ظرفیت ثبت جهانی کوچ عشایر چهارمحال و بختیاری

بخشی از کوچ سنتی و تاریخی عشایر چهارمحال و بختیاری این روزها به سمت ماشینی شدن رفته است در حالی که بیش از این اتفاق، کوچ عشایر ظرفیت ثبت جهانی را دارد و برای ثبت این میراث بزرگ ناملموس باید اقداماتی صورت گیرد.

به گزارش ایرنا، در حالی که آیین مالکنون عشایر چهارمحال و بختیاری در هنگام آغاز کوچ به ثبت ملی رسیده است اما این مجموعه کوچ با تمام ابعادش ظرفیت جهانی به عنوان میراث ناملموس بشری را دارد که هنوز به ثبت نرسیده است.

سبک زندگی عشایر از جمله کوچ بزرگ آن‌ها و آیین‌های آن از یک منطقه به منطقه دیگر می‌تواند برای میراث ماندگار و ناملموس در سازمان یونسکو به ثبت جهانی برسد.

یک دهه پیش که سفرای برخی از کشورهای مختلف مستقر در تهران از مناطق چهارمحال و بختیاری دیدن کردند، بر بکر بودن سبک زندگی عشایر این استان تاکید داشتند.

آنها عقیده داشتند که در این سبک زندگی، مالکنون یا آغاز کوچ فصلی، برپا کردن چادرها، چوب بازی، آیین‌های شادی و سوگواری ، شاهنامه‌خوانی، پخت غذاهایی محلی و بسیاری دیگر از رسوم عشایر را می‌توان به عنوان یک مجموع زندگی خاص به ثبت جهانی رساند.

آیین چوب‌بازی

برخی کارشناسان، قدمت آیین چوب‌بازی عشایر بختیاری را به قرن‌ها پیش می‌دانند به گونه‌ای که تاریخ آن به نبرد ایرانیان با مهاجمان مقدونی منتسب شده است.

چوب‌بازی یا ترکه‌بازی اکنون در مراسمات مختلف عشایر رواج دارد و به گونه‌ای است که ۲ فرد با ۲ چوب به مبارزه نمادین با یکدیگر می‌پردازند.

ترکه محکم و بزرگ در این مبارزه نمادین دست مدافع و ترکه نازک که با حرکت کتف‌ها همراه است در دست حمله‌کننده است و میدان رزم نیز برای فرار از حمله ترکه نازک پیش‌بینی شده است.

این ترکه‌بازی یا چوب‌بازی همراه با کرنانوازی و دهل‌نوازی است و صدای کوبش دهل یادآور سم ستوران در نبرد و رزم بوده است.

ˈچون لی‌هانˈ مدیر وقت و نماینده سابق دفتر منطقه‌ای یونسکو در ایران یک دهه پیش در سفر به چهارمحال و بختیاری به ایرنا گفت: در سطح خاورمیانه هیچ آیینی به اندازه چوب‌بازی بختیاری‌ها سنت نبرد را در خود نداشته است.

به عقیده وی، آیین چوب‌بازی و دستمال‌گردانی و دستمال‌بازی عشایر بختیاری قابلیت ثبت جهانی به عنوان میراث شفاهی و فولکور را دارا است.

به گفته وی،آیین چوب‌بازی و دستمال‌بازی عشایر بختیاری دارای اصالت فرهنگی است و اکنون در سطح جهان بی‌نظیر است.

لی‌هان تصریح کرده بود:کوچ عشایر بختیاری به عنوان میراث فرهنگی و تمدنی ایران محسوب می‌شود و عشایر بختیاری به عنوان دانشمندان جغرافی‌دان به حساب می‌آیند و به براساس آموخته‌های ذهنی خود منطقه جغرافی کوچ ایل را به اندازه دانشمندان جفرافیدان می‌شناسند.

در سال ۹۱ نیز میراث معنوی چوب بازی فرهنگ بختیاری به شماره ۵۰۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

کوچ سنتی و آیینی عشایر بختیاری دارای فرهنگ مستحکمی است و اینکه عشایر از منطقه‌ای به منظقه دیگر کوچ می‌کنند دارای ارزش فرهنگی شفاهی جهانی است که در حفظ و نگهداری این فرهنگ باید کوشش فراوانی کرد.

این فرهنگ و تمدن بزرگ جهانی تنها متعلق به ایران نیست بلکه اثری جهانی است که باید آن را برای نسل‌های آینده به عنوان یک فرهنگ ماندگار حفظ کرد.

سالها بعد ˈچوب بازیˈ مردم بختیاری در فهرست آثار ملی کشور در ثبت شد و به عنوان میراث معنوی چوب‌بازی فرهنگ بختیاری به شماره ۵۰۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

براساس برخی از اظهار نظرهای کارشناسان، چوب‌بازی بختیاری هنری رزمی و حماسی است که در مراسم مختلف انجام می‌شود که بر اساس شواهد تاریخ بختیاری این دوران به قرن چهاردهم میلادی و دوره زمامداری ۲۰۰ ساله خوانین دورکی بر می‌‍گشت.

ابزار این بازی، چوب است و ۲ طرف بازی، چوبی متفاوت در دست دارند که یکی دارای چوب محکم و قطور به نامˈدیرکˈ است که نقش مدافع را بازی می‌کند و دیگری یک چوب نازک که به آن ˈترکهˈ می‌گویند و موسیقی محلی ساز و دهل بختیاری‌ها متن و محرک اصلی این بازی حماسی را تشکیل می‌دهد.

شاهنامه‌خوانی در کوچ

شاهنامه در بین عشایر بختیاری از جایگاه مهمی برخوردار است زمانی که عشایر در ییلاق و قشلاق ساکن می‌شوند یکی از برنامه های دور همی آنان شاهنامه‌خوانی است.

شاهنامه در بین بختیاری‌ها به عنوان ˈهفت لشگر ˈ معروف است و نقالی و شاهنامه‌خوانی به عنوان یک فرهنگ بومی در این منطقه درآمده است.

نام برخی از مناطق جغرافیایی سرزمین بختیاری از جمله ” رستم‌آبادˈ ، ˈ کوه رستم ˈ و ˈ دژ سفید ˈ برگرفته از مفاهیم شاهنامه است و شاهنامه فردوسی، برای مردم این خطه تنها قصه و داستان نبرد نیست، بلکه یک اثر ستایشگری خداوند است.

شاهنامه فردوسی حدود ۶۰هزار بیت شعر دارد و بزرگترین ادبیات حماسی ملی ایران است، این کتاب غیر از حماسه‌ای بودن دارای پندها ، نصیحت‌ها ، اخلاق و ادب بوده زیرا فردوسی زنده‌کننده زبان و هویت ملی ایرانی است.

کوچ براساس ستاره‌شناسی

هنور در بین برخی از عشایر به ویژه پیران آنها ، زمان کوچ و حرکت به سمت ییلاق و قشلاق براساس ستاره‌شناسی انجام می‌شود.

به طور مثال اگر زمان کوچ یا مالکنون وضعیت ستاره شناسی به قول آنها ” ماه در عقرب ” باشد آن روز یا آن هفته را کوچ نمی‌کنند هر چند جوانان این روزها با وسایل نقلیه و ماشین ییلاق و قشلاق کوچ عشایری را دنبال می‌کنند.

آیین‌های شادی و سوگواری

در بین عشایر کوچرو آیین‌هایی وجود دارد که از نظر مردمشناسی از اهمیت و درجه بالایی برخوردار هستند چه اینکه در آیین سوگواری حتی برخی از بانوان برای متوفی خود تا یک سال لباس و جامه سیاه می‌پوشند.

هنوز در بین برخی از عشایر رسم است برای فرد فوت شده اسب سیاه‌پوش می‌کنند و پس از خاکسپاری فوت شده، بر روی مزار او سنگ قبری از شیرسنگی یا “برد شیر ” نصب می‌کنند.

شیرهای سنگی به‌نسبت پابرجا در گورستان‌های شهرستان‌های فارسان، کوهرنگ، اردل و کیار در واقع میراثی هستند که از زمان قاجاریه در میان بختیاری‌ها برجای مانده است.

با درگذشت یکی از این بزرگان ایل عشایر ، شیر سنگی از سوی سنگ تراش‌های محلی ساخته و بر سر قبور این بزرگان نصب و بر روی بدنه شیرهای سنگی اشکالی همچون شمشیر، تفنگ و اسب به همراه مشخصات فرد فوت شده حکاکی می‌شد.

در واقع شیرهای سنگی بر قبور جنگاوران و کشته‌شدگان در جنگ‌ها، یادآور مردانی است که تاریخ پرفراز و نشیب قومشان را در قالبی اسطوره‌ای به نام خود زینت داده و در دل خاک نهفته‌اند.

در آیین‌های شادی و عروسی نیز در بین جوانان عشایر هنوز سوارکاری و رقابت اسب دوانی و چوب بازی رایج است و حتی برخی از پیران نیز وارد میدان چوب بازی می‌شوند.

گاگریو در بین عشایر بختیاری

گاگریو یا گاگریوه کلمه‌ای مرکب از ۲ مصدر گودِن و گِریوِستن و معادل گفتن و گریستن فارسی است
که گفته می‌شود ریشه در زبان کهن ایران دارد و به معنای سروده‌های گریه‌آور است و ” گاگریو” به معنی سرود و “گات” ریشه باستانی دارد. سروده‌هایی است که به هنگام گریه و حزن خوانده می‌شود، اما در واقع گاگریو به مفهوم “بگوی و گریه کن” در بین عشایر رواج دارد.

موسیقی عشایر نیز مقامی و بومی محلی است که با سرنا و کرنا و دهل نوازی همراه است که کرنا رویکردی بیشتر حماسی دارد و سرنا در جشن‌ها نواخته می‌شود.

نوازندگان موسیقی مقامی بختیاری که سرنا یا کرنا می‌نوازند را توشمال می‌نامند که بیشتر این افراد، موسیقی مقامی را به صورت گوشی فراگرفته‌اند.

مقام‌های گاه‌گریو، شیر علیمردان، آهای‌گل، مقام سرکوهی، برزگری،سحرناز، چوب‌بازی و نوروزیه در موسیقی بختیاری وجود دارد که امروز بخشی از این مقام‌ها رو به فراموشی است.

در موسیقی عشایر قشقایی یا ترکی چهارمحال و بختیاری دارای مقام‌های از جمله گرایلی وجود دارد ولی این مقام‌های موسیقی قشقایی هنوز به صورت کامل در این استان معرفی نشده است.

در موسیقی مقامی بختیاری، تنوع گوشه‌ها بیشتر است اگر چه زمانی خوانندگان بختیاری تنها به ملودی ‘ شیر علی‌مردان ‘ قناعت می‌کردند.

تفاوت موسیقی بختیاری با دهکردی و ترکی قشقایی است این است که در موسیقی بختیاری گاه رزم نیز وجود دارد به گونه‌ای که ۲ ساز سرنا و دهل و کرنا و دهل نوازی یکی از اصلی‌ترین سازهای موسیقی مقامی بختیاری است.

ظرفیت ثبت جهانی مجموعه کوچ عشایر

کارشناس ثبت میراث‌فرهنگی ناملموس و طبیعی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری می‌گوید: مجموعه کوچ عشایر این استان ظرفیت و پتانسل ثبت جهانی در زمره میراث جهانی ناملموس را دارد.

فریده احمدی در گفت و گو با ایرنا افزود:مالکنون در سال ۹۴ ثبت ملی شد، ولی هنوز مجموعه آیین‌ها و رسوم کوچ به عنوان میراث ناملموس به ثبت جهانی نرسیده است.

به گفته وی، در سال ۹۷ پرونده ثبت این مجموعه برای ثبت‌جهانی ارسال شده است و جهانی شدن آن کمی طول خواهد کشید ولی این ظرفیت وجود دارد و می تواند در اولویت‌های ثبت قرار گیرد.

کارشناس ثبت میراث‌فرهنگی ناملموس و طبیعی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری یادآور شد: فرهنگ غنی و اصیل، مسیرهای تاریخی کوچ، آیین‌ها و رسوم بکر از ویژگی‌های زندگی عشایر کوچرو برای ثبت جهانی آن است.

به گفته وی، تاکنون ۹۳ اثر به عنوان میراث ناملموس چهارمحال و بختیاری به عنوان ملی ثبت شده است که با زندگی مردم سرکار دارد.

به گزارش ایرنا،براساس آخرین سرشماری ۲۲ هزار ۹۲۳ خانوار عشایری با جمعیتی بیش از ۱۱۵ هزار و ۵۸ نفر جمعیت در استان حضور دارند.

مسیر حرکت کوچ با گذر از گردنه ‘ تاراز’ و یل راه های ‘لاسوزنی’ و پل ‘ماربره ‘به منطقه بازفت میرسند و با توقف چند روزه با گذر از زردکوه بختیاری وارد مناطق قشلاقی استان خوزستان خواهند شد. استان چهارمحال و بختیاری با ۱۲۶ هزارنفر جمعیت عشایری به همراه یک میلیون و ۶۰۰ هزار راس دام سبک درون کوچ و برون کوچ ، دومین استان عشایری کشور بعد از استان فارس است.