افزایش تعداد دانشگاه‌های ایران در نظام‌های رتبه‌بندی جهانی

به گزارش ایران اکونومیست، یکی از مهم‌ترین اجزای نظام علم و فناوری کشورها، دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی هستند. نزدیک به یک دهه است که برای مقایسه عملکرد دانشگاه‌ها و مؤسسات، نظام‌های رتبه‌بندی مؤسسه‌ها راه‌اندازی شده است.

این رتبه‌بندی‌ها بر اساس شاخص‌های مختلفی انجام می‌شود؛ برخی از رتبه‌بندی‌ها مؤسسات را در سطح یک کشور بررسی می‌کنند و برخی دیگر جهانی هستند. همچنین ممکن است بر اساس ثروت دانشگاه‌ها، برتری آن‌ها در تحقیقات، موفقیت فارغ‌التحصیلان و ... رتبه‌بندی شوند و یا معیارهایی مانند تعداد جوایز، بین‌المللی شدن، ارتباط با صنعت و ... در رتبه‌بندی‌ها نقش داشته باشند.

در مورد دقت این رتبه‌بندی‌ها و مفید بودن آن‌ها، بحث‌های مختلفی وجود دارد و نشان‌دهنده این است که اجماع در مورد این موضوع وجود ندارد. ولی با این حال نظام‌های رتبه بندی مختلفی در دنیا وجود دارند که هر یک بر اساس معیارهای خود، مؤسسه‌های با کیفیت بالا را معرفی می‌کنند.

پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در سال‌های گذشته، سامانه «نما» را راه‌اندازی کرده و جایگاه ایران را در شاخص‌های مختلف جهانی علم، فناوری و نوآوری گزارش می‌کند. این گزارش که به صورت سالانه منتشر می‌شود، «جایگاه پژوهشگران»، «جایگاه نشریه‌های علمی»، «جایگاه مؤسسه‌ها در نظام‌های فراگیر رتبه‌بندی»، «جایگاه مؤسسه‌ها در نظام‌های موضوعی رتبه‌بندی»، «جایگاه مؤسسه‌ها در نظام‌های رتبه‌بندی وبگاه‌ها»، «جایگاه ایران در نمایه‌های استنادی» و «جایگاه ایران در رتبه‌بندی‌های علم، فناوری و نوآوری» را مورد بررسی قرار می‌دهد.

ما در سلسله گزارش‌هایی با استفاده از داده‌های گزارش «نمای ۲۰۲۱» ایرانداک، به بررسی جایگاه ایران در حوزه‌های مختلف علم و فناوری و نوآوری می‌پردازیم؛ در بخش اول و دوم این گزارش، وضعیت پژوهشگران و نشریات را بررسی کردیم و حال در دو گزارش پیش رو، جایگاه مؤسسه‌ها در نظام‌های فراگیر رتبه‌بندی را بررسی می‌کنیم.

در دنیا، مؤسسات مختلفی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی را رتبه‌بندی کرده و مؤسسات برتر را معرفی می‌کنند. در این گزارش به بررسی جایگاه مؤسسات ایرانی در نظام‌های رتبه‌بندی تایمز، شانگهای، کیو اس، یورپ، لایدن، یو مالتی رنک و عملکرد مقاله‌های علمی می‌پردازیم. در قسمت دوم گزارش نیز جایگاه مؤسسات ایرانی در نظام‌های فراگیر رتبه‌بندی؛ از جمله یو اس نیوز، دانشگاه‌های جهان، سایمگو، راوند، رتبه‌بندی پژوهشی، گرین متریک، آی تی یو، رار، نیچر ایندکس و رتبه‌بندی دانشگاه‌های آسیایی مؤسسه آموزش عالی تایمز را بررسی می‌کنیم.

افزایش تعداد مؤسسات ایرانی در نظام رتبه‌بندی «تایمز»؛ رشد علمی یا روند طبیعی؟

رتبه‌بندی جهانی دانشگاه‌های «مؤسسه آموزش عالی تایمز»؛ با هدف افزایش آگاهی دانشجویان و مقایسه مؤسسه‌های با کیفیت در سراسر جهان و مؤسسه‌های مناسب برای تحصیل انجام می‌شود. رویکرد این نظام رتبه‌بندی، بیشتر سنجش ارتباط بین مؤسسه‌ها و صنعت و کسب‌وکار است.

در این نظام رتبه‌بندی «آموزش»، «پژوهش»، «استناد» و «چشم‌انداز جهانی» با استفاده از شاخص‌هایی مانند «نسبت دانشجو به هیئت‌علمی»، «درآمد پژوهشی»، «نسبت دانشجویان خارجی به دانشجویان داخلی» و ... بررسی می‌شود.رتبه‌بندی جهانی دانشگاه‌های «مؤسسه آموزش عالی تایمز»؛ با هدف افزایش آگاهی دانشجویان و مقایسه مؤسسه‌های با کیفیت در سراسر جهان و مؤسسه‌های مناسب برای تحصیل انجام می‌شود. رویکرد این نظام رتبه‌بندی، بیشتر سنجش ارتباط بین مؤسسه‌ها و صنعت و کسب‌وکار است.

مؤسسه آموزش عالی تایمز؛ در ویرایش ۲۰۲۲ خود که در سال ۲۰۲۱ میلادی منتشر شده است، ۱۶۶۲ مؤسسه از کشورهای گوناگون را بررسی کرده‌ است. در این رتبه‌بندی نام ۵۸ مؤسسه ایرانی در لیست مؤسسه‌های برتر جهان حضور دارد و بر اساس این گزارش دانشگاه‌های «صنعتی نوشیروانی بابل»، «علوم پزشکی کردستان» و «علوم پزشکی مازندران» در جایگاه‌های نخست ملی و ۴۰۰-۳۵۱ جهانی هستند.

بر اساس آخرین گزارش مؤسسه آموزش عالی تایمز؛ دانشگاه آکسفورد در جهان پیشگام است.

سال گذشته، ۴۷ مؤسسه ایرانی در لیست مؤسسه‌های برتر جهان حضور داشتند و دانشگاه‌های علوم پزشکی کردستان، صنعتی نوشیروانی بابل، صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر و علوم پزشکی ایران، برترین دانشگاه‌های ایران بودند.

در تحلیلی که سامانه نما درباره افزایش تعداد مؤسسات ایرانی در نظام رتبه‌بندی تایمز منتشر کرده، عنوان شده است که جهشی که در سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ در تعداد مؤسسه‌های ایرانی در نظام رتبه‌بندی تایمز اتفاق افتاده و از دو دانشگاه در سال ۲۰۱۵ به ۴۰ دانشگاه در سال ۲۰۲۰ رسیده است، ناشی از تغییر روش‌شناسی نظام رتبه‌بندی تایمز بوده است. چرا که تا سال ۲۰۱۵ این نظام رتبه‌بندی، تنها فهرست ۴۰۰ مؤسسه برتر را منتشر می‌کرد؛ اما در سال‌های بعد این تعداد افزایش پیدا کرده است. به طوری که در آخرین ویرایش این نظام رتبه‌بندی در سال ۲۰۲۲، بیش از ۱۶۰۰ مؤسسه برتر معرفی شده‌اند و به این ترتیب تعداد مؤسسات ایرانی نیز در این نظام رتبه‌بندی افزایش پیدا کرده است.

کاهش تعداد مؤسسات ایرانی در رتبه‌بندی «شانگهای»

رتبه‌بندی علمی دانشگاه‌های جهان (ARWU) که ​​با نام رتبه‌بندی «شانگهای» نیز شناخته می‌شود، یکی از نظام‌های رتبه‌بندی سالانه دانشگاه‌های جهان است. اولین هدف راه‌اندازی این نظام رتبه‌بندی، آگاهی از جایگاه جهانی دانشگاه‌های چین بود و اولین‌بار در سال ۲۰۰۳ رتبه‌بندی علمی دانشگاه‌های جهان در سطح بین‌المللی منتشر شد و در حال حاضر نتایج این رتبه‌بندی سالانه به‌روز می‌شود.در نظام رتبه‌بندی شانگهای که اولین هدف راه‌اندازی آن، آگاهی از جایگاه جهانی دانشگاه‌های چین بود، دانشگاه‌ها بر اساس معیارهای تعداد دانش‌آموختگان و هیئت‌علمی برنده جایزه نوبل یا مدال فیلدز، پژوهشگران پر استناد در ۲۱ حوزه موضوعی، مقاله‌های منتشر شده در مجله‌های ساینس و نیچر، مقاله‌های منتشرشده در نمایه‌های علوم و علوم اجتماعی و سرانه عملکرد اعضای هیئت‌علمی رتبه‌بندی می‌شوند.

در نظام رتبه‌بندی شانگهای، دانشگاه‌ها بر اساس معیارهای تعداد دانش‌آموختگان و هیئت‌علمی برنده جایزه نوبل یا مدال فیلدز، پژوهشگران پر استناد در ۲۱ حوزه موضوعی، مقاله‌های منتشر شده در مجله‌های ساینس و نیچر، مقاله‌های منتشرشده در نمایه‌های علوم و علوم اجتماعی و سرانه عملکرد اعضای هیئت‌علمی رتبه‌بندی می‌شوند.گ

بر اساس گزارش سال ۲۰۲۱ میلادی نظام رتبه‌بندی علمی دانشگاه‌های جهان یا شانگهای؛ ۱۱ مؤسسه ایرانی در میان ۱۰۰۰ مؤسسه برتر جهان قرار دارند. دانشگاه تهران در میان ۵۰۰ مؤسسه برتر و دانشگاه‌های صنعتی شریف، تربیت مدرس، علوم پزشکی تهران، صنعتی امیرکبیر، علوم پزشکی شهید بهشتی، شیراز، علم و صنعت ایران، تبریز، فردوسی مشهد و علوم پزشکی ایران نیز در میان ۵۰۱ تا ۱۰۰۰ مؤسسه برتر جهان جای گرفته‌اند.

نظام رتبه‌بندی شانگهای تا سال ۲۰۱۶ تنها ۵۰۰ مپسسه برتر دنیا را معرفی کرد؛ در حالی که در سال ۲۰۱۷، تعداد مؤسسه‌های برتر دنیا در این رتبه‌بندی به ۸۰۰ مؤسسه افزایش یافت. همچنین در سال ۲۰۱۸ نیز تعداد مؤسسه‌های برتر در این نظام رتبه‌بندی به ۱۰۰۰ رسید.

متعاقب افزایش تعداد مؤسسات برتر در رتبه‌بندی شانگهای در سال ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸، تعداد مؤسسات ایرانی که در این نظام رتبه‌بندی حضور داشتند نیز افزایش یافت و از دو مؤسسه به ۸ و ۱۳ مؤسسه رسید؛ ولی از سال ۲۰۱۹، تعداد مؤسسات ایرانی که در نظام رتبه‌بندی شانگهای جزو مؤسسات برتر بودند، کاهش داشته است.

روند ثابت تعداد مؤسسات ایرانی در رتبه‌بندی «کیو.اس.»

رتبه‌بندی جهانی دانشگاه‌های .Q.S با هدف راهنمایی دانشجویان در انتخاب دانشگاه خود برای تحصیل، منتشر می‌شود. در این نظام رتبه‌بندی از شاخص‌های «آوازه علمی»، «آوازه شغلی (دیدگاه کارفرماها درباره کیفیت کاری دانش‌آموختگان)»، نسبت تعداد دانشجو به هیئت‌علمی، سرانه استناد به هر عضو هیئت‌علمی، نسبت اعضای هیئت‌علمی خارجی و نسبت دانشجویان خارجی؛ برای رتبه‌بندی دانشگاه‌ها استفاده می‌شود.

رتبه‌بندی جهانی دانشگاه‌های .Q.S با هدف راهنمایی دانشجویان در انتخاب دانشگاه خود برای تحصیل، منتشر می‌شود. در این نظام رتبه‌بندی از شاخص‌های «آوازه علمی»، «آوازه شغلی (دیدگاه کارفرماها درباره کیفیت کاری دانش‌آموختگان)»، نسبت تعداد دانشجو به هیئت‌علمی، سرانه استناد به هر عضو هیئت‌علمی، نسبت اعضای هیئت‌علمی خارجی و نسبت دانشجویان خارجی؛ برای رتبه‌بندی دانشگاه‌ها استفاده می‌شود.

بر اساس ویرایش ۲۰۲۲ نظام رتبه‌بندی جهانی دانشگاه‌های «کیو.اس.» که در سال ۲۰۲۱ میلادی منتشر شده است؛ ۶ مؤسسه ایرانی میان ۱۳۰۰ مؤسسه برتر جهان حضور دارند. دانشگاه‌های صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر، تهران، علم و صنعت ایران، شیراز و شهید بهشتی؛ در جایگاه‌های اول تا ششم ملی در این نظام رتبه‌بندی هستند و دانشگاه ام آی تی، پیشگام است.

از سال ۲۰۱۶ تا سال ۲۰۲۲ تعداد مؤسسات ایرانی در نظام رتبه‌بندی کیو. اس. همواره ۵ یا ۶ مؤسسه بوده است.

افزایش تعداد مؤسسات ایرانی در رتبه‌بندی «یورَپ»

نظام رتبه‌بندی دانشگاه‌های بر پایه عملکرد علمی یا یورَپ؛ یکی از نظام‌های رتبه‌بندی جهانی است که به صورت سالانه مؤسسه‌های جهانی تراز را شناسایی و جایگاه آن‌ها را در برابر یکدیگر ارزیابی می‌کند.

این نظام رتبه‌بندی را دانشگاه صنعتی خاورمیانه در ترکیه مدیریت و ‌به‌روز رسانی می‌کند و این ارزیابی بر اساس عملکرد علمی دانشگاه‌ها و کمیت و کیفیت انتشارات پژوهشی دانشگاه‌ها انجام می‌شود. در رتبه‌بندی یورپ، تعداد مقالات، تعداد استنادات، تعداد کل انتشارات، بهره‌وری علمی، تاثیر پژوهشی و همکاری‌های جهانی مورد بررسی قرار می‌گیرد.در رتبه‌بندی یورپ که از سوی دانشگاه صنعتی خاورمیانه در ترکیه مدیریت و ‌به‌روز رسانی می‌شود، تعداد مقالات، تعداد استنادات، تعداد کل انتشارات، بهره‌وری علمی، تاثیر پژوهشی و همکاری‌های جهانی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

بر اساس گزارش سال ۲۰۲۱ میلادی نظام رتبه‌بندی یورپ؛ ۵۹ مؤسسه ایرانی در میان ۳ هزار مؤسسه برتر جهان حضور دارند و دانشگاه تهران، با رتبه ۲۴۸ جهانی، در جایگاه نخست ملی قرار گرفته و دانشگاه هاروارد پیشگام جهان است.

در گزارش پیشین نظام رتبه‌بندی یورپ در ۲۰۲۰ میلادی، تعداد ۵۲ مؤسسه ایرانی در فهرست برترین مؤسسات جهان حضور داشتند.

بر اساس تحلیل سامانه نما درباره افزایش تعداد مؤسسات ایرانی در نظام رتبه‌بندی یورپ؛ بخشی از پیشرفت کشور و افزایش تعداد مؤسسات ایرانی در این رتبه‌بندی، ناشی از افزایش تعداد مؤسسات برتر معرفی شده توسط این نظام رتبه‌بندی بوده است. تا سال ۲۰۱۶ این نظام رتبه‌بندی تنها ۲ هزار مپسسه برتر را معرفی می‌کرد، ولی در حال حاضر در نظام رتبه‌بندی یورپ، سه هزار مؤسسه برتر معرفی می‌شوند.

تعداد ثابت مؤسسات ایرانی در رتبه‌بندی «لایدن»

نظام رتبه‌بندی لایدن یکی از نظام‌های دقیق و پیچیده رتبه‌بندی است که مؤسسه‌ها را بر اساس شاخص‌های علم‌سنجی رتبه‌بندی می‌کند. ارزیابی مؤسسات در این نظام رتبه‌بندی بر اساس ۲۰ سنجه در چهار بعد «تاثیر»، «همکاری»، «دسترسی آزاد» و «گوناگونی جنسیتی» است.

نظام رتبه‌بندی لایدن مؤسسه‌ها را بر اساس شاخص‌های علم‌سنجی رتبه‌بندی می‌کند. ارزیابی مؤسسات در این نظام رتبه‌بندی بر اساس ۲۰ سنجه در چهار بعد «تاثیر»، «همکاری»، «دسترسی آزاد» و «گوناگونی جنسیتی» است.

براساس گزارش نظام رتبه‌بندی لایدن درباره رتبه‌بندی مؤسسه‌ها در سال ۲۰۲۱ میلادی؛ ۳۶ مؤسسه ایرانی در بین ۱۲۲۵ مؤسسه پیشگام جهان جای گرفته‌اند و این تعداد نسبت به گزارش پیشین این نظام رتبه‌بندی تغییری نداشته است.

تعداد مؤسسه‌های برتر ایرانی در نظام رتبه‌بندی لایدن در سال ۲۰۲۰ میلادی افزایش یافته بود و از ۲۶ مؤسسه به ۳۶ مؤسسه رسید. بر اساس تحلیل سامانه نما، یکی از دلایل افزایش تعداد مؤسسات ایرانی در این نظام رتبه‌بندی، بزرگ‌تر شدن فهرست مؤسسه‌های برتر بوده است.

رتبه‌بندی یو-مالتی‌رنک

رتبه‌بندی «یو- مالتی‌رنک»؛ یک نظام رتبه‌بندی چند وجهی است که بخش‌های گوناگون مؤسسه‌ها مانند آموزش، پژوهش، دانش‌گستری، چشم‌انداز جهانی و مشارکت ملی را می‌سنجد.

رتبه‌بندی «یو- مالتی‌رنک که از سوی اتحادیه اروپا منتشر می‌شود؛ یک نظام رتبه‌بندی چند وجهی است که بخش‌های گوناگون مؤسسه‌ها مانند آموزش، پژوهش، دانش‌گستری، چشم‌انداز جهانی و مشارکت ملی را می‌سنجد

این نظام رتبه‌بندی را اتحادیه اروپا منتشر می‌کند و بر اساس آخرین ویرایش رتبه‌بندی یو مالتی‌رنک؛ ۳۰ مؤسسه ایرانی در میان ۱۹۰۰ مؤسسه‌ برتر جهان حضور دارند.

تعداد مؤسسه‌های ایرانی در رتبه‌بندی یو-مالتی‌رنک در سال ۲۰۲۱ نسبت به سال گذشته، به طور قابل توجهی افزایش داشته است. در سال ۲۰۲۱ سنجه‌های شاخص‌های «آموزش و تدریس» و «پژوهش» در این رتبه‌بندی تغییراتی داشته است. همچنین تعداد مؤسسه‌های برتر نیز در این نظام رتبه‌بندی افزایش یافته است. بنابراین ممکن است افزایش تعداد مؤسسات ایرانی نیز بزرگ‌تر شدن فهرست نظام رتبه‌بندی یو-مالتی‌رنک باشد.

حضور ۱۲ مؤسسه ایرانی در رتبه‌بندی دانشگاه ملی تایوان

رتبه‌بندی عملکرد مقاله‌های علمی دانشگاه‌های جهان یا رتبه‌بندی دانشگاه ملی تایوان، به ارزیابی عملکرد علمی مؤسسه‌ها، به‌ویژه عملکرد پژوهشی آن‌ها می‌پردازد و در آن موضوعاتی مانند «بهره‌وری پژوهشی»، «تاثیر پژوهشی» و «تعالی پژوهشی» با استفاده از شاخص‌های علم‌سنجی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

رتبه‌بندی دانشگاه ملی تایوان، به ارزیابی عملکرد علمی مؤسسه‌ها، به‌ویژه عملکرد پژوهشی آن‌ها می‌پردازد و در آن موضوعاتی مانند «بهره‌وری پژوهشی»، «تاثیر پژوهشی» و «تعالی پژوهشی» با استفاده از شاخص‌های علم‌سنجی مورد بررسی قرار می‌گیرد. با توجه به این‌که گرایش این نظام رتبه‌بندی پژوهشی است، دانشگاه‌های بزرگ‌تر بخت بیشتری برای حضور در فهرست این رتبه‌بندی دارند.

بر اساس گزارش سال ۲۰۲۱ میلادی این نظام رتبه‌بندی، ۱۲ مؤسسه ایرانی در فهرست ۸۰۰ مؤسسه برتر جهان حضور دارند. این ۱۲ مؤسسه، دانشگاه‌های تهران، علوم پزشکی تهران، علوم پزشکی ایران، صنعتی شریف، تربیت مدرس، صنعتی امیرکبیر، علوم پزشکی شهید بهشتی، صنعتی نوشیروانی بابل، صنعتی اصفهان، تبریز، علم و صنعت ایران و علوم پزشکی مشهد هستند.

با توجه به این‌که گرایش این نظام رتبه‌بندی پژوهشی است، دانشگاه‌های بزرگ‌تر بخت بیشتری برای حضور در فهرست این رتبه‌بندی دارند.

تعداد مؤسسه‌های ایرانی در فهرست رتبه‌بندی دانشگاه ملی تایوان، نسبت به سال گذشته هیچ تغییری نداشته است.

در قسمت دوم گزارش، جایگاه مؤسسات ایرانی در نظام‌های فراگیر رتبه‌بندی از جمله؛ یو اس نیوز، دانشگاه‌های جهان، سایمگو، راوند، رتبه‌بندی پژوهشی، گرین متریک، آی تی یو، رار، نیچر ایندکس و رتبه‌بندی دانشگاه‌های آسیایی مؤسسه آموزش عالی تایمز را بررسی می‌کنیم.

پایان بخش اول گزارش