کتابک و «ادبیات کودکان در عمل»

و اکنون که به چارده رسیدی
چون سرو بر اوج سرکشیدی

با گذشت بیش از یک دهه از فعالیت گسترده کتابک، اکنون به استقبال کتابک چهارده ساله می‌رویم. کتابکی که دیگر به نامی معتبر در صحنه ترویج خواندن و ادبیات کودکان تبدیل شده است. چهارده سال پیش در اوج ناباوری جامعه فرهنگ کودکی و ادبیات کودکان در ایران، کتابک پا به فضای کمتر شناخته شده دنیای مجازی گذاشت. در آن روزها، از شبکه‌های اجتماعی آن چنان خبری نبود. وبلاگ و وبلاگ نویسی در اوج بود و موضوع دسترسی به داده‌ها و اطلاعات در سایت‌های غیرخبری هنوز چندان جدی گرفته نمی‌شد. وبلاگ‌ها نیامده بودند که بمانند، چون مطالبی که در آن‌ها گذاشته می‌شد از همان جنس بود که امروزه در شبکه‌های اجتماعی می‌بینیم.

ما آمده بودیم کاری متفاوت کنیم. اطلاعات و داده‌هایی مانا و ماندگار را در فضای وب بگذاریم تا در دسترس همگان باشد. هدف‌های مان هم روشن بود. می‌خواستیم در زمینه، ادبیات کودکان، ترویج خواندن و کتاب‌های باکیفیت کار کنیم و راهنمایی باشیم برای آن‌ها که نمی‌توانستند تفاوت میان کتاب باکیفیت یا کم کیفیت و بی کیفیت را به سادگی دریابند. قصدمان این بود که در این زمینه الگوهایی ساده و روشن را در اختیار کسانی بگذاریم که برای ارزیابی نیاز به نظر کارشناسانه داشتند. این کار را ما در کتابک آغاز کردیم و با گذشت هر سال، کتابک کم کم به جایی رسید که اکنون مرجع اصلی کسانی شده است که می‌خواهند مبانی ادبیات کودکان، مطالعات کودکی و مفاهیم و الگوهای ترویج خواندن را بشناسند. در دنیای ادبیات کودکان و در محافل آکادمیک به این روش از کار «ادبیات کودکان در عمل» می‌گویند. جامعه ما البته با این شیوه از گسترش ادبیات کودکان ناآشنا نیست و شورای کتاب کودک که به دست روشنگران برجسته در عصر خود پایه گذاری شد، درست برمبنای همین نظریه شکل گرفت. میان جامعه فرهنگی و خانواده‌ها باید یک حلقه پیوند باشد که ادبیات کودکان را در این سطح ترویج کند. شورای کتاب کودک برای چند دهه این نقش را برعهده داشت. پس از آن با تحولی که در جهان اطلاعات و ارتباطات رخ داد، نهادهایی که در فضاهای فیزیکی فعالیت می‌کردند یا باید کار خود را به این عرصه می‌بردند یا این که به همان فضای کوچک تأثیرگذاری بسنده می‌کردند. در جهان امروز پایگاه‌های فرهنگی که در فضای وب شکل گرفته‌اند، و مانند کتابک این کار را انجام می‌دهند بسیار هستند. یک نمونه عالی از این سایت‌ها که در آن فضای آکادمیک با فضای «ادبیات کودکان در عمل» به شکلی معنادار آمیخته شده است «ریدینگ راکتز»[۲] است که از جنبه فلسفه کار، خواندن را در معنای عمیقی که جای آن در جامعه‌هایی مانند ایران خالی است، در نظر گرفته و ضمن کمک به بهبود سواد خواندن به ترویج «ادبیات کودکان در عمل» نیز می‌پردازد. پایه گذاران کتابک هم اگرچه از ابتدا در آرزوی این بودند که روزی به چنین جایگاهی در جامعه فارسی زبان برسند، اما به سبب برخی بازدارنده‌های ساختاری که در همین جستار روشن خواهیم کرد، تاکنون در این کار موفق نبوده‌اند و اما این کار را به گونه‌ای دیگر که پیوند آموزش سواد شکوفایی و سواد پایه به ترویج خواندن است، در برنامه‌هایی مانند «با من بخوان» پیش می‌برند.

حال اگر قرار باشد بر مبنای نظریه‌های گسترش سواد خواندن و «ادبیات کودکان در عمل» نگاهی به عملکرد کتابک داشته باشیم، شاید تا اندازه‌های داده‌های آماری بتواند عمق تأثیر آن را روشن کند. کتابک در وضعیت کنونی بر مبنای ارزیابی گوگل آنالیتیک، از یکم بهمن ماه گذشته تا همین تاریخ در سال ۱۴۰۰ یک میلیون و صد هزار کاربر و یک و نیم میلیون بازدید از سایت داشته است. چنین حجمی از بازدید برای یک سایت که در حوزه مشخصی آن هم فرهنگ کودکی و ادبیات کودکان کار می‌کند، بسیار نویدبخش است و البته باید تاکید کرد که این کارکرد معمولی کتابک بوده است، وگرنه در دوره محدودیت‌های ناشی از گسترش ویروس کرونا که دسترسی حضوری به کتابخانه‌ها ناممکن یا محدود شد، این نقش در کتابک پررنگ‌تر هم شده بود. افزایش آمار مخاطبان به یک و نیم برابر آن چه که امروزه کتابک دارد، به ویژه در ماه‌هایی که کشور در قرنطینه بود، حکایت از این دارد که انسان امروز نیازمند راه‌های جایگزین برای دسترسی به اطلاعات و دانش‌های گوناگون است تا بتواند در مواقع بحرانی نیز پویایی خود را حتا در خانه حفظ کند.

با این داده‌ها می‌تواند ادعا کرد که کتابک اکنون به حلقه اول و زنجیر اصلی پیوند «ادبیات کودکان در عمل» در ایران تبدیل شده است. هرچه نقش این پایگاه فرهنگی بیش‌تر می‌شود، نقش نهادهای سنتی که متکی به خدمات حضوری هستند، کم رنگ‌تر می‌شود. چنین نهادهایی که در جای خود بسیار ارزشمندند، در بهترین حالت به چند هزار نفر از پیرامون خود خدمات می‌دهند. اما آن خدماتی که کتابک در حوزه کتابشناسی کتاب‌های باکیفیت و ادبیات کودکان ارائه می‌دهد بدون مرز است. از دورترین نقاط جهان به ایران مانند کانادا و استرالیا تا نزدیک‌ترین آن‌ها که همسایه هم فرهنگ مان کشور افغانستان است شبانه روز از محتوای تولید شده در این سایت بهره می‌برند. کاری که به هیچ وجه یک نهاد سنتی نمی‌تواند در این حوزه انجام دهد.

آن چیزی که در کتابک گردآوری شده است، شاید به سبب لایه‌های تو در توی آن نتوان به سادگی برای مخاطبان باز کرد. تنها باید یک بازدیدکننده مشتاق بود و این لایه‌ها را زیر و رو کرد تا عمق محتوای گردآوری شده در آن را متوجه شد. برای نمونه در این سایت معرفی بیش از دو هزار کتاب کودک و نوجوان باکیفیت از ناشران این حوزه آمده است. این کتاب‌ها در حقیقت گلچینی هستند از کتاب‌های موجود در بازار نشر ایران که مرز میان ادبیات کودکان تجاری و ادبیات کودکان حقیقی را نشان می‌دهد. کتابک در این میان مرزی است میان آن نگاه تجاری که کودک را تنها سوژه‌ای برای سودآوری می‌داند با آن نگاه معنوی و فرهنگی که می‌خواهد کودک در بستری مناسب رشد کند. در حقیقت یکی از کارهایی که کتابداران کودک و نوجوان در کشورهای پیشرفته به عنوان یک شبکه انسجام یافته کتابخانه‌ای انجام می‌دهند، همین مرزبندی‌ها است که سازوکارهای روشن آن در برنامه‌های «ادبیات کودکان در عمل» باز شده است.

جدای از معرفی این کتاب‌ها، در کتابک، هزاران مقاله و گزارش وجود دارد که در زمینه‌های گوناگون از شناخت پدیدآورندگان ادبیات کودکان تا جایزه‌های ادبیات کودکان، تا موضوع‌هایی مانند روزهای جهانی مربوط به کودکان و فرهنگ کودکی و مقاله‌های اساسی درباره سواد خواندن و ترویج خواندن در میان آن‌ها دیده می‌شود تا هر کسی به فراخور حال و نیازهایش بتواند از این پایگاه فرهنگی بهره ببرد. جنس مقاله‌های و گزارش‌هایی که در کتابک هست، شاخص دیگری از «ادبیات کودکان در عمل» را نشان می‌دهد. این گونه از مقاله‌ها که آگاهی بخش هستند، بیش‌تر به هدف روشن سازی گروه هدف آموزگاران، کتابداران و والدین تهیه شده است و بنابراین پشتوانه‌ای قابل توجه برای رشد ادبیات کودکان و ترویج خواندن در خانواده و آموزشگاه و کتابخانه است.

در این مورد، البته با گذشت هر سال کتابک، حوزه تولید محتوای خود را نیز گسترش داده است. در چند سال گذشته، «آوای کتابک» به مجموعه تولید محتواهای کتابک افزوده شد. آوای کتابک می‌کوشد آثار و اندیشه‌ها، قصه‌ها و شعرهای در این حوزه را در اختیار کسانی بگذارد که ترجیج می‌دهند به جای خواندن، بشنوند. هم چنین از پایان سال ۱۳۹۹ گونه‌های ادبی مانند شعر و قصه، لالایی، ترانه متل و ... بخشی از فضای کتابک را پر می‌کنند تا خانواده‌ها و کتابداران بتوانند به آسانی محتوای تولید شده در این عرصه را با کودکان سهیم شوند و از آن بهره ببرند.

کتابک اگرچه به راستی در فضای تولید محتوای فرهنگ کودکی و «ادبیات کودکان در عمل» یگانه است، اما با همه این کارهایی که برای پربارتر شدن آن انجام شده است، از ضعف‌هایی رنج می‌برد که برآمده از وضعیت عمومی جامعه است و پیش‌تر از آن به عنوان بازدارنده‌های ساختاری در این حوزه نام بردیم. در تولید محتوا که بنیادی‌ترین کار برای یک سایت است، کتابک هنوز متکی به مترجمان و نویسندگانی است که گاه داوطلبانه و گاه با پرداخت های اندک این کار را انجام می‌دهند. سنجش میان هزینه‌هایی که برای کتابک می‌شود با سایت‌های دولتی و نیمه دولتی که مدعی هستند در این حوزه یا حوزه های مشابه کار می‌کنند تفاوت از زمین تا آسمان است. کتابک از آغاز کار خود با نگاه کار داوطلبانه‌ای که ناظر بر جمع پایه گذاران آن بود، با کم‌ترین بودجه بالاترین کارایی و دستاورد را داشته است. با این همه تنها بودجه‌های مالی نیست که سرنوشت چنین نهادهای فرهنگی را پس و پیش می‌کند. نویسندگان و تولیدکنندگان محتوا، و نیروی فنی که باید این نهاد را اداره کنند، از هر عاملی مهم‌تر هستند. در این موارد دست کتابک بسته است. سبب چیست؟ امروزه در بخش تولید محتوای این حوزه نویسندگانی که بخواهند به کارهایی از این جنس بپردازند حکم کیمیا را دارند. با دانشگاهی شدن ادبیات کودکان، آن‌ها که پایه گذار این راه بودند، همواره نوید می‌دادند که دانش آموختگان این حوزه می‌توانند به غنای ادبیات کودکان بیافزایند. چنین نشد و به احتمال زیاد با این شکل از نظام دانشگاهی چنین نیز نخواهد شد، زیرا از همان هنگامی که این رشته در ایران دانشگاهی شد کسانی که دلسوزتر بودند، مانند ثریا قزل ایاغ فریاد برآوردند که رشته‌های دانشگاهی ادبیات کودکان در غرب روی دو بال نظریه پردازی و ترویج خواندن یا «ادبیات کودکان در عمل» کار می‌کنند. ما بال اول آن را گرفتیم که رفتن به سوی آشنایی با نظریه‌های ادبیات کودکان است، که البته با کیفیت آموزش دانشگاهی در حوزه‌های علوم انسانی در ایران امروز، حاصل کار نیز مشخص و گویا است. برایند این روند گروهی از دانش آموختگان بودند و هستند که در پایان دوره آموزشی‌شان رساله‌هایی در حوزه ادبیات کودکان می‌نویسند که بیش‌تر شامل بررسی آثار یک نویسنده یا انطباق یک نظریه روی این آثار است، که به طور معمول فقط به درد آرشیو شدن در همان دانشگاه‌هایی می‌خورد که از آن جا دانش آموخته شده‌اند. فقر نظری و ادبیات نوشتاری در این رساله‌ها موج می زند. بیشترینه استادانی که راهنما و مشاور این رساله‌ها هستند، نه تنها در حوزه نظریه پردازی ادبیات کودکان حرفی برای گفتن ندارد، که شوربختانه ماهیت «ادبیات کودکان در عمل» را نه می‌شناسند و نه انگیزه‌ای برای شناخت آن دارند. زیرا نظام دانشگاهی ایران برای رفتارها و شیوه‌های ترویجی که ماهیت «ادبیات کودکان در عمل» را می‌سازند، هیچ امتیازی را قائل نیست. و برپایه این نگاه، بیش‌تر استادان نه در پی ترویج ادبیات کودکان که در پی رتبه‌های بالاتر دانشگاهی برای زمان بازنشستگی خود هستند. در حوزه دانشگاهی، بال ترویج خواندن خالی است. در حالی که پایه گسترش ادبیات کودکان در کشورهای پیشرفته روی موضوع «ادبیات کودکان در عمل» پیش می‌رود. با این دلیل روشن که در این کشورها نظام دانشگاهی به مفهوم واقعی چسب جامعه است و خروجی آن در تحول اجتماعی و فرهنگی دیده می‌شود. ما در کتابک همیشه چشم به راه ماندیم که این دانش آموختگان بیایند و ترویج خواندن را با «ادبیات کودکان در عمل» پیش ببرند. اما به جز چند نفری که ادبیات کودکان و نویسندگی در ذات و سرشت شان بود، کسی را ندیدیم که از این حوزه به یاری بیاید، حتا اگر در ازای کارشان همواره پیشنهاد حق التالیف را داده ایم.

اما اگر کتابک و ترویج خواندن برای کودکان در فضای وب را از زاویه دیگری نیز ببینیم، نکته مهم دیگری را باید در مورد کتابک باز کرد. کتابک اگرچه سایت بسیار بزرگی است، اما از جنبه فنی، در فقیرانه‌ترین حالت خود با کوشش بسیار همراهانی که در این بخش هستند اداره می‌شود. سایت‌هایی که تولید محتوا دارند، اگرچه تنها روی صفحه مانیتور یک لایه‌شان دیده می‌شود، اما از هزاران لایه شکل گرفته‌اند. چگونگی نگه داری آن‌ها و بازنمایی در برابر مخاطبان که وابسته به دو عنصر زیبایی شناسی و کارایی است، این حوزه را بسیار پیچیده کرده است. همه متخصصان این حوزه می‌دانند نگه داری یک سایت در صفحه اول گوگل یا به اصطلاح سئوگیری درست، متحمل چه کار و مشقت‌هایی است. برای این که ایده «ادبیات کودکان در عمل» در فضای وب محقق شود، تنها تولید محتوا مهم نیست. چون ممکن است یک سایت هزاران برگه اطلاعات داشته باشد، اما دسترسی به آن به سادگی ممکن نباشد. در این حوزه رسیدن به صفحه اول گوگل برای سایت‌هایی که تولید مادی خود را به فروش می‌رسانند یا وابسته به شرکت‌ها و سازمان‌های بزرگ هستند، شاید با هزینه کردن فراوان چندان دور از دسترس نباشد. اما برای نهادهایی که برای هزینه کردن هر ریال باید پیامدهای آن را در نظر بگیرند، به راستی این کار طاقت فرساست و باید گفت کتابک در این بخش درگیر یک رنج و ضعف همیشگی است که با همیاری و کوشش همکاران بخش فنی که خود انگیزه گسترش «ادبیات کودکان در عمل» را دارند تا اندازه‌ای محدود جبران می‌شود.

همه آنچه درباره «ادبیات کودکان در عمل» گفته شد، به درستی دیده نمی‌شود، اگر مخاطبان کتابک را نیز در این آینه نبینیم. کتابک در سوی دیگر خود مخاطبانی دارد که بخش بیرونی واقعیت آن را می‌سازند. مخاطبان کتابک چه کسانی هستند؟ از چه رو به این سایت می‌آیند و از آن چه برداشت می‌کنند؟

در این باره، گوگل آنالیتیک به ما می‌گوید که بیشترین مخاطبان کتابک در ایران هستند. که خود ایران را هم می‌شود در نقشه‌های جزیی تر نیز بخش به بخش شناسایی کرد و برای مثال مشخص کرد که کدام شهر یا استان بیش‌تر از کتابک بهره می‌برند. اما از منظر جهانی کتابک در تمام امریکای شمالی و امریکای جنوبی و در سرتاسر آسیا دیده می‌شود. در افریقا در بخش شمالی و در افریقای جنوبی هم مراجعه به آن وجود دارد. تنها در بخش‌هایی از افریقای شرقی و غربی است که کتابک مشتری ندارد و البته سرزمین سفیدپوش و غیرساکن گروئنلند در نزدیکی قطب نیز در نقشه گوگل آنالیتیک خاکستری است. شاید گروهی این دسترسی گسترده را ناشی از استفاده از فیلترشکن‌ها بدانند. این می تواند بخشی از واقعیت باشد، اما تماس‌هایی که از چهارگوشه جهان با کتابک گرفته می‌شود، بخش دیگر از این واقعیت را آشکار می‌کند.

از جنبه بسامدی، در ایران بازدیدکنندگان از کتابک را می‌توان ابتدا خانواده‌ها دانست. خانواده‌هایی مشتاق که می‌کوشند برای کودکان خود خوراک مناسب فراهم کنند و از این جهت به کتابک اعتماد دارند. پس از آن باید به سراغ دانشجویان و پژوهشگران و دوستداران حرفه‌ای‌تر ادبیات کودکان رفت که هر روزه برای یک هدف مشخص به کتابک سر می‌زنند و خوراک خود را تهیه می‌کنند و می‌روند. در این میان اگرچه بسیاری از آموزگاران که با ادبیات کودکان آشنا هستند همواره از کتابک مطلب و اطلاعات تهیه می‌کنند، اما تنه اصلی آموزش و پرورش چون با ادبیات کودکان بیگانه است، کتابک را نمی‌شناسد. این پدیده همان آسیبی است که نظام آموزش و پرورش ایران را از درون تهی کرده است. در جایی که کتابخانه نباشد، کتاب هم نیست و در جایی که کتاب نباشد کودکان چیزی برای خواندن ندارند. بیشترینه آموزگاران ایران گاهی کم‌ترین آشنایی را با «ادبیات کودکان در عمل» ندارند. کارکردها و سودمندی‌های آن را نمی‌شناسند. نقش بلندخوانی را در کلاس درس نمی‌دانند و به سبب مشکلات مادی که این سال‌ها گسترده‌تر هم شده است، نسبت به این پدیده بیگانه‌تر هم شده‌اند. اگر آموزش و پرورش این درک را داشت که «ادبیات کودکان در عمل»، کودکان را به سوی سواد عمیق‌تر و پایدارتر می‌کشاند، آن گاه شاید رتبه کتابک به صد سایت برتر ایران می‌رسید. چنین نیست و کتابک می‌داند هنوز به مخاطبان اصلی خود نرسیده است.

در جهت دیگر، اگرچه کتابک اکنون مرجع اول بسیاری از کتابداران در نهادهایی مانند کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، کتابخانه‌های عمومی و کتابخانه‌های محلی و منطقه‌ای است، اما این مرجع بودن تضادهای موجود در ترویج ادبیات کودکان را نیز به گونه‌ای دیگر به نمایش می‌گذارد. کتابک از جنبه معرفی کتاب‌های باکیفیت به روز است. به روز بودن یک سوی ماجرا است و سوی دیگر آن وضعیت نمایش این به روز بودن در صفحه اول گوگل است. این وضعیت سبب می‌شود که کتابخانه‌های عمومی که در بخش کودک هم فعال هستند یا کتابخانه‌های کانون خیلی زود فاصله مخزن کتابخانه خود را با وضعیت انتشارات ادبیات کودکان بسنجند. گاهی حجم کتاب‌هایی که در بازار نشر هست با کتاب‌هایی که در این کتابخانه‌هاست، سبب سرخوردگی و افسوس کتابداران می‌شود. آن‌ها نمی‌دانند که این درد و آسیب را به کجا بازتاب دهند. باز آن را به به خود کتابک بازمی گردانند و درخواست این کتاب‌ها را از کتابک دارند. در حالی که کتابک برای این موضوع نه بودجه‌ای دارد و نه بخشی از رسالت اش هست. ما عشق این کتابداران را به کودکان می دانیم، و در این جا هم با صدای بلند می گوییم که سرزمین ما تنها هنگامی در راه توسعه خواهد افتاد که کتاب و «ادبیات کودکان در عمل»، نقش خود را مانند هر کشور پیشرفته‌ای بتواند بدست بیاورد.

گاهی از ما پرسیده می‌شود، چرا در کتابک ضعف کتاب‌های موجود در بازار یا نویسندگانی که کارهای ضعیف ارائه می‌دهند مطرح نمی‌شود. پاسخ ما در هدف‌های مان است. کتابک قرار نبوده که هیچ گاه به معرفی یا نقد و نظر درباره کتاب‌هایی بپردازد که بازار نشر ایران را انباشته‌اند. اگر نویسندگان یا آثاری معرفی می‌شوند، در نقدها و تحلیل‌ها همواره روی نقاط قوت این آثار انگشت گذاشته می‌شود. زیرا قرار ما این است که کارهای باکیفیت را معرفی کنیم. این بخشی از رسالت جدایی ناپذیر «ادبیات کودکان در عمل» است. آن جا که پای عمل در میان است، باید که محتوای درست را ارائه داد. ما این رسالت را درک کرده‌ایم و به آن پایبند هستیم. از این جهت ما به راستی کوشیده‌ایم در این میانه تنها آن ادبیاتی که می‌تواند نقش معنابخش و لذت دهنده در زندگی کودکان و نوجوانان داشته باشد بازتاب دهیم و به ترویج آن بپردازیم.

و در پایان، کتابک، این چهارده ساله رو به کمال در هر جایگاهی که هست، تنها با همیاری و عشق تک تک مخاطبان و بازدیدکنندگان آن به این جایگاه رسیده است. پس همراهان و بازدیدکنندگان کتابک سپاس ما را بپذیرد که شما معنای تحقق کار نشدنی به شدنی یا «ادبیات کودکان در عمل» هستید.