آیا اینستاگرام و واتساپ به صورت دائمی فیلتر می شوند؟ فیلترینگ دائمی اینستاگرام و واتساپ چه پیامدها و خساراتی دارد؟

این روزها در یکی از سخت‌ترین حالات و شرایط برای مردمی که زندگی آنها به اینترنت وابسته است قرار گرفته‌ایم. دو پلتفرم ارتباطی، پیام رسان و شبکه اجتماعی محبوب و کاربردی مردم ایران یعنی اینستاگرام و واتساپ از چندی پیش به لیست بلند بالای شبکه‌‎های اجتماعی فیلتر شده در کشور اضافه شده‌اند. اما آیا قرار است اینستاگرام و واتساپ به صورت دائمی فیلتر شوند؟ فیلترینگ دائمی اینستاگرام و واتساپ چه پیامدها و خساراتی دارد؟

شاید این روزها برای بسیاری از شما نیز پیش آمده باشد که به دلیل عدم دسترسی مناسب و سریع به وبسایت‌های انبوهی که سرور آنها در خارج از کشور قرار گرفته یا شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام و واتساپ، دیگر کمتر سراغ گوشی هوشمند، لپ‌تاپ یا PC خود رفته و زندگی را تجربه کنید که در این سال‌ها برایتان غریبه شده است.

پیش از ادامه این مطلب باید بگوییم که قصد و نیت این مطلب بررسی پیامدها تصمیمات بزرگی مانند فیلترینگ محبوب‌ترین وبسایت‌‎ها و پلتفرم‌های ارتباطی و تأثیر آنها روی زندگی مردم است. می‌توان از نقطه نظرهای مختلفی مانند زمینه‌های اجتماعی و سیاسی به این موضوع نیز نگریست، اما بحثی که در ادامه دنبال خواهیم کرد مبانی اقتصادی و فنی این موضوع را دنبال خواهد کرد.

آیا اینستاگرام و واتساپ به صورت دائمی فیلتر می شوند؟

در طی این روزها بارها و بارها از زبان مسئولین دولتی مانند وزیر کشور شنیده‌ایم که فیلترینگ اینستاگرام و واتساپ تا زمانی که ناآرامی‌ها وجود داشته باشد، ادامه خواهند یافت.

تجربه از قبل نشان داده که فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی در کشور ما یک جاده یک طرفه است. در واقع سابقه نداشته که یک شبکه اجتماعی در پی یک اتفاق یا تصمیم حکومتی فیلتر شده و سپس به شرایط کار عادی خود بازگردد. نمود این را می‌توانید به فیلترینگ انبوه شبکه‌‎های اجتماعی مانند فیس بوک، توییتر، ویبو، تیک تاک، VK , Disqus , Sina Weibo , OK.ru و تلگرام از سال‌های 1388 تا به امروز ببینید که به نظر همچنان ادامه دارد.

با دستور حسن روحانی، رئیس جمهور سابق، در سال 1391 قانون فیلترینگ هوشمند به اجرا درآمد و در همان زمان بود که تصور می‌شد فیلترینگ سر و سامانی مناسب گرفته و قرار نیست که به کل ریشه یک پلتفرم ارتباطی در کشور زده شود. اما پس از مدتی کوتاه و در پی اتفاقاتی که در دی ماه سال 1396 در کشور افتاد، دو شبکه تلگرام و اینستاگرام مسدود شدند. اگرچه این دو شبکه پس از دو هفته مجدداً به چرخه استفاده عادی بازگشتند ولی این قرعه قرار نبود به نام تلگرام، دائمی باشد و این شبکه اجتماعی که همچنان یکی از کامل‌‎ترین و محبوب‌ترین شبکه‌‎های اجتماعی برای مردم ایران (با وجود فیلترینگ) است، در سال 1397 و در پی یک دستور قضایی دوباره فیلتر شد.

فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی در ایران طی سال‌های اخیر جاده‌ای یک طرفه بوده است

در این سال‌ها واتساپ به نظر تنها شبکه اجتماعی مصون از فیلترینگ بود که با قدرت به ارائه سرویس خود در ایران ادامه می‌داد و اتفاقات آبان 1398 و تابستان 1400 نیز نتوانسته بود آن را فیلتر کند.

به هر حال در ایامی که قرار داریم، یعنی اواخر شهریور ماه و اوایل مهر ماه 1401، هر دو شبکه پرطرفدار اینستاگرام و واتساپ نیز فیلتر شدند و در حال حاضر هیچ شبکه محبوب در ابعاد وسیعی در ایران وجود ندارد که به راحتی و بدون نیاز به استفاده از سرویس‌های تغییر آی پی و پروکسی قابل دسترسی باشد؛ شرایطی که حتی در آن فیلترینگ قدرتمندی نیز روی انواع شبکه‌های گذر از فیلتر و پروکسی نیز اندیشیده شده و اختلالات گسترده‌ای نیز سر راه این سرویس‌ها قرار گرفته تا به هر نحوی نتوان از شبکه‌های اجتماعی استفاده کرد.

گروه های موافق ادامه فیلترینگ واتساپ و اینستاگرام

نکته جالب توجه دیگر در این موضوع انواع درخواست‌هایی است که از سوی برخی گروه‌ها در فضای مجازی برای ادامه فیلترینگ در این زمینه مطرح شده است. برای مثال در بخش «سوژه‌ای که پیگیری آن را می‌خواهید» خبرگزاری فارس طی چند روز گذشته پیگیری سوژه‌ای مطرح شده و مدعیست که بیش از 2200 کاربر خواستار به اصطلاح « شکست محاصره مجازی دشمن و قانونمندی سکوهای خارجی» با ادامه فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی اینستاگرام و واتساپ است.

در این شرایط باید این سوال پرسیده شود که آیا فیلترینگ که بیش از 13 سال است به عنوان روشی مهم برای ممانعت از فعالیت گروه‌‎های مختلف در شبکه‎‌های اجتماعی مطرح می‌شود موثر بوده و همچنان می‌تواند مانع ادامه ناآرامی‌ها باشد؟

حتی انبوه پیام‌رسان‌های ایرانی قادر به پر کردن خلا ناشی از حذف واتساپ و اینستاگرام از دایره ارتباطات و کسب و کار مردم را نیستند

پیشنهاد دولت در این زمینه استفاده از شبکه‌های اجتماعی داخلی مانند پیام‌رسان‌‎های بله، سروش، آیگپ و ... است که علی‌رغم پیشرفت‌های اخیر خود و فرصت بسیاری که طی یک دهه گذشته برای پیشرفت داشته‌اند، هنوز به سطحی که بتوانند خدمات درخور به مردم ارائه دهند نرسیده‌اند.

حالا بهتر است به سوال اول این بخش برگردیم که آیا فیلترینگ واتساپ و اینستاگرام در کشور ادامه دارد یا خیر؟ وزرای ارتباطات و وزیر کشور تا به حال به این سوال به صورت واضح پاسخ نداده‌اند و زمزمه‌هایی که برخی از گروه‌ها چنین قصدی دارند به صورت جسته و گریخته از مبادی بسیاری شنیده می‌شود.

نظر وزیر ارتباطات در خصوص رفع فیلتر واتساپ و اینستاگرام

عیسی زارع پور، وزیر ارتباطات و فناوری در حاشیه جلسه روز چهارشنبه 6 مهر هیات دولت اعلام کرد:

برداشته شدن محدودیت‌ها بر عهده مرجعی است که فیلتر آن را به ما دستور داده است. برخی پلتفرم‌های بعضاً آمریکایی بستری برای اغتشاشات شده بودند که محدودیت‌هایی بر آن‌ها اعمال شده است. تا وقتی این پلتفرم‌ها موجب آسیب به کشور شوند، محدودیت آن‌ها ادامه پیدا می‌کند. شورای عالی فضای مجای در این مدت جلسه‌ای نداشته است که بخواهد درباره اینستاگرام نظری ارائه دهد.مرجع تصمیم گیری در این زمینه وزارت ارتباطات نیست. محدودیت بنا به شرایط کشور ایجاد شده است.

زارع پور همچنین در پاسخ به سوالی پیرامون مشکلات اقتصادی ایجاد شده در صورت ادامه فیلترینگ اینستاگرام و واتساپ گفت:

برخی پلتفرم‌های بعضاً آمریکایی بستری برای اغتشاشات شده بودند که محدودیت‌هایی بر آن‌ها اعمال شده است. پیشنهادم این است که مردم کسب و کار خودشان را بر محیطی که پایبند قانون جمهوری اسلامی ایران نیست، برنامه ریزی نکنند. برداشته شدن محدودیت این پلتفرم‌ها بر عهده مرجعی است که محدود شدن را به ما ابلاغ کرده است

نظر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه در خصوص رفع فیلتر اینستاگرام و واتساپ

یکی از اعضای کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه رایانه‌ای در عصر روز چهارشنبه 6 مهر ماه اعلام کرد، «چنانچه اینستاگرام و واتس‌اپ قرارداد و تفاهم نامه‌ای امضا کنند و شروط جمهوری اسلامی ایران را بپذیرند و متعهد به پذیرش مسئولیت شوند، منعی برای فعالیت آنها وجود نخواهد داشت». اصل این نظر از مبنا دچار مشکل است؛ چرا که نه شرکت‌‎های خارجی به دلایلی مانند تحریم قادر به تأسیس نمایندگی در ایران هستند و نه برخی از آنها حاضر به قبول شرایط دولت جمهوری اسلامی ایران خواهند شد.

به هر حال باید گفت که به هیچ وجه نمی‌توان به بازگشت به شرایط عادی این پیا‌م‌رسان و شبکه اجتماعی اطمینان داشت و شاید نوشتن نام این دو شبکه اجتماعی در لیست بلند بالای شبکه‌های فیلتر شده در کشور چندان هم عجولانه نباشد.

پیامدهای فیلترینگ اینستاگرام و واتساپ

بر اساس تازه‌ترین گزارش وبسایت پایش وضعیت دسترسی اینترنت کشورها که به نت‌بلاکس معروف است، خسارت قطعی اینترنت بر کسب‌و‌کارهای اینترنتی در ایران که بالغ بر ۱۰ میلیون کسب‌وکار خرد در بستر پلتفرم اینستاگرام بوده که در حدود 1.5 میلیون دلار برای هر ساعت برآورد می‌‌شود.

همچنین بر اساس گزارش سال گذشته مرکز آمار ایران، چیزی نزدیک به ۱۱ میلیون نفر از طریق شبکه‌های مجازی در کشور کسب درآمد می‌کنند به طوری که حدود ۹ میلیون نفر یعنی ۸۳ درصد از طریق «اینستاگرام» در حال کسب درآمد هستند.

حال تصور کنید که غالب مردم کشور که به سرویس‌های تغییر آی پی قدرتمند برای دور زدن فیلترینگ و استفاده از اینستاگرام دسترسی ندارند، از استفاده از این شبکه محروم شده و بازار بزرگ اینستاگرام، خالی از مشتری شود. در این شرایط، خدمات، محصولات و کالاهایی که از سوی این 9 میلیون نفر در اینستاگرام ارائه می‌شود، چطور به فروش خواهد رسید؟

شاید راهکارهایی مانند استفاده از وبسایت با درگاه فروش مطرح شود ولی حقیقت امر آن است که انبوه موانع و بروکراسی اداری و شرایط مادی و مالی خاصی که استفاده از درگاه‌‎ها، می‌طلبد از عهده بسیاری از گردانندگان صفحات اینستاگرامی خارج است و به این ترتیب، این افراد دیگر قادر به ادامه فعالیت و کسب درآمد مشروع خود در این شبکه نخواهند بود.

برآورد برخی از تحلیل‌گران از جمعه جهان صنعت نشان می‌دهد که با ادامه فیلترینگ اینستاگرام، شغل و کسب درآمد تا 10 میلیون ایرانی، یعنی چیزی نزدیک به 12 درصد از جمعیت کشور یا بهتر بگوییم 30 درصد خانوارهای ایرانی به صورت جدی تهدید می‌شود. وضعیتی که حتی اندیشیدن به آن نیز بسیار هولناک است.

این تنها بخش ارائه دهنده خدمات است و اگر آمار سرویس‌‎گیرندگان از شبکه اینستاگرام را نیز به آمار فوق اضافه کنیم شاید بتوان با حسابی سرانگشتی گفت که زندگی نزدیک به 80 درصد از مردم کشور با ادامه فیلترینگ اینستاگرام دچار اختلال شده و تأمین احتیاجات برای مشتریان نیز بسیار دشوارتر یا در برخی موارد غیرممکن می‌شود.

از سوی دیگر و در حال حاضر (یا حداقل تا پیش از اتفاقات اخیر) بهترین راهکار ارتباط سریع برای ارسال فایل و پیام‌رسانی، استفاده از پلتفرم واتساپ بوده که علی‌رغم کاستی‌‎های خود، از سوی غالب کاربران ایرانی پذیرفته شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در واقع ادامه فیلترینگ واتساپ نیز راهکار مطمئن فعلی را دستخوش تغییر کرده و اختلالات بسیاری در امور روزمره مردم ایجاد کرده که بدون تعارف، هیچ پیام رسان داخلی قادر به پر کردن خلاء ایجاد شده به واسطه این فیلترینگ نیست.

جمع بندی

وضعیت فیلترینگ و داستان تکراری مسدودی شبکه‌های اجتماعی در ایران، همچنان دنبال شده و انتخاب شماره یک برای مبارزه با ناآرامی‌‎های اخیر بوده است. در این مطلب تلاش کردیم تا حدی به بررسی پیامدهای ادامه فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام و واتساپ بپردازیم و به جستجو در خصوص پاسخ این سوال باشیم که آیا ممکن است اینستاگرام و واتساپ نیز به لیست شبکه‌‎های اجتماعی فیلتر شده از قبل مانند فیسبوک، توییتر، ویچت و تلگرام اضافه شوند یا خیر؟

به هر حال امیدواریم که وضعیت این دو سرویس محبوب در کشور به حالت عادی بازگشته و حتی شرایط ادامه فعالیت بدون مشکل شبکه‌هایی مانند توییتر و تلگرام نیز میسر شود که به واقع این روزها از سوی بیشتر سران دولتی و کسب و کارها، انتخاب اصلی ارتباط و دسترسی سریع به اطلاعات است. فارغ از شرایط ارتباطی، همانطور که بالاتر عنوان شد، فیلترینگ سرویس‌هایی مانند اینستاگرام، با اقتصاد شهروندان در ارتباط است و ادامه آن ضررهایی را به پیکر و بدنه کسب و کار مردمی خواهد شد که جبران آن به هیچ عنوان آسان نخواهد بود.