دربارۀ فیلم و فیلم ­درمانی

رحیم رابط

از زمان ابداع سینما فیلم ها همواره مورد توجه عموم مردم اعم از طبقۀ روشنفکر، مرفه، بیسواد و کم­ درآمد بوده اند.
سینما و فیلم یکی از دستاوردهای بشر در عصر مدرن محسوب می­شود که همواره با اهدافی متفاوت مسیری را که شروع کرده است ادامه داده و در حال پیشرفت و تکامل بوده است. انسان­ها از رهگذر فیلم­ها موضوعات مختلفی را در برهه­ های مختلف زمانی نشان داده اند و به دلیل بُرد وسیع و سریع مسینما و فیلم خیلی راحت­ تر و مؤثرتر به اهداف خویش رسیده اند.
یکی از این اهداف و دستاوردهایی که خواسته یا ناخواسته از طریق فیلم ها عاید بشر شده است حوزۀ "روان­شناسی فیلم" است.
به طور کلی از فیلم­ها و سینما برداشت­ها و استفاده ­های متعددی صورت گرفته است که می­توان به حوزه­ های سیاست و سینما، اقتصاد و سینما، تبلیغات و سینما، جنگ و سینما و حوزۀ اجتماعی یا جامعه­ شناسی فیلم اشاره کرد؛ اما در این بین چیزی که شاید توجه بیشتر مردم را جلب کرده و کارکرد پالایش روانی داشته است حوزۀ روان­شناسی فیلم است که فرد با مشاهدۀ یک فیلم چه در سالن­های مرموز سینما و چه به صورت فردی در خانۀ خود همواره به یک حس راحتی و شعفِ درونی رسیده است.

فیلم­ها در طول تاریخ پیدایش خود غیر از اینکه محملی برای تفریح و سرگرمی دوستداران سینما بوده اند، کارکردهای مختلف دیگری نیز داشته اند که از جملۀ آنها می­توان به کارکرد آموزشی، راه درست زندگی کردن، پرداختن به ارزش­های اخلاقی زندگی، مقابلۀ سازگارانه با استرس­ها و مشکلات زندگی، تجربیات هیجانی عمیق، فرصت هایی برای ایجاد تعاملات اجتماعی عمیق­تر و پی بردن به نواقص رفتاری خود اشاره کرد.
در واقع "فیلم ها، دنیای تماشاگر را به شخصیت­ها و طرح داستان پیوند می­زنند و یک رشته الگوهای احساسی، اندیشه­ ای و رفتاری را برای افراد به نمایش می گذارند تا آنها با این الگوها هم ذات­ پنداری کرده یا از آنها الهام بگیرند و به برطرف شدن مشکلات امیدوار شوند" (اوحدی، 88).
فیلم­ ها می توانند خُلق ما را بالا ببرند، اضطراب ما را تسکین ببخشند و حتی کاری بکنند که ما با درد­ها و رنج­های خود کنار بیاییم (مور، 2018).
فیلم ­ها در حال حاضر فقط وسیله­ ای برای تفریح و سرگرمی نیستند؛ بلکه یکی از کارکردهای اساسی که پیدا کرده ­اند استفاده از آنها در فرآیند درمان و رشد شخصی و بهبود روابط انسانی و زوجین است که تحت عنوان "فیلم ­درمانی" از آن یاد می شود که "با فراگیر شدن تماشای فیلم، برخی از روان­درمانگران به این اندیشه افتادند که در کنار روان­ درمانی­ های بنیادینِ کلاسیک، از ابزار و رسانۀ سینما به عنوان درمان کمکی و شتاب دهندۀ روند درمان اصلی بهره بگیرند" (اوحدی، 88).

معادل های خارجی­ ای که در این زمینه در بافت کاربرد فیلم­ها در درمان به کار رفته است عبارتند از: فیلم درمانی، سینما­درمانی، مووی تِراپی، ریل تِراپی که معروف­ترین و رایج­ ترین­ شان همان فیلم درمانی یا سینما درمانی است و معادل فارسی­ ای که برای آنها به کار می رود همین معادل­ های اخیری هستند که گفته شد.

سینما درمانی را به عنوان "عامل تسریع کننده در رشد و سلامت برای کسانی که تحت تأثیر فیلم­ها، آگاهی و یادگیری خود را افزایش می­دهند می شناسند.
در سینما درمانی اثر تصاویر، طرح، موسیقی و سایر مؤلفه های فیلم روح و روان را تحت تأثیر قرار داده و موجب تغییرات بینشی و سلامت روح و روان می شود" (خزایی، 95).
تعاریف متعددی از فیلم درمانی ارایه شده است که در مجموع می­توان گفت فیلم درمانی فرآیندی است که در جلسات مشاوره ­ای و درمانی - به صورت فردی یا گروهی- از قدرت تأثیرگذاری فیلم­ها بر روی افراد استفاده می کنند تا فرد مشکل­ دار با اِسناد و فرافکنی احساسات خویش به یکی از شخصیت­های فیلم و هم ذات پنداری با او به یک بینش دست یابد و از طریق تجربۀ این بینش در رسیدن به کشف و شهود به پالایش درونی پرداخته و بتواند مسیر بهیودی و رشد شخصی را پیدا کند.
البته تصور نشود که فرد در فیلم­ درمانی یک حلقه فیلم را در یک دستگاه ویدیو یا هر وسیلۀ دیگر قرار می دهد یا فیلمی را در سینما تماشا می کند و با دیدن آن فیلم مشکل روانی­ اش برطرف شده و خاتمه می باید و به همین راحتی می تواند بهرۀ خویش را از فیلم ببرد، نه به هیچ وجه اینگونه نیست. هرچند همین روش نیز خالی از لطف برای وی نخواهد بود. اما فیلم ­درمانی یک فرآیند کاملاً حرفه ای و با تفاهم ­نامه های مشخص درمان است که یک روان­ درمانگر یا متخصص فیلم درمانی به عنوان "تسهیل­گر" و رهبر گروه یا جلسۀ مشاورۀ فردی به این درمان با شرایط خاص که گفته خواهد شد می پردازد.

در واقع فیلم­ درمانی یکی از درمان­ های ضمیمه ای و مکمل درمان اصلی است که درمانگر به منظور شتاب بخشیدن به فرآیند درمان و حصول هرچه سریعتر به نتیجه، از آن استفاده می کند. همانطور که گفته شد نباید تصور کرد که با دیدن یک یا چند حلقه فیلم می توانیم به درمان قطعی یک اختلال یا حل یک مشکل دست یابیم؛ بلکه فیلم ­درمانی یک درمان کمکی است که گاهی اوقات بعضی از درمانگران علاقمند به این حوزه از آن استفاده می­کنند.
فیلم درمانی زیرمجموعۀ هنر درمانی محسوب می شود که اساس و مبنای آن کتاب­ درمانی است (استرانگ و لوتر، 2015).
یعنی مطالعۀ کتاب به منظور بهبودی و رسیدن به یک راه حل جهت برطرف کردن مسایل زندگی؛ منتها با این تفاوت که ما در فیلم­ درمانی قصه­ ها و داستان­ها را به صورت نمایشی، تصویری و عینیت بخشی شده و با کیفیت بسیار عالی می­بینیم.
در دهۀ 1930 ویلیام سی. منینگر نیز به بیماران دچار اختلالات روانپزشکی سفارش می­کرد که برخی از داستان­ها را به تناسب بیماری­ شان بخوانند که از آن هنگام رویکرد­هایی با عناوین کتاب درمانی، قصه درمانی پدید آمدند و روان درمانگران برای دهه­ ها از آن به عنوان درمان­ های کمکی و سودمند یاری گرفته­ اند (اوحدی، 88).

هر چند پیدایش فیلم­ درمانی قدمتی به درازای تاریخ دارد و به" فن پالایش" مطرح شده از سوی ارسطو برمی­گردد؛ اما از سه شخص می­توان در این زمینه نام برد که هرکدام به نوعی از پیشگامان این حوزه محسوب می شوند که از این قرار است: برنی وودر با تألیف کتاب "فیلم­ درمانی چگونه زندگی شما را تغییر می­دهد" در سال 1988 از پایه­گذاران این رویکرد به حساب می آید (مهدیه و توسلی؛ 2017)، گری سولومون با وضع اصطلاح سینمادرمانی و نوشتن مطالبی به عنوان کاربرد سینما به عنوان درمان برای اولین بار دومین فردی است که در این زمینه معروف است (سولومون، 2020) و نهایتاً اینکه به اعتقاد عناصری (1380) طراح و بانی اصلی سینمادرمانی در سال­های گذشته برژیت وُلز بوده است که بنا به اذعان خود ولز (2020) ایجاد و گسترش فیلم­ درمانی عمدتاً در ذهن­ های مختلف انسان­ها در دهۀ 2000 شکل گرفته است؛ اما با وجود این او خود را دارای سهم عمده در شکل­ گیری و گسترش فیلم­ درمانی یا سینمادرمانی در سال­های اخیرمی داند.

روش انجام فیلم ­درمانی نیز به این شکل است که "بیماران طی روند روان­درمانی به تماشای فیلم­ هایی که متناسب با مشکلات و وضعیت­شان برگزیده شده است می­ پردازند.
برداشت ­های هر بیمار از هر فیلم از سوی روان­درمانگر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و در راستای شتاب بخشیدن به روند روان­ درمانیِ شناختی یا تحلیلی، از آن سود جسته می شود" (مهدیه و توسلی؛ 2017).
با این وجود با توجه به اینکه فیلم ­درمانی جزو درمان­های خود-یار نیز به شمار می­آید؛ یعنی افرادی که مبتلا به بیماری روانی یا مشکل شدیدی در زندگی نیستند نیز می­توانند به تنهایی فیلم­ های مورد توجه خود را تماشا کرده و از طریق تماشای آن فیلم­ ها آموزش ببینند یا به تخلیۀ هیجانی پرداخته و یا در راستای رشد مثبت شخصی استفاده­ های دیگری از آن داشته باشند.