تصاویر جدید از ماهی عجیبی از اعماق دریا که از درون پیشانی جهان را می‌بیند

صد‌ها متر زیر سطح خلیج مونتری در کالیفرنیا، دانشمندان تصاویری از یک ماهی با سر حباب‌مانندِ شفاف و چشمان کروی سبز رنگی که از پشت پیشانی‌اش پیرامون را می‌بیند، ثبت کرده‌اند.

این موجود عجیب که ماهی شیشه‌سَر (Macropinna microstoma) نام‌گذاری شده یک گونه از تیره‌ی ماهی‌های چشم‌بشکه‌ای است که تاکنون به ندرت دیده شده است. پژوهشگران مؤسسه تحقیقاتی آکواریوم خلیج مونتری (MBARI) پیش از این تنها ۹ بار موفق به ثبت تصاویر این گونه جانوری شده بودند. این در حالی است که آن‌ها بیش از ۵۶۰۰ مأموریت غواصی با ابزار هدایت‌پذیر از دور (ROV) خود در زیستگاه این ماهی انجام داده‌اند.

اما هفته گذشته، تیمی از دانشمندان MBARI با استفاده از ابزار هدایت‌پذیر از دور وِنتانا توانستند یک ماهی شیش‌سر را در آب‌های این خلیج مشاهده کنند. به گفته توماس نووِلس کارشناس ارشد آکواریوم در آکواریوم خلیج مونتری، این تصاویر زمانی ثبت شده که ROV در عمق ۶۵۰ متری دره زیر دریایی مونتری، یکی از عمیق‌ترین دره‌های سواحل اقیانوس آرام، در حال حرکت بوده است.

او می‌گوید: «در ابتدا ماهی شیشه‌سر از فاصله زیاد، بسیار کوچک به نظر می‌رسید. ولی من بلافاصله متوجه شدم که به چه چیزی نگاه میکنم. نمی‌توان آن را با چیزی دیگری اشتباه گرفت.»

موجی از شادی اتاق کنترل را فرا گرفته بود. نوولس دوربین ROV را روی هدف متمرکز می‌کرد و نات بِرِک هدایتگر ROV، این ربات زیر دریایی را در جهت ماهی چشم‌بشکه‌ای نگه می‌داشت. نوولس می‌گوید: «همه ما می‌دانستیم این ممکن است تجربه‌ای یکبار برای همیشه در عمرمان باشد، زیرا این موجود خجالتی به ندرت دیده می‌شود.»

در نور ربات زیر دریایی چشمان این ماهی به رنگ سبز روشن دیده می‌شوند و می‌توان به آسانی آن‌ها را از درون محافظ شفاف و پر از مایعی که سر ماهی را پوشانده تشخیص داد.این چشم‌ها بسیار به نور حساس هستند و می‌توانند در جهت بالا یا رو‌به‌رو حرکت کنند. دو کپسول تیره رنگ که جلوی چشمان ماهی قرار دارند، حاوی عضو‌های بویایی جانور هستند.

زیستگاه ماهی چشم‌بشکه‌ای در محدوده دریای برینگ تا ژاپن و باخا کالیفرنیا در مکیزیک قرار دارد. این ماهی در محدوده گرگ‌و‌میش اقیانوس (عمق ۲۰۰ تا ۱۰۰۰ متری دریا) و به‌طور خاص در عمق ۶۰۰ تا ۸۰۰ متری زیر سطح دریا که منطقه تاریکی شروع می‌شود، زندگی می‌کند.

دانشمندان تخمین دقیقی از تعداد این ماهی‌های «کَله ژله‌ای» در اقیانوس ندارند.

بروس رابینسون، دانشمند ارشد MBARI می‌گوید:

اطلاع ما از جمعیت این گونه چیزی بیش از حدس و گمان نیست. ماهی‌های چشم‌بشکه‌ای از سایر ماهی‌های محدوده گرگ‌و‌میش مانند فانوس‌ماهی و گوشه‌دهانان کمتر مشاهده می‌شوند و برخورد‌ با آن‌ها مشابه قلابچه‌ماهی‌ها، وال‌ماهی‌ها و مارماهی پلیکانی، بسیار نادر است.

براساس مشاهدات پژوهشگران MBARI که در سال 2008 در مجله Copeia منتشر شد، دانشمندان فکر می‌کنند ماهی‌های شیشه‌سر معمولا بی‌حرکت باقی می‌مانند و منتظر عبور طعمه‌های آسانی چون پلانکتون‌های جانوری و عروس‌های دریایی از بالای سرشان می‌مانند. این توانایی با استفاده از باله‌های بزرگی که در اطراف بدن آن‌ها گسترش یافته، ممکن می‌شود. ماهی شیشه‌سر با نشانه‌رَوی چشم‌های خود به سمت بالا می‌تواند سایه طعمه‌ها را تشخیص دهد و رنگ‌دانه‌های سبز رنگ چشم آن احتمالا نور خورشید را که از سطح اقیانوس می‌رسد، حذف می‌کنند.

هنگامی که یک ماهی چشم‌بشکه‌ای، یک عروس دریایی نورانی یا یک سخت‌پوست را تشخیص می‌دهد، به سمت بالا حرکت می‌کند تا شکار را در دهان خود به دام اندازد. در همین زمان چشمانش به سمت جلو می‌چرخند تا مسیر حرکتش را ببیند. دانشمندان فکر می‌کنند ماهی شیشه‌سر ممکن است گاهی غذای ماشوره‌داران (که تجمعی از جانورانی شبیه عروس دریایی است که در کنار یکدیگر خطوط بزرگی را تشکیل می‌دهند و به کمک شاخک‌های خود شکار می‌کنند) را مانند آنچه در ویدیویی از سال ۲۰۰۹ مشاهده شد، بدزدد. سر شفاف این ماهی چشم‌بشکه‌ای ممکن است از آن در برابر نیش‌های روی شاخک‌های ماشوره‌داران محافظت کند.

رابینسون می‌گوید: «بیشتر زوایای تاریخچه حیات این موجودات ناشناخته است و آنچه فکر می‌کنیم درباره آن‌ها می‌دانیم، بر پایه حدس و گمان است.»

ماهی شیشه‌سر برای نخستین بار در سال ۱۹۳۹، در میان تور ماهیگیران مشاهده شد. ولی سر شفاف آن‌ها در تور تخریب شده بود و تا دهه ۲۰۰۰ میلادی، زمانی که دانشمندان MBARI یکی از آن‌ها را در زیستگاه خودش مشاهده نکرده بودند، این موضوع بر آن‌ها پوشیده بود.

در مأموریت جدید MBARI، تیم دانشمندان مشتاقانه ماهی شیشه‌سر را تا زمانی که از آن‌ها دور شده دنبال و مشاهده کردند و سپس جستجوی خود را برای عروس‌های دریایی و شانه داران در اعماق دریا دنبال کردند.

نوولس می‌گوید: «ما قصد جمع‌آوری این جانور را نداریم، زیرا آکواریوم ما برای مراقبت از این ماهی ناشناخته آماده نشده است.»

براساس وب‌سایت این مجموعه، در بهار ۲۰۲۲ آکواریوم خلیج مونتری نمایشگاه جدیدی با نام «به سوی اعماق: کشف اقیانوس ناشناخته ما» برگزار خواهد کرد که شامل انواع گونه‌های آب‌های عمیق از جورپا‌های بزرگ و عنکبوت‌های دریایی، تا شانه‌دار شکم‌خونی می‌شود. بسیاری از این موجودات گویی از درون داستان‌های علمی تخیلی بیرون کشیده شده‌اند.