کتاب آب در آئینه آداب استان اردبیل ، نگاهی به مایع حیات در دارالارشاد

به گزارش ایرنا، چنانکه در مقدمه کتاب نیز مورد اشاره قرار گرفته است، آب آشناترین تجسم برای مفهوم زندگی و رمز کل چیزهایی است که بالقوه وجود داشته، سرچشمه و زهدان همه امکانات هستی از آغاز بوده است و در پایان هر دوره تاریخی یا کیهانی نیز باز می‌آید.

هر جا آب باشد، خرمی و آبادانی هم هست و از این رو تمدن‌های بزرگ دوران باستان نیز همه در کنار رودهای بزرگ و پرآب پدید آمده‌اند؛ مانند تمدن میانرودان در اطراف رودهای دجله و فرات، تمدن سند در حاشیه رود سند و تمدن مصر باستان در کنار رود نیل.

این مایع هستی‌بخش به واسطه نقش برجسته‌ای که در زندگانی و بقای موجودات زنده داشته، همواره تاریخ مورد احترام انسان‌ها بوده و تمامی ادیان و عقاید در مناسک و مراسم مذهبی مختلف خود آن را به عنوان جزیی جدایی‌ناپذیر از این مناسک و مراسم معرفی کرده‌اند.

این جایگاه چنان بوده که حتی آب از سوی برخی ادیان و ملل مورد احترام و پرستش قرار می‌گرفته است؛ به طوری که مردم با عزت و تکریم همراه با ترس به چشمه‌ها و آب‌های معجزه‌گر نزدیک می‌شدند؛ مراسم مذهبی خاصی برای آب قایل شده یا آن را پرستش کرده و خدایانی به آن نسبت می‌دادند.

گذشتگان آب را خمیرمایه حیات و خلقت می‌دانستند و از همین رو ایزد باران و یا آب و دریا در بین اقوام باستان مقام بالاتری نسبت به ایزدان دیگر عناصر داشتند؛ این الهه‌ها در آشور ملیتا، در بابل ایشتار، در فنیقیه استرادت، در یونان آفردیت، در ارامنه آنهاید و استخیک و در ایران آناهیتا نامیده می‌شدند.

نقش آب تنها در پایه‌ریزی تمدن‌های مادی بشر منحصر نمی‌شود، بلکه همانگونه که در تعریف تمدن آن را مجموعه اندوخته‌های مادی و معنوی بشر نامیده‌اند؛ آب از بعد معنوی و فرهنگی نیز در تکوین آیین‌ها و تفکرات فلسفی بشر تاثیرگذار بوده است.

آب در اساطیر ایرانی

آب یکی از مقدس‌ترین عناصر طبیعی نزد ایرانیان باستان بوده و بر طبق باورهای اساطیری در گاهانبار دوم از گاهانبارهای شش‌گانه آفرینش و در میانه تیرماه آفریده شده و البته آفرینش آن پس از آفرینش آسمان و پیش از آفرینش سایر موجودات صورت پذیرفته است.

آریایی‌ها قبل از ورود به فلات ایران مظاهر طبیعی را پرستش می‌کردند مانند خدای باد، خورشید، آناهیتا، اپم نپات، نگهبان آبها و مزدا مظهر دانایی؛ اما پس از ظهور زرتشت وی گروهی از این خدایان را به مرتبه ایزدی تنزل داده و اهورامزدا را به عنوان خداوند یکتا در راس گروه امشاسپندان یا جاودانان مقدس قرار داد.

ایرانیان باستان بر این باور بودند که قطرات باران را ایزد تیشتر ساخته و باد آنها را به سویی برده تا دریای بی‌انتهایی را که آن سوی قله البرز قرار دارد، تشکیل دهد؛ این دریاچه چنان وسیع بوده است که هزاران دریاچه را در بر گرفته و این دریاچه‌ها چشمه‌های ایزدبانوی آناهیتا بوده‌اند.

ایرانیان چنان آب را مقدس می‌شمردند که در تمیز نگاه داشتن آن توجه خاصی به‌کار می‌بردند و به هیچ وجه منابع را آلوده نمی‌کردند؛ حتی با انجام مراسم ویژه‌ای به مناسبت‌های خاص برای آب نثار می‌داده‌اند و به این منظور گودالی در کنار آب رود یا دریا و چشمه می‌کندند و خون قربانی را آنجا می‌ریختند تا آب را آلوده نکند.

آن قبایل و جوامع با اسکان یافتن در مناطق مختلف فلات ایران به دلیل اشغال در بخش کشاورزی، نیاز بیشتری به آب پیدا کرده بودند؛ آب را در بستر باورهای دینی و مذهبی خود قرار دادند و شاید از دلایل ظهور مجدد، تقدیس و نیایش ایزدانی چون آناهیتا و تیشتر همین اهمیت آب در نزد آریایی‌های ساکن در فلات بوده باشد.

حتی در آن دوران در آبان‌روز از ماه آبان که روز دهم آبان‌ماه بود، جشن سرورآمیز برپای می‌داشتند که آن را آبانگاه می‌خواندند و بر این باور بودند که در این روز پسر تهماسب به شاهی رسیده و مردمان را به حفر انهار و تعمیر آنها امر کرده است.

آب در آیین اسلام

آب در فرهنگ دین مبین اسلام نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و جهان خلقت بدون آب هیچ معنا و مفهومی ندارد؛ به طوری که جزو مطهراتی به‌شمار آمده است که به وسیله آن می‌توان نجاسات را از بین برد.

قرآن کریم اهتمام و عنایت ویژه‌ای به عناصر طبیعت داشته و در این میان آب از عمده‌ترین عناصر به شمار رفته است؛ چنان که خداوند متعال در آیات متعدد انسان را به تفکر در آب و شکرگزاری این نعمت بزرگ یادآور شده است.

کلمه ماء به معنی آب ۶۳ بار در قرآن آمده است؛ این لغت که با تغییر شکل کلمه عبری مُی-میم به شکل ماء وارد زبان عربی شده است، در اصل به معنی هر مایع غیرجامد است؛ چه آب مطلق باشد یا آب‌های مضاف، ولی وقتی به صورت ماء مطلق استفاده می‌شود، منسوب به آب خالص است.

بر این اساس آب در قرآنچند معنای اصطلاحی دارد که از آن جمله می‌توان به معنای آب باران، بستر و ظرف عرش خداوند، منشاء خلقت، آب وضو و غیره اشاره کرد.

بنابر استنباط مفسرین عرش خدا بر روی آب و بهشت به صورت باغ‌هایی که نهرهایی زیر آنها جاری است، تشریح شده و به نظر می‌رسد که در قرآن آب با ارزش‌ترین آفریده خداوند بعد از انسان است.

این جایگاه و خاصیت حیات‌دهندگی آب در آیات متعدد قرآن کریم از جمله آیات ۴۸ و ۴۹ سوره فرقان مورد اشاره قرار گرفته است: و او خداوندی است که بادها را پیشاپیش باران فرستاد و از آسمان آبی پاکیزه‌کننده فرو فرستاد تا با وسیله آن با رویش گیاهان سرزمینی مرده را زنده کند... .

آب در آداب مردم اردبیل

نقش آب باعث شده است تا بیشتر آداب و رفتارهای اهالی استان اردبیل بر محور این ماده حیاتی تنظیم شود؛ وضعیت اقلیمی منطقه و نیاز مردم به آب، کم‌آبی و مشکلات آبیاری باعث شد تا آب و امور مربوط به آن در مرکز دقت مردم قرار گیرد و بخشی از موضوعات فولکلور منطقه به این موضوع اختصاص یابد.

اهالی آذربایجان از زمان‌های قدیم چهار عنصر، آب، آتش‌، باد و خاک را باعث بیداری طبیعت می‌دانستند و چهار چهارشنبه آخر سال را به نام این چهار عنصر اصلی به ترتیب به سو چرشنبه‌سی، اود چرشنبه‌سی، یئل چرشنبه‌سی و توپراق چرشنبه‌سی نامگذاری کرده و در هر یک مراسمی اجرا می‌کردند.

در باور مردم اردبیل اولین چیزی که با تحویل سال تازه می‌شود، آب است؛ به همین خاطر مردم در گذشته، صبح نخستین چهارشنبه اسفندماه که "سو چرشنبه‌سی" بود، قبل از طلوع آفتاب به سراغ آب‌های روان رفته و از روی آب می‌پریدند، به هم آب می‌پاشیدند و نغمه می‌خواندند.

در روستاهایی که چشمه و رودخانه‌ای وجود نداشت، مراسم مذکور را از طریق حفره‌های انجام می‌دادند که از مدت‌ها قبل به این منظور آماده شده بود؛ اهالی روستای مذکور در ماغه کوه نزدیک روستای خود حفره تونل مانندی ایجاده کرده و در صبح چهارشنبه از درون عبور کرده و معتقد بودند که با عبور از درون این حفره تمامی درد و بلای آنها و احشامشان درون آن حفره و زیر خاک دفن خواهد شد.

اما در واقع رفتن به سراغ آب‌های روان به نوعی تطهیر به واسطه آب بود که به مرور زمان شکل اصلی خود را از دست داد؛ آیین‌ها و مراسم سه چهارشنبه سو، اود و یئل متروک شد و در مراسم آخرین چهارشنبه سال که به چهارشنبه سوری معروف است، ادغام گردید.

استسقاء یا نماز باران، مصلایه چیخماق، استمطار از سنگ باران‌زا، چمچه خاتون یا عروسک باران، آش باران و دعای باران جلوه‌های مختلفی از آئین‌های مردم این خطه برای طلب‌باران است که بعضی از آنها وجهه دینی و برخی ریشه اساطیری دارند.

کتاب آب در آئینه آداب استان اردبیل در ۲۱۰ صفحه از سوی انتشارات محقق اردبیلی روانه بازار شده است.