نگاهی به الگوهای اولیه نظام آموزش در ایران (1)

بهمن زینلی در بخش اول گفت‌وگو با ایسنا، پیرامون سیر آموزش یا به تعبیری تاریخچه آموزش و پرورش در ایران، اظهار کرد: بر اساس شواهد و اطلاعات تاریخی، از همان ادوار ابتدایی تاریخ آموزش در جامعه ایرانی وجود داشته است.

وی با بیان اینکه نظام آموزش و پرورش ایران در طول تاریخ مثل تمام دستاوردهای مادی و معنوی بشر تحول پیدا کرده، گفت: نظام آموزشی طبیعتاً در دوران ابتدایی خودش با توجه به محدودیت جوامع و گروه‌های اجتماعی و متأثر از همان محدودیت‌ها در حد آموزش نیازمندی‌هایی صورت گرفته که در خانواده، قبیله و یا ایل وجود داشته است.

استاد تاریخ دانشگاه اصفهان با اشاره به اینکه با گذر زمان کم‌کم ساختار سیاسی و حکومت به وجود آمد، گفت: در برخی مقاطع زمانی به ویژه از دوره ایلامیان و بعد از آن مادها تا دوره ساسانیان که یکی از ادوار توسعه یافته تاریخ ایران قبل از اسلام محسوب می‌شود، نظام آموزش متناسب با نیاز حکومت‌ها و ساختار حکومتی در حوزه های متعدد بود که یک بخش آن حوزه آموزش‌های نظامی و بخشی در حوزه آموزش های علوم اجتماعی کاربرد داشت.

نظام آموزشی تحت تاثیر طبقات اجتماعی

زینلی از مشخصات دیگری که در تاریخ نظام آموزشی مورد توجه قرار گرفته را آموزش داشته‌های فرهنگی مثل خط، زبان و الگوهای پیشرفت دانست و افزود: در دوره‌ ساسانیان شاهد تحول در ساختار سیاسی_حکومتی و به تبع آن اجتماع ایجاد شده بر اساس نظام کاست‌ یا طبقاتی هستیم که طبیعتاً امر آموزش در این نظام تحت تاثیر طبقات اجتماعی قرار می‌گیرد و محتوای آموزشی نیز بیشتر به انتقال مفاهیم حاکمیتی، سیاسی و فرهنگی متناسب با آن می‌پردازد.

وی توضیح داد: انتقال مفاهیم آموزشی در زمان تقسیم جامعه به طبقات مختلف در عهد باستان، عمدتاً در دسته اشراف، بزرگان و نجیب زادگان بوده است. برخی از گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که طبیعتا امر آموزش در لایه‌های پایین جامعه به مفهوم نظام مند وجود نداشته، اما به این مفهوم هم نیست که لایه‌های پایین جامعه تهی از آموزه‌هایی بوده باشد که ما امروزه به نوعی در چارچوب نظام آموزشی می دانیم، در واقع این آموزش ها به شکل نظام مند نبوده، اما به تناسب طبقات پایین جامعه وجود داشته است.

تحول آموزش با ورود اسلام به ایران

استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان در خصوص نظام آموزش و پرورش در ایران بعد از ورود اسلام گفت: توجه به آموزش های دین مبین اسلام، تاثیراتی که بر ساختارهای نظام اجتماعی گذاشت مثل از بین بردن کاست‌ها یا تقسیم بندی طبقات اجتماعی ناعادلانه و عوامل متعدد دیگر از جمله موفقیت اسلام در پیوند و ارتباط فرهنگ‌های مختلف به یکدیگر بر نظام آموزش در ایران تاثیر گذاشت. بر این اساس، آموزه های اسلام در درجه اول و بعد از آن از بین بردن محدودیت های اجتماعی در جامعه ایران و ایجاد ارتباط با جوامع دیگر به ویژه جامعه یونان، روم، مصر، شامات و شرق آسیا بر مسئله بر آموزش و پرورش تاثیر گذاشت و باعث تغییرات زیادی شد.

زینلی با اشاره به اینکه قبل از قرن سوم ساختار خلافت در ایران وجود داشت که در آن دوره هم نظام آموزشی به جد پیگیری می‌شد، گفت: مثلا در اوایل دوره‌ عباسیان شاهد تاسیس بیت‌الحکمه هستیم که اهمیت زیادی دارد چون مطالب علمی در حوزه‌های مختلف در آن‌جا ترجمه و منتشر می‌شد و دانشمندان زیادی در آنها مستقر می‌شدند، طبیعتا این دانشمندان یک روزه به وجود نیامده‌اند، در واقع در حوزه‌های مختلف علمی طی سالیان طولانی رشد کرده و خود به استاد تبدیل شده بودند.

پدید آمدن نظام وسیع آموزشی در دوره سلجوقیان

وی در خصوص نظام آموزشی بعد از قرن سوم، اظهار کرد: با تاسیس دولت‌ها در ایران مثل طاهریان، آل‌بویه و سامانیان نظام آموزشی متناسب با آن دولت شکل گرفته و به تبع آن مدارس تاسیس شد، به ویژه در دو دوره نظام آموزش و پرورش ترقی زیادی داشته، از جمله در دوره‌ سلجوقیان که به همت خواجه نظام‌الملک توسی شاهد پدید آمدن نظام وسیع آموزشی هستیم.

این استاد تاریخ ادامه داد: در دوره‌ سلجوقیان مدارس بزرگی تاسیس شدند، برای نمونه مدارس نظامیه که در شهرهای بزرگی مثل بغداد، نیشابور، اصفهان و خیلی از شهرهای دیگر تاسیس شدند و متناسب با نیاز ساختار حکومت در آنجا با توجه به رویکرد نظام فقهی اهل سنت، کودکان و بزرگسالان به تحصیل و اساتید به تدریس پرداختند.

زینلی با یادآوری اینکه با تاسیس دولت صفویه در ایران شاهد تاسیس مدارس شیعی به همان روشی هستیم که مدارس اهل سنت در دوره‌های قبل تاسیس شدند، گفت: همزمان با ایران، نظام مدرسه در دولت عثمانی متحول شد که به نوعی نشان دهنده رقابت و منازعات در عرصه فرهنگی به ویژه آموزشی علاوه بر منازعات سیاسی، ارزی و نظامی میان دو دولت است.

قاجاریه و شکل گیری نظام آموزشی جدید

وی در خصوص نظام آموزشی به سبک جدید در ایران نیز گفت: نظام آموزش و پرورش به سبک جدید به اواسط دوران قاجار باز می گردد. در زمان حکومت ناصرالدین شاه و در سال ۱۲۳۱ هجری شمسی اولین مرکز آموزشی به تعبیری دانش و فن نوین با عنوان دارالفنون با تلاش صدر اعظم ناصرالدین شاه که میرزا تقی‌خان امیر کبیر بود در تهران ایجاد شد.

استاد تاریخ دانشگاه اصفهان با تاکید بر اینکه ایجاد این مدارس فلسفه ای خاص را در نهان داشته، توضیح داد: قبل از تاسیس مدارس دارالفنون، ایران محصلان را برای فراگیری علوم و حرفه‌های جدید به اروپا اعزام می‌کرد، اما میرزا تقی‌خان امیر کبیر این موضوع را به درستی مورد تأمل قرار می‌دهد که سرانجام به ایجاد مدارس دارالفنون منجر می‌شود. در این مراکز بیشتر محتوای درسی را علوم و فنون توسعه یافته در بر می‌گیرد.

به اعتقاد زینلی، همزمان با مدارس دارالفنون، مدارس رشدیه هم مشغول به کار می شوند که بیشتر لایه‌های پایین تحصیلی را تحت پوشش قرار می دادند. اگر مدارس دارالفنون را زیربنای اولین دانشگاه‌ ایران نوین بدانیم، مدارس رشدیه هم نخسین کانون آموزش و پرورش در ایران نوین محسوب می‌شوند.

جریان بیداری و رشد آموزش و پرورش در ایران

وی با اشاره به اینکه در دوره‌ قاجار شاهد نمادهایی از انقلاب صنعتی و رشد همه جانبه در همه کشورها هستیم، اظهار کرد: بعد از جنگ ایران و روسیه، جریان بیداری در ایران ایجاد می‌شود که از پیامدهای این بیداری رشد نظام آموزش و پرورش در ایران است. در آن زمان بحث آموزش از لایه‌های پایین جامعه در قالب مکتب‌خانه شروع می‌شود و تا لایه‌های بالای جامعه که دارالفنون هستند ادامه پیدا می‌کند.

استاد تاریخ دانشگاه اصفهان در مورد وضعیت نظام آموزش و پرورش ایران در دوره‌ پهلوی گفت: با روی کار آمدن دولت رضاخان ما شاهد اولین نظام دقیق آموزش و پرورش در ایران هستیم، از سال ۱۳۱۷ یعنی سه سال مانده به پایان دولت رضاخان، وزارت‌خانه اوقاف و صنایع مستضعفه به وزارت فرهنگ تبدیل شد که بخش عمده‌ای از مسئولیت این وزارت‌خانه مربوط به مباحث آموزش و پرورش بود که در دوره‌های بعدی نیز با همین عنوان به کار خود ادامه داد.

زینلی تصریح کرد: در دوره‌ بعد از پیروزی انقلاب اسلامی وزارت فرهنگ بیشتر بر مرحله نهایی آموزش متمرکز شد یعنی آموزش عالی یا همان دانشگاه و اداره‌ امور آموزش و پرورش به عهده‌ وزارتخانه‌ دیگری تحت عنوان وزارتخانه‌ آموزش و پرورش قرار گرفت که فعالیت آنها هنوز هم به همان ترتیب ادامه دارد.

آغاز شیوه نوین آموزش در ایران

وی با اشاره به اینکه مقوله‌ آموزش و پرورش در ایران بحث بسیار مفصلی دارد، گفت: همان طور که توضیح داده شد آموزش به شیوه نوین از دوره‌ پهلوی به صورت رسمی آغاز شد که ما نیز امروز از همان روش استفاده می‌کنیم.

استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان در توضیح الگوی آموزش پرورش در کشور اظهار کرد: سیستم آموزش کشور اتریس الگوی اولیه نظام آموزش در ایران است. به این ترتیب که امیر کبیر در جریان تاسیس مدارس دارالفنون تلاش کرد اساتیدی را برای این مدارس استخدام کند که تحت تاثیر نظام‌های استعماری مانند روسیه و انگلیس قرار نگیرند، بنابراین اساتید منتخب و محتوای درسی از کشورهای اتریش، سوئیس و سوئد وارد کشور ما شد.

وی خاطرنشان کرد: اساس الگوگیری از کشور اتریش، نظام آموزش و پرورش دو مقطعی بود که مقطع اول مربوط به دوره‌ ابتدایی و مقطع‌ دوم مربوط به دوره‌ متوسطه بود.

به گفته‌ زینلی بعد از مرگ امیر کبیر این فرایند مقداری تضعیف شد و فرانسوی‌ها به نوعی جای کشور اتریش را در ایران در حوزه‌ فرهنگی گرفتند، به همین دلیل در آن دوره ایرانیان از نظر فرهنگی بسیار تحت تاثیر فرهنگ فرانسه قرار گرفتند و اروپا را نیز با عنوان فرنگ می‌شناختند، زبان فرانسوی نیز در ایران بسیار توسعه یافت و بسیاری از شاهزادگان و درباریان نیز به این زبان مسلط بودند.

وی با بیان اینکه بر اساس الگوی جدید آموزشی که متاثر از فرهنگ فرانسه بود، نظام آموزش و پرورش ایران به سه دوره تقسیم شد، توضیح داد: این سه دوره به ترتیب دوره‌ ابتدایی، دوره‌ راهنمایی و دوره دبیرستان است که در دوره‌ پهلوی همین سیستم بر پا بود، هرچند که گاهی تغییرات کوچکی ایجاد می‌شد اما در کل بر اساس همین نظام بود.

تغییر الگوی آموزش در ایران از دهه ۷۰

به گفته‌ استاد تاریخ دانشگاه اصفهان، بعد از به ثمر نشستن انقلاب اسلامی تا دهه‌ ۷۰ الگوی آموزشی در ایران تغییر بنیادی نداشت و برهمان اساس اولیه که مبتنی بر نظام آموزشی فرانسه بود ادامه یافت.

زینلی اولین تغییر بنیادی آموزش و پرورش در ایران را مربوط به دهه‌ ۷۰ دانست و گفت: در این زمان پنج سال ابتدایی و سه سال راهنمایی ثابت ماند، اما به سه سال دبیرستان یک سال دیگر به عنوان پیش دانشگاهی اضافه شد و دبیرستان شامل چهار سال می‌شد.

وی آخرین تغییرات در نظام آموزش و پرورش ایران را مربوط به اوایل دهه‌ ۹۰ و سال ۸۹ عنوان کرد و گفت: نظام آموزش ایران بار دیگر تقریبا به همان الگوی اتریشی بازگشت که شامل شش سال ابتدایی، سه سال متوسطه‌ اول و سه سال متوسطه‌ دوم است، که همه اینها مربوط به تغییرات شکلی نظام آموزش و پرورش است.

انتهای پیام