از سهیم شدن با ترکمنستان خوشحال باشیم؟

به گزارش ایران اکونومیست، هنر سوزن‌دوزی یکی از رشته‌های صنایع دستی محسوب می‌شود که علی‌رغم پیشینه‌ی طولانی‌اش تا به امروز مورد توجه بوده است. سیاه‌دوزی یا سوزن‌دوزی هنری است که برای تزیین لباس‌های مردان، زنان، کودکان و همچنین پرده‌ها از آن استفاده می‌شود که سابقه‌ی آن به دوران «سَکاها» برمی‌گردد. طوایف «سکاهای خویشاوند» اساساً بیابان‌گرد بودند، ولی زندگی چوپانی آنان تا اندازه‌ای وابسته به وجود کشاورزی بود. این افراد که دسته‌ای از مردمان کوچ‌نشین ایرانی‌تبار بودند، استعدادی شگفت‌انگیز در ارزیابی و پذیرش بهترین جنبه‌های هنری زمان خویش، قطع‌نظر از اصل و منشأ آن‌ها نشان دادند. صرف نظر از تاریخچه‌ی قدیمی این هنر، ظرافت و تنوع طرح‌هایش چنان پیش چشم خودنمایی می‌کند که بسیاری از بانوان امروزی بر روی لباس‌های خود از این هنر بهره می برند.

اگرچه امروزه نقوشِ طرح‌های سوزن‌دوزی بیشتر در لباس‌های خانم‌ها دیده می‌شود اما هنوز هم اقوام ترک‌تبار از زن و مرد تا کودک با تفاوت‌هایی که سوزن‌دوزی‌هایشان دارد، از این هنر برای تزیین لباس‌های خود استفاده می‌کنند. نکته‌ای که درباره‌ی هنر سوزن‌دوزی وجود دارد این است که این هنر در میان اقوامی رایج است که در منطقه‌ی وسیعی از شمال شرق ایران تا ترکمنستان ساکن هستند. این موضوع سوالات مهمی را به میان می‌آورد: سوزن‌دوزی در کدام کشور سابقه‌ی طولانی‌تری دارد؟ آیا ثبتِ مشترک این هنر با ترکمنستان معنای آن را می‌دهد که ایران در دفاع از پرونده‌ی این هنر ضعیف عمل کرده است؟

سمانه شتردار، پژوهشگر رشته‌ی سوزن‌دوزی در استان گلستان است که عقیده دارد هنر سوزن‌دوزی در ایران سابقه‌ی طولانی‌تری نسبت به ترکمنستان دارد.

او درباره‌ی این موضوع به خبرنگار ایران اکونومیست می‌گوید: «وقتی پیشینه سوزن‌دوزی را نگاه می‌کنید، می‌بینید که متعلق به ۵ هزار سال قبل در ایران است. استان گلستان به خاطر توت‌ستان‌هایی که چندین هزار سال پیش داشته، با نخ ابریشمی سوزن‌دوزی می‌کردند ولی در ترکمنستان روی پارچه‌های معمولیِ روشن سوزن‌دوزی می‌شود. دسترسی که در این استان‌ها وجود دارد، نشان می‌دهد که پیشینه سوزن‌دوزی در ایران سابقه‌ی طولانی‌تری دارد ولی در ترکمنستان نیز روی پارچه‌های معمولی‌تر انجام می شده است.»

این پژوهشگر که عقیده دارد مشترک ثبت شدنِ پرونده‌ی سوزن‌دوزی ترکمن با کشور ترکمنستان ابعاد مثبتی هم دارد، اظهار می‌کند: «ساختاری که پوشش‌ لباس اقوام ایران دارد، با این کشورها مشترک است؛ بنابراین من مخالف نیستم. اتفاقا موافق این موضوع هستم چراکه وابستگی بین کشورها ایجاد می کند اما بازهم بهتر بود که به تنهایی به نام ایران ثبت می‌شد. از جهتی دیگر ایران درحال حاضر چند پرونده‌ی دیگر را نیز با کشورهای دیگر مشترکا به ثبت رسانده و این موضوع اتفاقا باعث می‌شود ارتباط بین دو کشور بهتر و بیشتر شود.»

شتردار درباره‌ی کیفیت نخ‌هایی که از آن برای سوزن‌دوزی استفاده می‌شود، می‌گوید: «الان سالهاست که از نخ اکریلیک یا همان پلاستیک شیمیایی در سوزن دوزی استفاده می‌شود که قابل شست و شو است. نخ ابریشم بخاطر جنسی که دارد، رنگ پذیر هست اما در برخورد با سطوح این رنگ را پس می‌دهد. مشکلاتی برای تأمین مواد اولیه برای سوزن‌دوزی وجود دارد برای مثال نخ‌ها خالص نیستند و نخ اکریلیک برای سوزن‌دوزی‌های ترکمن استفاده می‌کنند.»

این هنرمند برای بقایِ طولانی‌تر سوزن‌دوزی ترکمن پیشنهاد می‌کند: «برای شناخت بیشتر به نظرم لازم است که سوزن‌دوزی در میان مردم گسترش پیدا کند. برای مثال روی کیف یا کفش بگذارند یا روی فرش. برای اینکه هنر سوزن‌دوزی بهتر دیده شود، به نظرم حرکت به سمتِ طرح‌های مدرن کمی لازم است ولی اینکه طرح‌ها از اصالت خارج شوند، کاملا با آن مخالف هستم. اگر بخواهد نقش‌های اصیل کاملا فراموش شوند، به نظرم طرح‌ها از اصالت خارج می‌شوند.»

او در ادامه در پاسخ به سوالی که مهم‌ترین تهدید برای فراموش شدنِ سوزن‌دوزی چیست؟ می‌گوید: «دور ریختن تولیدات. من خودم در بازیافت سوزن‌دوزی‌ها فعالم و باید بگویم دور ریختن بزرگترین دشمن طرح‌های سوزن‌دوزی است. به نظرم باید این تولیدات بازیافت شوند و به چرخه‌ی تولید بازگردند. باید یک حالتی باشد که طرح‌های سوزن‌دوزی نسل به نسل بچرخد و خود ترکمن‌ها درحال حاضر همین کار را انجام می‌دهند. دو سالی است که موضوع مد پایدار در دنیا پیچیده شده و به نظرم بازیافت در صنایع دستی خیلی خوب است. برای مثال ترکمن‌ها کت‌هایشان را بر روی لباس‌های بلند می‌پوشند و شلوارهایی که زیر می‌پوشند، از مادر به دختر و نوه انتقال پیدا می‌کند چون نخ‌ها مثل سابق نیست و کیفیت ندارند و همچنین دوخت‌ها نیز مثل سابق باحوصله نیست.»

شتردار با اشاره به لزوم گردآوری لباس اقوام خاطرنشان می‌کند: «میراث فرهنگی باید نظارت داشته باشد و توجه بیشتری به نگهداری و جمع‌آوری طرح‌های سوزن‌دوزی از خود نشان دهند. بالاخره هستند افرادی که می‌آیند و لباس‌های سوزن‌دوزی شده را اهدا می‌کنند. به موزه امام رضا (ع) در مشهد که رفتم چیزی درباره لباس‌های بومی ندیدم ولی در تهران موزه‌هایی هستند که از لباس اقوام نگهداری می‌کنند.»

این هنرمند در آخر اظهار می‌کند: «ما دوخت‌هایی داریم که امروزه کاملا به فراموشی سپرده شده‌اند و خیلی کم دیده می‌شوند. توکیتن یک نوع دوخت است که اصلا به فراموشی سپرده شده. توکیتن چیزی است که بینِ درز دو تا لباس رو بسط می‌زنند و یک شاخه از سوزن‌دوزی ترکمن است اما دیگر با چرخ لباس را می‌دوزند. خیلی از بخش‌های سوزن دوزی ترکمن به فراموشی سپرده شده چون حفظ نشده‌اند. اگر حفظ می شد، حتی خود من هم از ظاهر کار می توانستم بفهمم چگونه دوخته شده و آن را اجرا می‌کردم.»

هنر سوزن‌دوزی ترکمن در حالی مشترکا با ترکمنستان به‌عنوان بیستمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسیده که این هنر به گفته‌ی برخی پژوهشگران سابقه‌ی طولانی‌تری در ایران دارد.