی که به تو از دور سلام، به سلیمان جهان از طرف مور سلام/ به تو از دور سلام، به حسین از طرف وصله ناجور سلام.

سلام می دهی و از لابلای جمعیت زائران خود را به نزدیک ترین قسمت حرم سیدالشهدا می رسانی تا همانطور که در روایت آمده زیر قبه قرار بگیری و دعایت به درگاه الهی قبول شود. گوشه ای می ایستی و مشغول خواندن زیارت اربعین می شوی؛ اگرچه خواندن این زیارت در هر زمانی مستحب است امام عسکری (ع) قرائت زیارت اربعین را یکی از ویژگی های شیعیان برشمردند.

السلام علی ولی الله و حبیبه السلام علی خلیل الله و نجیبه السلام علی صفی الله و ابن صفیه السلام علی الحسین المظلوم الشهید السلام علی اسیر الکربات و قتیل العبرات یعنی سلام بر ولی خدا و دوست او، سلام بر خلیل خدا و بنده نجیب او، سلام بر بنده برگزیده خدا و فرزند برگزیده اش، سلام بر حسین مظلوم و شهید، سلام بر آن بزرگواری که به گرفتاری ها اسیر بود و کشته اشک روان شد.
اولین فرازهای زیارت اربعین با سلام هایی بر سید و سالار شهیدان آغاز می شود و آنگاه امام صادق (ع) با اشاره به جایگاه امام حسین(ع) به اهداف قیام آن حضرت اشاره می کنند.

آیا تاکنون به مفاهیم این زیارت و ویژگی های آن توجه کرده ای؟ برخی کارشناسان مذهبی معتقدند نشانه های عصر غیبت در این زیارت تجلی پیدا کرده است و اربعین جریانی برای آماده کردن دوران ظهور است.

آشنایی با هشت ویژگی زیارت اربعین

حجت الاسلام حسن عامری استاد حوزه علمیه حضرت عبدالعظیم به خبرنگار معارف ایرنا گفت: ویژگی هایی که در زیارت اربعین وجود دارد، از آن یک زیارتنامه ویژه ساخته که یکی از این ویژگی ها تجلی و بیان نشانه های شیعه در عصر غیبت است. بخش زیادی از زیارت اربعین همچون زیارت عاشورا به موضوع امام شناسی و دشمن شناسی اختصاص دارد.
وی به هشت ویژگی زیارت اربعین اشاره و از امام شناسی به عنوان نخستین ویژگی یاد کرد و گفت: زیارتنامه با سلام بر ولی خدا شروع می شود و ادامه زیارت به شخصیت امام حسین (ع) می پردازد و بیان می کند او از چه نسلی است، چه اهدافی داشته، اخلاق او چگونه بوده و مرام آن امام چه بوده است.

عامری ادامه داد: دومین ویژگی در این زیارت بیان هدف امامت است که در بخشی از زیارت چنین می خوانیم که امامی با این شرایط آمده تا بندگان خدا را از گمراهی و جهالتی که برای آنان بوجود آمده نجات دهد.

عامری از دشمن شناسی در زیارت اربعین سخن گفت و افزود: همانگونه که در زیارت عاشورا ویژگی های دشمنان امام حسین (ع) با عباراتی مانند «کسانی که پایه ظلم را بنا نهادند»، «شما را از مقام خود کنار گذاشتند»، «شما را کشتند»، «مقدمات کشتن شما را فراهم کردند» و مضامینی از این قبیل آمده است؛ بخش زیادی از زیارت اربعین نیز اختصاص به دشمن شناسی دارد. این مساله نشانگر اهمیت دشمن شناسی و ضرورت آن، بعد از اصل امام شناسی است.
وی افزود: امام صادق (ع) حتی علت دشمنی آنها را با امام حسین (ع) این گونه بیان می کنند که دشمنان سیدالشهدا (ع) مغرور به دنیا شدند، آخرت خود را به دنیا فروختند، فریب خوردند و عظمت امام را ندیدند و نشناختند و تمام این جزئیات در زیارت اربعین آمده است.

این کارشناس مذهبی ادامه داد: مردم شناسی در فتنه یکی از ویژگی های مهم این زیارت است که در آن چنین می خوانیم «کسانی که قاتل بودند، ظلم کردند و یا اسباب قتل امام حسین (ع) را بوجود آوردند و همچنین کسانی که با سکوت خود رضایت به این امر دادند و موجبات آن را فراهم کردند».
به گفته استاد حوزه علمیه، موضوع مردم شناسی در زمان فتنه یکی از ویژگی های زیارت اربعین است، به گونه ای که انسان احساس می کند در کلاسی حضور دارد که ویژگی های افراد در زمان فتنه تبیین می شود.
عامری همچنین مرام مبارزه را در زیارت اربعین را از ویژگی های آن دانست و گفت: این مرامنامه درباره مبارزه و جهاد در راه خداست. چون در این زیارت می خوانیم که «سیدالشهدا در حالی برای تو (خدا) جهاد کرد که بسیار تحمل کرد و رنج ها و گرفتاری ها را به جان خرید تا جایی که در راه اطاعت تو خون او ریخته شد» و باید بدانیم همیشه اینگونه نیست که در مبارزه پیروزی حاصل شود و گاهی باید گرفتاری ها و مشکلات را در راه خدا تحمل کرد.

مساله دیگری که در زیارت اربعین بسیار مشهود است موضوع بیعت دائم و مکرر با امام است و ما در این زیارت می خوانیم اشهد انک امین الله یعنی همانگونه که در اذان بر ولایت امیرمومنان علی (ع) شهادت می دهیم در این زیارت نیز به نوعی بیعت کردن دائمی را می بینیم.

عامری افزود: نشان دادن عاقبت کار همه افراد خوب و بد یکی دیگر از ویژگی های این زیارتنامه است و در آن می گوییم «شهادت می دهم که خدا هر چه به شما و طرفداران شما وعده داد عمل کرد و به آنان عطا کرد و هرکسی را که با تو مخالفت کرد از بین برد.»

وی وظیفه شناسی امت اسلامی را از دیگر نکات مهم این زیارت دانست و گفت: یکی از علامت های شیعه این است که همیشه تولی و تبری داشته باشد. یعنی شیعه امیرمومنان (ع) باید حرکت مستمری داشته باشد که در زمان اطاعت و پیروی از امام، کسانی را که همراه با امام هستند همراهی کرده و با کسانی که دشمن امام هستد، مبارزه کند.

استاد حوزه حضرت عبدالعظیم به روایتی از امام حسن عسکری (ع) اشاره کرد و گفت: امام یازدهم زیارت اربعین را یکی از نشانه های شیعه می دانند و این زیارت که از امام صادق (ع) نقل شده حاوی نکات مهم است. این نکات سبب شده تا محتوای زیارت اربعین سالار شهیدان نشانه شیعه در عصر غیبت امام زمان (عج) باشد.

زمینه‌سازی برای ظهور با زیارت اربعین

بعضی دیگر از کارشناسان دینی با استناد به زیارت اربعین معتقدند زمینه سازی ظهور حضرت مهدی (عج) را می توان در این زیارت برشمرد و اربعین یک جریان آماده کننده ظهور آن حضرت است.

حجت الاسلام محمدصادق کفیل به خبرنگار معارف ایرنا گفت: در پایان زیارت اربعین سه گام مطرح می شود و می گوییم «قلبی لقلبکم سلم و رایی لک تبع و نصرتی لکم معده» (قلب من با قلبتان در صلح و کارم پیرو کارتان، و یاری ام برای شما آماده است) یعنی زیارت اربعین یک زیارت آماده کننده برای ظهور امام زمان (عج) است.

انسان اربعینی وقتی با اربعین پیوند برقرار می کند، واقعا با خود می گوید، اگرچه من در کربلا نبودم؛ خودم را مهیای ظهور امام زمان (عج) می کنم. البته این سه گام در زیارت جامعه کبیره نیز آمده و این سه محور زمینه سازی برای ظهور است و هر فرد منتظری باید این سه ویژگی را داشته باشد تا ظهور رخ دهد.

این پژوهشگر حوزه مهدویت ادامه داد: اربعین جریان آماده کننده ظهور است و به تعبیری عملاً در بحث اربعین می گوییم پیاده روی اربعین بهتر از عاشورا توانسته امام حسین (ع) را به جهانیان معرفی کند. چون برای مردم جهان این سوال مطرح می شود که علت این اتفاقات چه بوده است و امام عصر (عج) نیز خود را با امام حسین (ع) معرفی می کند. یعنی عملاً به هر میزان که امام حسین(ع) بیشتر شناخته شوند، ظهور نزدیک تر است و معرفی امام حسین و کربلا به دنیا راه زمینه سازی ظهور امام زمان (عج) است.

کفیل اضافه کرد: وقتی مردم دنیا وقایعی را ببینند و آن را لمس کنند، بهتر می توانند با آن موضوع ارتباط برقرار کنند، همچنین اهل دنیا به این شکل بهتر می‌توانند با عاشورا، اربعین و کربلا نزدیک شوند. اگر مقوله مهدویت را به عاشورا و امام حسین (ع) پیوند بزنیم، می توانیم بگوییم اگر شرط ظهور امام زمان (عج) عدالتخواهی، ظلم ستیزی و مقابله با طاغوت باشد، همه اینها در واقعه عاشورا دیده شده و هر کسی که با عاشورا پیوند برقرار کند، این صفات را کسب می کند و وقتی این صفات کسب شد، زمینه سازی ظهور صورت می گیرد. یعنی باید با الگوگیری از عاشورا دنیا را عدالت خواه و ظلم ستیز کنیم تا مهیای فرج شود.

به عبارت دیگر ما نماد عملی برای ظلم ستیزی، مبارزه با طاغوت و ایستادگی در مقابل جریان ظلم را به‌وجود آورده ایم و باید این نماد را به دنیا نشان دهیم. چون یک بار در عاشورا جواب گرفتیم و یک بار دیگر باید این اتفاق رخ دهد.

وی افزود: امام صادق (ع) در زیارت اربعین درباره هدف حادثه عاشورا می فرماید: امام حسین (ع) خونشان را به خاطر نجات جامعه از جهل و گمراهی هدیه کردند.یعنی امام حسین (ع) عاشق جامعه بودند و همه هستی خود را دادند تا جامعه نجات پیدا کند و به تعبیری می توان گفت قیام امام زمان (عج) نیز مبارزه با جهل و طاغوت و برای از بین رفتن جهل است.

کفیل ادامه داد: در مورد ظهور امام زمان در دعای افتتاح می گوییم «اللهم انا نرغب الیک فی دوله کریمه تعز بها الاسلام و اهله و تعز بها النفاق و اهله» یعنی خدایا برای دولت کریمه ‏ای به سوی تو مشتاقیم‏ که اسلام و اهلش را به آن عزیز گردانی و نفاق و اهلش را به وسیله آن خوار سازی. لذا جبهه مقابل امام زمان (عج) افراد منافق هستند یعنی کسانی که امام را می شناسند ولی منافع آنها ایجاب می کند از ایشان پیروی نکنند. امام حسین (ع) در کربلا خطاب به دشمنان فرمود اگر دین ندارید آزاده باشید. یعنی اگر عرب هستید حداقل مثل گذشته ها باشید و اگر عرب مشرک بودید، این فجایع را به بار نمی آوردید.

در زیارت اربعین چهار گام مطرح می شود که یک محور مهم زیارت مربوط به امام شناسی است. یعنی برای پیوند با امام باید امام را شناخت و در زیارت اربعین، حدود ۶۰ صفت از ویژگی های امام حسین (ع) آمده است و این امر بسیار مهم است. همین اتفاق باید در پیوند با امام عصر (عج) بیفتد و اوصاف آن حضرت در زیارت آل یاسین آمده است، لذا جامعه‌ای می‌تواند با امام ارتباط برقرار کند که امام را بشناسد و بداند امام زمانش چه کسی است.

وی افزود: گاهی شناخت اجمالی از امام حاصل می‌شود ولی برخی مسائل مانع راه پیوند با امام (ع) می شود که به عنوان نمونه در زیارت اربعین آمده است که آن حضرت «جانش را در راه تو بذل کرد، تا بندگانت را از جهالت و سرگردانی گمراهی برهاند، درحالی که بر علیه او به کمک هم برخاستند، کسانی که دنیا مغرورشان کرد، و بهره واقعی خود را به چیزی فرومایه تر و پست تر فروختند، و آخرتشان را به کمترین بها به گردونه فروش گذاشتند، تکبّر کردند و خود را در دامن هوای نفس انداختند، تو را و پیامبرت را به خشم آوردند.»

کفیل اضافه کرد: عصاره این فراز از زیارت اربعین این است؛ جامعه ای که در مقابل امام قرار گرفت یک جامعه دنیاگرا بود؛ یعنی امام را می شناختند و فضائل امام را می دانستند ولی دوستی دنیا به آنان اجازه نمی‌داد با امام همراهی کنند. بعضی افراد در نظام زندگی می‌دانند باید منتظر و زمینه‌ساز ظهور امام زمان (عج)باشند و رضایت آن حضرت را حاصل کنند و زندگی شان مهدوی باشد ولی از طرف دیگر می گویند که دوست دارند تا در دنیا یک زندگی راحت داشته باشند.

امام صادق (ع) در زیارت اربعین اشاره می‌کنند کسانی با امام مقابله کردند که آخرت خود را به یک چیز ناچیز فروختند. بنابراین آنها آخرت را می شناسند و بهشت و جهنم را می دانند و از همه چیز خبر دارند ولی گویی دنیا را با آخرت معامله می کنند و به تعبیری می‌گوید فعلاً این دنیا نقد است.

کفیل اضافه کرد: هنگامی که عمار با مغیره بحث می کرد، حضرت علی (ع) به عمار فرمود «او را رها کن. او از دین آن چیز را می خواهد که به دنیای خود برسد.» یعنی برخی افراد در واقع دینداران دنیاصفت هستند و نگاهشان فقط به جهان هستی است و اگر دیندار هست، دین را نیز برای دنیای خود می خواهد.

اینک که از راه دور زیارت اربعین را خوانده ایم و با نگاه کارشناسان دینی نگاهی به مفاهیم آن داشته ایم، این کلام مفسر قرآن آیت الله جوادی آملی را بهتر درک می کنیم که «نگویید جا مانده‌ایم؛ کسی که قلب و روحش رفته، جامانده نیست. جامانده کسی است که عشق و شور و طلب زیارت اربعین به ذهنش هم نمی رسد و علاقه ای ندارد. اگر به هر دلیلی اشتیاق رفتن هست و شرایطش نیست خیری بوده و ثواب نیت را برده‌اید، شاکر باشید و نگویید جامانده‌ایم.»