تاریخچه و تحولات شیشه گری در ایران + عکس

شیشه های باستانی ایران

آمار و اطلاعات ما از تحولات صنعت شیشه گری در ایران بسیار ناقص می باشد چرا که در این منطقه هویت هیچ مرکز شیشه سازی توسط باستان شناسان کشف نگردیده است. بنابراین اندوخته های ما درباره ی تاریخ شیشه گری ایران، به ماهیت اشیاء شیشه ای مکشوفه در خاک این منطقه محدود می شود.

کاوش ها و حفاری های باستان شناسی در ایران، نمایانگر این است که احتمالا قدیمی ترین شیشه های به دست آمده در کشور ما متعلق به چغازنبیل می باشد.

طبق این کاوش ها گیرشمن بطری های شیشه ای و همچنین تعداد زیادی لوله های شیشه ای در حفاری های این منطقه به دست آورده است.

قدیمی ترین شیشه جام در معماری

قدیمی ترین شیشه ایران به لوله‌ های شیشه‌ ای دوره عیلام میانه (۱۳۰۰ ق.م) مربوط است که از کاوش‌ های زیگورات چغازنبیل به دست آمده و با توجه به محل کشف آنها و بررسی بقایای موجود یک دَر عیلامی که توسط همسر گیرشمن، تانیا گیرشمن صورت گرفته بود، می‌ توان آن را قدیمی‌ ترین شیشه جام (عنصر وابسته به معماری) نامید، به این ترتیب که لوله‌ های شیشه‌ ای رنگی به‌ منظور تزئین و القای بیشتر حالت روحانی معابد روی در ورودی‌ ها نصب می‌ شد.

تصویری که ملاحظه می فرمایید مربوط به کاوش های رومن گیرشمن در سال 1960 میلادی است.

کاوش های رومن گیرشمن در چغازنبیل

نحوه قرارگرفتن این درها بسیار جالب است آنها به صورت عمودی به وسیله چوب هایی که از میان رد می شود متصل به در شده است همچنین تکنیک ساخت آن قالب مفرغی است که از نادرترین تکنیک های ساخت شیشه های باستانی است.

شیشه های قاب گرفته توسط گیرشمن در موزه ملی ایران

در عصر آهن نیز تکنیکی موسوم به موزائیک در شیشه‌ گری مرسوم شد که رشد آن را در محوطه‌ های ایرانی مانند تپه حسنلو و مارلیک و در بین‌النهرین «تل‌الریماح» مشاهده می‌کنیم.

یک گردنبند شیشه ای آبی رنگ، متعلق به 2250 ق .م درشمال غربی ایران کشف شده که بررسی این آثار، حاکی از قدمت این صنعت در کشور ما می باشد. طبق کاوش های باستان شناسی نیز قطعات شیشه ای در لرستان، شوش و حسنلو به دست آمده که همگی متعلق به دوران پیش از تاریخ می با شند.

شیشه گری در دوره هخامنشی

در دوره هخامنشی شیشه‌ گری به‌طور وسیعی رشد پیدا می‌کند. با کاوش‌ های متعددی که در ساتراپی‌ های کشورهای مفتوحه این شاهنشاهی صورت گرفت، ابعاد نوینی از این هنر نیز کشف شده است. در این دوران علاوه بر شیشه مات و نیمه‌ شفاف که اکثرا در ساخت زیورها و نوعی سرمه‌ دان مورد استفاده قرار می‌ گیرد که با روش‌ های قالب گلی و قالب میله‌ ای و مزین به رشته‌ های شیشه‌ ای افزوده ساخته می‌شدند، شیشه‌ گران موفق به تولید سبکی از کاسه‌ های شفاف و بی‌ رنگ شدند که پراکندگی آن در سرتاسر امپراتوری از جنوب گرجستان تا مصر و دریای اژه و سیاه دیده می‌شود.

پیاله شیشه ای هخامنشی یافت شده از ساتراپی های غربی

اولین نشانه ها از ظروف شیشه ای دوران هخامنشی به متنی از آریستوفان مربوط می شود که در یکی از آثار خود به مصرف ظروف شیشه ای در دربار ایران اشاره می نماید.

تحول از شیشه‌ گری سلطنتی به شیشه‌ گری صنعتی: اختراع لوله دم

تا قبل از نیمه دوم قرن اول قبل از میلاد شیشه‌ گری به‌ عنوان هنر درباری و سلطنتی شناخته شده است و جز مراکز معدودی در طول تاریخ از هزاره سوم قبل از میلاد تا آغاز هلنیسم به تولید شیشه نمی‌ پرداختند.

در دوره هلنی شیشه‌ گری با بالا رفتن درجه حرارت پیشرفت زیادی کرد و شیشه‌ ها تقریبا شکل یکپارچه به خود گرفتند که این ویژگی‌ ها ابتدا در اسکندریه و سوریه (سیدون) امروزی و سپس به‌طور همزمان در سوریه و مصر رواج داشته است. با اختراع لوله دم در سال ۵۰ قبل از میلاد مسیح سرعت رشد این هنر شتاب بیشتری به خود می‌گیرد و نهایتا به تولید انبوه شیشه منجر شده و در نتیجه کاهش هزینه‌ها و قیمت تمام‌شده محصولات را در پی دارد.

شیشه گری در دوره اشکانی

در دوره اشکانی که همزمان با این دوره بوده است، شیشه‌ ها اکثرا با تکنیک‌ های دمیده آزاد و دمیده در قالب و در انواع شکل‌ های مختلف ساخته می‌ شده‌ اند.

شیشه گری در دوره ساسانی: تراش شیشه، دمیدن آزاد و دمیدن در قالب

در دوره ساسانی از طرفی طیف وسیعی از کارگاه‌ های این رشته در سرتاسر امپراتوری شکل گرفت و از طرف دیگر با رشد بازرگانی و تجارت راه ابریشم تعداد زیادی از ظروف شیشه‌ ای دوره ساسانی به کشورهای شرقی صادر می‌شد. کشف تعداد زیادی از اشیاء شیشه ای متعلق به زمان پارت ها و ساسانیان نمایانگر این است که صنعت شیشه گری در این دوره بسیار شایع بوده است. ساخت مصنوعات شیشه ای این دوران به دو روش دمیدن در قالب و دمیدن آزاد بوده و هنرمندان آن دوره جهت تزئین آثار از روش های مختلف تراش استفاده می کرده اند.

ظرف شیشه ای زرد متمایل به سبز دوره ی ساسانی، موزه ی متروپولیتن

به طوری که گفته می شود «در دوره ساسانی شیشه گران ایرانی، از آخرین دستاوردهای تکنیکی در سال به روش دم و نیز در تراش شیشه برخوردار بوده اند. »

معبد شوسئین در ژاپن خود گواه این مدعاست. به طوری که تعداد قابل توجهی از ظروف شیشه‌ ای دوره ساسانی در این مجموعه دیده می‌ شود. علاوه بر این وجود تراش‌ ها و قالب‌ های متنوع زیبایی که به‌ صورت لانه زنبوری و خطی روی ظروف این دوره مشاهده می‌شود، وجه تمایز با دوره‌ های قبل‌ تر را نشان می‌دهد.

شیشه گری دوران اسلامی

چنین به نظر می رسد که شیشه سازان، مانند دیگر پیشه وران، سبک شیشه سازی خود را تا دوره اولیه اسلام حفظ کردند. به همین جهت صنعت شیشه‌ گری دوران اسلامی در ایران را نمی‌ توان متمایز از این صنعت در دوران قبل از اسلام دانست. با شروع دوره اسلامی، شیشه گری بدون تغییرخاص و همچنان بر پایه شیوه های دوره ساسانی ادامه حیات داد

هرچند شواهد اندکی از این هنر در دو قرن نخست اسلامی وجود دارد. این در حالی است که شیشه‌ گری در ایران از قبل از اسلام رشد و گسترش داشته است. هنرمندان این دوره با توجه به پیشرفت‌ های مختلفی از جمله ابداع چرخ تراش، دست به خلق آثار بدیعی می‌زدند، در ایران مراکزی از جمله نیشابور و گرگان شناخته‌شده‌ تر از دیگر مناطق بودند.

برقراری روابط بازرگانی، سیاسی و هنری میان کشورهای مسلمان، باعث شد تلفیقی از هنرهای ایرانی و اسلامی به وجود آید و سامرا (سامره) در سده های دوم و سوم ه.ق (سده نهم و دهم میلادی) مرکز تجمع هنرمندان مختلف شده. گفتنی است که از نیشابور، ری، جرجان و سمرقند به عنوان مراکز عمده شیشه گری دوران مذکور یادشده است. همچنین بندر سیراف درسده های سوم و چهارم ه.ق (یازدهم و دوازدهم میلادی) گذشته از آن که بندر تجاری مهمی بوده است، یکی از مراکز ساخت آبگینه هم به شمار می آمده است.

ظروف شیشه ای در اوائل دوره اسلامی بیشتر شامل بطری، قوری، گلدان و فنجان می باشد که جهت رفع نیازهای زندگی روزمره، و اغلب عاری از تزئین ساخته می شدند. از دیگر فنون مرتبط با شیشه های دوره اسلامی حکاکی یا برش روی شیشه توسط چرخ را می توان نام برد.

دوره سلجوقی اوج شکوفایی شیشه گری

گفتنی ست که در دوره سلجوقی، تا زمان هجوم مغول ظروف بسیار زیبای شیشه ای در گرگان ساخته می شد که به نازکی کاغذ و گاه مینایی بود، به طوری که برخی از آن ها تراش خورده و کنده کاری شده بودند.

هنر شیشه گری در این دوره به اوج ترقی خود دست پیدا کرد، به خصوص در زمینه هنر نقاشی و تزئین شیشه با رنگ های مینایی که گفته می شود در دوره سلجوقی به نهایت درجه تکامل خود رسیده است.

حمله مغول و رکود صنعت شیشه

با حمله مغول به ایران و ویران شدن اکثر مراکز علمی و صنعتی چون نیشابور، گرگان و ری، برای مدت طولانی صنعت شیشه گری دچار رکود شده و پس از ایشان نیز ایلخانیان بیشتر به ساخت و گسترش تکنیک سفالگری توجه کردند و بالطبع تولید شیشه بسیار کم و در کارگاه های کوچک انجام گرفت و منحصر به ساخت شیشه های بسیار ساده گشت که بشتر جنبه مصرفی بودن آنها مورد توجه بود تا زیبایی و تزئین.

دوره صفوی و احیا شیشه گری: دعوت از شیشه گران ونیزی

با ظهور سلسله ی صفوی و رونق تجارت و بازرگانی، هنر شیشه گری دوباره رونق یافت. شاه عباس با دعوت از هنرمندان شیشه گر ونیزی برای آموزش شیشه گران ایرانی، این رشته ی هنری را در ایران احیا کرد. شیشه گری در این دوران تحت تأثیر هنرمندان ونیزی قرار گرفته است. در نتیجه بسیاری از شیوه های تزیین اصیل ایرانی در آثار هنرمندان صفوی دیده نمی شود. در دوره شاه عباس دوم دستوری مبنی بر آموزش شیشه گری با ساخت کارگاه هایی در اصفهان و شیراز داده شد.

گلابپاش شیشه ای دوره صفوی

در دوران افشار و زند در قرن هیجده و نوزدهم میلادی (قرن دوازهم و سیزدهم ه.ق.)، در صنعت شیشه گری تحول خاصی صورت نگرفت. بدین ترتیب پس از دوره ی صفوی شاهد رکود تدریجی صنعت شیشه گری در ایران هستیم.

دوران قاجار و صدارت امیراکبیر

آموزش این هنر سنتی در دوره صدارت امیر کبیر به اوج خود رسید در حقیقت در این دوره افراد زیادی برای یادگیری این هنر سنتی روی آوردند چرا که با فراگیری فنون شیشه گری می‌توانستند از آن به عنوان هنر صنعت استفاده نمایند و به نوعی امرار معاش کنند.

با وجود این که هنگام سلطنت ناصرالدین شاه در دوره صدارت امیرکبیر کارگاه های بزرگی در اطراف پایتخت و شهرهای بزرگ شیراز و اصفهان برپا شد ولی دیری نپایید که به دلایل مختلف و بی توجهی به آن ها شالوده کارگاه ها و کارخانجات بلورسازی از هم پاشیده شد.

هنر شیشه گری در ایران با تلاش های شیشه گران ایرانی رونق قابل ملاحظه ای پیدا کرد اما متاسفانه در دوره پهلوی این هنر سنتی با رکود عجیبی روبرو شد چرا که در آن دوران از استاد کاران آلمانی و ایتالیایی برای ساخت و ارائه آثار شیشه گری استفاده شد و شیشه گران ایرانی هیچ اثری را در آن خلق نکردند و به این ترتیب این هنر سنتی با رکود و البته بیکاری شیشه گران روبرو شد.

رکود شیشه گری در ایران از دوران پهلوی ادامه یافت تا اینکه سازمان صنایع دستی ایران برای شیشه گری کارگاه های مختلفی را تاسیس کرد و در طول دو دهه اخیر بار دیگر شاهد رونق نسبی شیشه گری در تهران هستیم و در حقیقت مهمترین مرکز شیشه گری ایران در تهران است.

بیشتر بدانید : تاریخچه شیشه و شیشه‌ گری در ایران

بیشتر بدانید : شیشه گری و تاریخچه آن در جهان + عکس

بیشتر بدانید : همجوشی شیشه Glass fusing چیست؟ آشنایی با تاریخچه و تکنیک + عکس

بیشتر بدانید : تکنیک های ساخت شیشه های دست ساز + عکس

بیشتر بدانید : آشنایی با هنر شیشه‌گری دستی ایران + تصاویر

نگارنده: سمانه ضیائی فر


تهیه و تدوین: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
seemorgh.com/culture
اختصاصی سیمرغ