لزوم رعایت اخلاق در فضای مجازی

به گزارش خبرنگار شهرستان های استان تهران خبرگزاری شبستان امروزه که فنّاوری اطلاعات و ارتباطات جایگاه منحصر به فردی در زندگی بشر پیدا کرده، نقش شبکه‌ اینترنت و فضای مجازی، در جابه‌جایی حجم زیادی از اطلاعات به‌خوبی آشکار شده است. فضای مجازی، نسل جدیدی از روابط اجتماعی است که به‌رغم عمر کوتاهش، به‌خوبی در زندگی مردم جا باز کرده است.

فضای مجازی افراد بسیاری را با وجود اختلاف سنی و فاصله مکانی، گرد هم جمع کرده و زمینه ارتباط آن‌ها را فراهم آورده است. پست الکترونیک، پیام‌های کوتاه، چت‌روم‌ها، پایگاه‌های اینترنتی و بازی‌های آنلاین، روش‌های گسترش و حفظ روابط اجتماعی هستند. با توجه به استقبال وسیع افراد جامعه ـ به‌ویژه قشر جوان ـ از اینترنت و ارتباطات شبکه‌ای و همچنین تأثیرات عمیق و گستردۀ فضای سایبر بر جنبه‌های گوناگون فردی و اجتماعی، کنکاش از مسائل اخلاقی مرتبط با آن بایسته است. رشد روزافزون حضور افراد در فضای مجازی و اختصاص بخش قابل‌توجهی از وقت آن‌ها به تکاپوی در شبکه‌های اجتماعی و نیز کمرنگ‌تر شدن مباحث اخلاقی، تدوین اصول و چارچوب‌های ویژه را برای در امان ماندن از بی‌اخلاقی‌های رسانه‌ای، اجتناب‌ناپذیر کرده است.

*ویژگی فضای مجازی

اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مانند سایر پدیده‌ها، دارای پیامدهای مثبت و منفی است که با برنامه‌ریزی و بالا بردن سطح آگاهی عمومی، می‌توان از آثار و دستاوردهای مثبت آن بهره گرفت و پیامدهای منفی را به حداقل رساند. «سرعت» از بارزترین و شاخص‌ترین ویژگی‌های فضای مجازی است. استفاده از فضای مجازی کندی محیط فیزیکی را جبران می‌کند؛ زیرا این توانایی را به ما می‌دهد که به‌اندازه یک‌چشم برهم زدن یا فشردن یک کلید، به‌ مکانی که کیلومترها با آن فاصله داریم، برویم. این مسئله، باعث سرعت بخشیدن به زندگی و جلوگیری از اتلاف وقت برای انجام فعالیت‌های روزمره شده است و به انسان کمک می‌کند با سرعت بالا، به مقصد و مقصود موردنظر خود دست یابد.

آمار کاربران فضای مجازی در ایران

بالغ بر ۳۰ میلیون ایرانی در شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ خارجی فعالیت دارند. محبوبیت این شبکه‌ها و روی‌آوردن کاربران ایرانی به آن‌ها، واقعیتی است که باید پذیرفت. آماری که پیش‌ازاین از سوی مرکز ملی فضای مجازی ارائه شده است نشان می‌دهد بالغ بر ۱۰۰ هزار کانال توسط ایرانی‌ها در سرویس پیام‌رسان تلگرام ایجاد شده است که برخی از آن‌ها بیش از یک‌میلیون نفر عضو دارند. روزانه بیش از یک‌میلیون و ۲۰۰ هزار مطلب در فضای کانال‌های تلگرامی تولید می‌شود که هر یک از آن مطالب، به‌طور متوسط ۵۰۰ هزار بار در روز دیده می‌شود.

حضور زنان در فضای مجازی

ازآنجاکه زنان در مقایسه با مردان، از فرصت کمتری برای حضور در صحنه اجتماع و انجام فعالیت‌های فرهنگی برخوردارند، بیشترین رقم استفاده از فضای مجازی را به خود اختصاص داده‌اند. «اینستاگرام» یکی از فضاهای مجازی است که مورد استقبال زنان قرار گرفته است. واقعیت این است که بسیاری از آسیب‌های فضای مجازی، متوجه زنان است. برخی از این آسیب‌ها عبارت‌اند از:

۱. به خطر افتادن حریم شخصی

شکسته شدن حریم‌های عرفی در جامعه ایران، نگران‌کننده است. در گذشته، هر کس عکس‌های خصوصی و روابط خانوادگی‌ خود را با حریم و فاصله مشخصی، از چشم دیگران حفظ می‌کرد و وارد شدن غریبه به خانه و اندرونی حریمش را بد می‌دانست، اما امروزه افرادی که خصوصی‌ترین مسائل زندگی - حتی لحظه‌های کاملاً خودمانی‌ - و اتفاقات زندگی روزمره‌شان را در صفحات باز و بدون محدودیت کاربران شبکه‌ای مثل اینستاگرام، در معرض دید همگان قرار می‌دهند، کم نیستند.

۲. ترویج تبرّج و تن‌آرایی

یکی از دکان‌هایی که بعضی از افراد در فضای مجازی باز کرده‌اند، ارائه محصولات مربوط به زیبایی زنانه است. فروش لوازم‌آرایش متنوع، تبلیغ افراطی انواع جراحی، کاشت، تزریق و کارهای دیگری که برای زیبایی می‌توان انجام داد، زنانی را هدف گرفته که به آن‌ها القا شده است که دوست داشته شدن، بدون زیبایی، نشدنی است و زیبایی، تنها از طریق این لوازم‌آرایشی و جراحی‌ها به دست می‌آید!

۳. شکل‌گیری دوستی‌های نامتعارف

حضور بیش‌ازاندازه زنان و مردان متأهل در شبکه‌های اجتماعی سبب شده است کاربران این شبکه‌ها با اینکه با فردی دیگری زندگی می‌کنند، برای خود دوست یا معشوقه‌ای انتخاب کنند. این پدیده، ضربه‌های جبران‌ناپذیری بر پیکره خانواده‌ ایرانی وارد می‌کند.

۴. گسترش طلاق عاطفی

حضور بیش‌ازاندازه اعضای خانواده در شبکه‌های اجتماعی، طلاق عاطفی را در خانواده ایرانی گسترش داده است. ارتباطات بین زن و مرد در شبکه‌های اجتماعی شکل می‌گیرد؛ پس از مدتی، به وابستگی و صمیمیت و چه‌بسا به دیدارهای حضوری منجر می‌شود. در چنین شرایطی خیانت و پنهان‌کاری میان زن و مرد شکل می‌گیرد.

زنان یا مردانی که به بدگمانی به همسرشان دچار می‌شوند اغلب تمایل پیدا می‌کنند که شبکه دوستی همسر را زیر نظر بگیرند. مواجهه و کشف اطلاعاتی در مورد همسر، پس از سال‌ها اعتماد، می‌تواند تباهی به دنبال داشته باشد و زوجین را در مسیر مراحل قانونیِ منتهی به طلاق قرار دهد.

۵. اختلال در روابط زن و شوهر

یکی از آسیب‌های جدی شبکه‌های اجتماعی، دلسردی مرد و زن از یکدیگر است. در فضایی که عشق‌های مجازی میان زن و مرد غریبه شکل می‌گیرد، وابستگی عاطفی شدیدی به دوست مجازی خود پیدا می‌کنند و بیش‌ترین زمان شبانه‌روز را، درحالی‌که از همسر خود دور می‌شوند، با چت کردن با او طی می‌نمایند. شب‌ها به‌جای در کنار یکدیگر بودن و به گفتگو پرداختن، هرکدام در گوشه‌ای موبایل به‌دست در فضای مجازی وقت می‌گذرانند و با دوستان مجازی خود هم‌صحبت هستند.

۶. شکاف نسل‌ها

ورود وسایل و فنّاوری‌های جدید به عرصه خانواده‌، دنیای والدین و فرزندان را متفاوت کرده است. امروزه شاهد هستیم که والدین و فرزندان، بدون آنکه حرفی برای گفتن داشته باشند، ساعت‌های زیادی در کنار یکدیگر می‌نشینند. در شرایط کنونی روابط موجود میان والدین و فرزندان به سردی گرائیده است؛ هر یک از این دو نسل، به‌دلیل داشتن تفاوت‌های اجتماعی و تجربه‌های زیستی مختلف، زندگی را از دیدگاه خود نگریسته و مطابق با بینش خود آن را تفسیر می‌کنند.

نسل دیروز (والدین) احساس دانایی و باتجربگی می‌کند و نسل امروز (فرزندان) در برابر نسل دیروز واکنش نشان می‌دهد و بر این باور است که نسل دیروز به سبب به‌روز نبودن و ناهماهنگی با زمان و فنّاوری، نمی‌تواند نسل جوان و فضای بینشی و نگرشی نسل جدید را درک کند.

۷. احساس نارضایتی از زندگی

شبکه‌های اجتماعی مشاهدۀ زندگی دیگران را از نمای نزدیک‌تر فراهم کرده است. این امر می‌تواند احساس نارضایتی از زندگی را در پی داشته باشد. بدیهی است هر چه افراد در زندگی شخصی و خانوادگی احساس ناخرسندی بیشتری داشته باشند و زندگی را آن‌گونه که می‌خواستند نبینند، بیشتر احساس سرخوردگی و شکست می‌کنند؛ به‌گونه‌ای که نارضایتی در چهره و سخن آنان آشکار شده و در اثر گله و شکایت پی‌در‌پی از اوضاع زندگی، افسردگی و بی‌حوصلگیِ آن‌ها در هم‌صحبتی و هم‌نشینی با دیگران نیز کاملاً آشکار می‌شود. این دسته از افراد مدام از خود و دیگران گله‌مند و با درون و برونشان در ستیز به سر می‌برند.

بایسته‌های اخلاقی فضای مجازی

ازآنجاکه فضای مجازی در حوزه سخت‌افزار و نرم‌افزار خلق شده و میلیون‌ها انسان از فرهنگ‌ها و ملت‌های متفاوت چنین فرایند پیچیده‌ای را به وجود آورده‌اند، طبیعی است که برقراری امنیت اخلاقی در آن، تنها به مدد فنّاوری، ممکن نخواهد بود؛ بلکه نیازمند آگاهی بیشتر و احساس نیاز کاربران و شهروندان جامعه مجازی به امنیت و آسایش و داشتن رویکردی اخلاق‌مدارانه به ارتباطات در این فضا است.

برخی ضمن جدا کردن حیطۀ اخلاق حرفه‌ای و مجازی از اخلاق اجتماعی در دنیای واقعی معتقدند که خود کاربرِ کارگزار است که با توجه به خواست و نیازش، تشخیص می‌دهد چه چیزی پسندیده و خوب است و چه چیزی بد و ناپسند است و به ضررش تمام می‌شود.

براساس این دیدگاه، اخلاق در دنیای مجازی جدا از اخلاق در دنیای واقعی، در نظر گرفته می‌شود که این خود زمینه‌ساز یک دیدگاه نسبی‌گرایانه در مبحث اخلاق است. به‌عنوان‌مثال، دروغ و توهین به افراد و یا ارائه مشخصات دروغین برای کسب موقعیت بهتر، در یک فضای مجازی، مجاز شناخته می‌شود، درصورتی‌که همان مورد در اخلاق واقعی حاکم بر جامعه، جرم محسوب شده و مطابق با قانون با آن رفتار می‌شود.

در دیدگاه اسلام که رویکردی حقیقت‌گرایانه و مطلق‌گرایانه به مقولۀ اخلاق است، ارزش‌ها و معیارهای اخلاقی ثابت، همه‌زمانی و همه‌مکانی است؛ فلذا بین فضای مجازی و فضای حقیقی تفاوت چندانی وجود ندارد. عملی که در فضای واقعی، جرم است، در فضای مجازی هم جرم محسوب می‌شود. نباید گمان کرد کسی که در فضای واقعی حق توهین، فحاشی و بازی کردن با آبروی دیگران را ندارد، می‌تواند در فضای مجازی، تمامی این جرائم را انجام دهد و مورد بازخواست نیز قرار نگیرد. برخی از بایسته‌های اخلاقی فضای مجازی عبارت‌اند از:

۱. مدیریت زمان

وقت‌گذرانی بیش‌ازحد در فضاهای مجازی، سبب هدر رفتن «زمان» می‌شود. زمان و برنامه‌ریزی برای استفادۀ بهینه از آن، به‌اندازه‌ای مهم است که براساس روایات مربوط به قیامت، بنده در اولین گام با پرسش از «چگونگی استفادۀ از نعمت عمر» روبرو می‌شود؛ازاین‌روست که انسانِ مدرن، ناگزیر از حضور در همه شبکه‌های اجتماعی موبایلی و غیرموبایلی نیست، بلکه در رویارویی با این فضا، از شبکه یا شبکه‌هایی باید استفاده کند که به‌گونه‌ای نیاز او را برطرف می‌کند.

۲. حریم خصوصی افراد

بعضی از کاربران بدون اجازه و رضایت، وارد حریم‌های خصوصی دیگران می‌شوند و چه‌بسا ممکن است از این موارد بر ضرر شخص استفاده نموده و علیه امنیت جانی، مالی و یا امنیت روانی وی اقدامی انجام دهند.

به رسمیت شناختن حریم خصوصی ریشۀ عمیقی در تاریخ دارد. در قرآن مجید، در سوره‌های نور و حجرات و نیز در کلام پیامبر اسلام۹ بر ضرورت احترام به حریم خصوصی تأکید شده است. تجسّس و تفتیش، ورود بدون اجازه به منزل دیگران، دزدکی نگاه کردن، فال‌گوش ایستادن، بدگمانی، سخن‌چینی، غیبت، دشنام دادن، هجو و قذف، اشاعه فحشا و پرده‌دری و بی‌آبرو کردن دیگران ازجمله مواردی است که برای حفظ و پاسداشت حریم اشخاص، همه افراد جامعه از آن بازداشته شده‌اند. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیوتًا غَیرَ بُیوتِکمْ حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَی أَهْلِهَا ذَلِکمْ خَیرٌ لَّکمْ لَعَلَّکمْ تَذَکرُونَ؛ای کسانی که ایمان آورده‌اید به خانه‌هایی که خانه‌های شما نیست داخل مشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن سلام گویید، این برای شما بهتر است باشد که پند بگیرید».

براساس این آیۀ شریفه، هر نوع ورود بدون گرفتن اجازه از صاحب آن، در هر مکانی چه واقعی و چه مجازی ممنوع است. واژۀ «بیوت» (خانه‌ها) را می‌توان منحصر و محدود به ورود به خانه‌های واقعی نکرد و نمونه‌های فراوانی از جمله حریم‌های شخصی موجود در فضای مجازی را نیز مشمول این فرمان الهی دانست. یکی از مهم‌ترین مصادیق نقض حریم خصوصی، هک کردن سایت‌ها و وبلاگ‌ها و سایت‌های افراد و مؤسسات حقیقی و حقوقی است. فرد هک‌کننده در این اقدام حرام و غیراخلاقی، با استفاده از تکنیک‌ها و نرم‌افزارهای خاص، به حریم خصوصی و اطلاعات حقیقی یا حقوقی دیگران نفوذ کرده و گاهی سوءاستفاده‌های فراوانی از آن‌ها می‌برد.

بدیهی است مجازی بودن این فضا و سرک کشیدن و ورود به حریم فرد در فضای اینترنت و شبکه‌های پیام‌رسان و دسترسی مخفیانه به اطلاعات خصوصی وی، از حرمت و ممنوعیت این عمل زشت نمی‌کاهد.

۳. مصادیق نقض حریم خصوصی در فضای مجازی