مدیریت پیشگیری شایعه در جامعه

اشاره

شایعه (rumor) یکی از طبیعی‌ترین پدیده های اجتماعی و یکی از رایج ترین شیوه‌های کنش متقابل است که تاکنون کمتر شناخته شده است. شایعه یک مقوله ذهنی و روانی با ابعاد گسترده‌ای است که ابعاد مختلف آن بویژه در زمان های بحرانی، حالتی به مراتب حادتر به خود می‌گیرد. هر چند کارکردهای اجتماعی شایعه کاملاً شناخته نیست، لیکن بیشتر در وضعیت های « ناهنجاری» در جامعه به وقوع می‌پیوندند، این بدان معنی است که شایعه گزارش تأیید نشده‌ای از وقایع است که به تعریف و تبیین وضعیت های مهمی که به صورت دو پهلو ظاهر می‌شود کمک می‌کند. شایعه پیامی است که بطور غیر رسمی و معمولاً دهان به دهان منتقل می‌شود و به موضوعی مربوط می شود که تحقیق در صحت و سقم آن مشکل است. شایعه شامل اطلاعاتی می‌شود که برای مردم اهمیت دارد. البته ممکن است بخشی از شایعه حقیقت داشته باشد، هر چند می‌توان گفت که این حکم همواره صادق نیست. همواره بخشی از محاوره های اجتماعی و گفتگوهای دوستانه ما را شایعات یا خبرهای ساختگی تشکیل می دهد. پدیده شایعه کم و بیش درهمه جوامع رواج دارد، اما در جامعه ای که مردم با فقر اطلاع رسانی سریع و صحیح و دقیق مواجهند و در بین گروه ها و جمعیت هایی که به لحاظ ساده اندیشی و زودباوری تأثیرپذیری بیشتری برای دریافت و انتقال شایعات دارند متداول تر است. شایعات با توجه به ماهیت و قدرت تأثیرگذاری آن می توانند اضطراب اجتماعی را افزایش داده و میزان بهره وری و تولید را کاهش دهد، چرخه اقتصاد را فلج نموده و اعتبار اجتماعی افراد، موسسات و کشورها را خدشه دار نماید.

شایعه

در لغت نامه دهخدا "شایعه" چنین معنا شده است: « در تداول امروز، خبرهای بی اصل است که در میان مردم، بر سر زبان ها باشد.» شایعه عبارتست از یک گزاره ویژه و گمانی که ملاک های اطمینان بخش رسیدگی در وجود آن، وجود نداشته باشدکه معمولاً به صورت شفاهی از فردی به فرد دیگر انتقال می‌یابد. صاحب نظران دو شرط اساسی را برای رواج شایعه بیان نموده اند: نخست آن که موضوع شایعه باید برای گوینده و شنونده دارای اهمیت باشد؛ اگر موضوعی برای افراد، جالب توجّه و با اهمیت باشد ممکن است به شایعات مربوط به آن موضوع توجه کنند ، اما این شرط به تنهایی کافی نیست. شرط دوم این است که درباره آن موضوع، ابهام وجود داشته باشد. پس علاقه افراد جامعه به موضوع و وجود هاله ای از ابهام در موضوع، دو عنصر اساسی در رواج شایعات است. به نظر می‌رسد که دو شرط «اهمیت» و «ابهام» در انتقال شایعه، قانون اصلی شایعه را توضیح دهد. بدین معنا که فرمول حدت و شدت شایعه را می‌توان به این صورت تعریف کرد: « میزان رواج شایعه تقریباً برابر است با حاصلضرب اهمیت در ابهام موضوع مطروحه در آن شایعه.»

علم ارتباطات، شایعه را گفتمان‌های غیر رسمی و نامعتبر و در نتیجه نهایی اطلاعات وارسی نشده می‌دانند که در چند مرحله در چارچوب نظام ارتباطی پرورانده شده‌است و از آنجایی که اطلاعات در هر مرحله دست به دست شده‌، اغلب تحریفاتی در آنها صورت می‌گیرد ممکن است بعد از چندین بار تحریف، محصول نهایی بطور کلی با آنچه در ابتدای کار منتقل شده متفاوت باشد. برخی از پژوهشگران شایعه را از طبیعی‌ترین پدیده‌های اجتماعی و یکی از رایج‌ترین شیوه‌های کنش متقابل می‌دانند که تاکنون کمتر شناخته شده است. عباراتی مانند «می‌گویند»، «خودش خوانده»، «خودش شنیده»، «خودش دیده» و.... همگی نشان از ظهور پدیده‌ای به نام شایعه است.

شایعه پیامی است که در میان مردم رواج می‌یابد، ولی واقعیت ها آن را تأیید نمی‌کند. شایعه در موقعیت هایی رواج می‌یابد که مردم مشتاق خبر باشند ولی نتوانند آن را از منابع موثق دریافت کنند. هر گاه آدم ها مشتاق خبرگیری دربارة قضیه‌ای باشند، به هر نوع اطلاعاتی در این باره متوسل می‌شوند و سپس آن اطلاعات را در میان خودشان پراکنده می‌سازند. شایعه می‌تواند از یک اطلاع نادرست منشاء بگیرد یا آنکه منبع آن اطلاعی درست ولی اغراق آمیز و درهم باشد. آن خبر از فردی به فرد دیگر و از گروهی به گروه دیگر منتقل می‌شود، بدون آنکه منشاء آن مشخص یا دلایل قطعی درباره ی صحت آن وجود داشته باشد. هنگامی که افراد به شدت مشتاق کسب خبر درباره چیزی هستند، اما نمی‌توانند اطلاعات موثقی بدست آورند، مستعد پذیرش شایعه‌ها می‌شوند.

آلپورت و پستمن ( Alport postman ) می‌گویند که شایعه محصول دو عامل است:

1. علاقه مردم به موضوع ( اهمیت داشتن شایعه هم برای گوینده و هم برای شنونده)،
2. میزان ابهام موضوع (احتمال وجود و یا چند تعبیر از یک موضوع)؛

بنظر می‌رسد هر دو عامل یاد شده از شرایط شایعه باشد . ممکن است عده‌ای به نتایج یک برنامة علمی یا تفریحی رادیو یا تلویزیون علاقه داشته باشند، اما چون ابهامی در این مسابقه یا حادثه وجود ندارد ممکن است شایعه‌ای در مورد آن بروز نکند. در صورتی که اگر به جای برنامه علمی یا مسابقه ورزشی ساده یک برنامه علمی بحث انگیز یا یک مسابقه حساس مطرح باشد. احتمال بروز شایعه درباره آن بیشتر می‌شود.

انواع شایعه

پژوهشگران برای تقسیم بندی شایعه تلاش فراوانی کرده اند، اما از آنجا که روابط اجتماعی به هم پیوسته و انگیزه های درونی انسان ها متفاوت است نمی‌توان تقسیمی فراگیر بدست داد که در همه جا قابل استناد و انطباق باشد . بایساو انواع شایعه را به شرح زیر می‌داند:

۱- شایعات خزنده: مانند شایعاتی که آرام صورت می گیرد. این شایعات بصورت درگوشی و پنهانی منتقل می شوند.

۲- شایعات شناور: این نوع شایعات در صورتی که شرایط، مساعد باشند ظاهر می شوند و در غیر این صورت مخفی می مانند تا در موقعیتی خاص و مناسب، ظاهر شوند. مانندشایعات مربوط به محیط زیست.

۳- شایعات تند و سریع : این گونه شایعات در مقطع زمانی کوتاه، گروه وسیعی را در بر می گیرند و با واکنش سریع مردم رو به رو می شوند، مانند شایعاتی در مورد قیمت برخی از کالاهای اساسی .

۴- شایعات شیطانی : این قبیل شایعات در زمان اضطراب و نگرانی مردم، شایع می شوند و چون مردم در حالت ترس و وحشت به سر می برند، آماده پذیرش خبر کذب هستند. این نوع شایعات در زمان های بحران (همانند جنگ و قحطی) بصورت حاد منتشر می شوند.

۵- شایعات وحشت: این گونه شایعات به منظور ایجاد رعب و وحشت، شایع می شوند و هدف آنها ایجاد فضای ترس و وحشت و ناامیدی در میان اقشار جامعه است. این دسته از شایعات نیز در زمان جنگ، رواج بیشتری می یابند.

شکل گیری شایعه

انتقال یک شایعه فرآیندی اجتماعی است که کلیه افراد می‌توانند نقش‏های متعددی درآن داشته باشند. عده‌ای از افراد پیام ‌آورند و بر آنچه تکیه کرده ‌و آن را معتبر می‌دانند، منتقل می‌کنند. عده ای دیگر در نقش افراد شکاک ظاهر می شوند و درباره آنچه می‌شنوند، تردید می‌کنند. همچنین عده‌ای ممکن است به تعبیر و تفسیر روی بیاورند و مترصد این باشند که چه رخ می‌دهد. بالاخره احتمالاً عده‌ای هستند که براساس شایعات تصمیم‌گیری می‌کنند و همین که شایعه‌ای پخش شد به اقدامات خاصی دست می‌زنند.

در مباحث روان‌شناسی اجتماعی بحثی به نام شایعه (rumor) مطرح می‌شود که به بررسی علمی این پدیده و پیامدهای آن می‌پردازد. این مساله قابل تامل است که چگونه یک فکر مبهم به صورت شایعه درآمده و پس از مدتی به باور عمومی تبدیل می‌شود، از سوی دیگر توجه به این مساله که چه عامل یا عواملی موجب می‌شود کالایی تنها به این دلیل که گفته می‌شود نامرغوب یا سمی است یا سیاستمداری تنها به این دلیل که گفته می‌شود اختلاس کرده است کنار گذاشته می‌شود حائز اهمیت است.شاید مهم‌ترین دلیل مطالعه شایعه، بررسی این پدیده به عنوان یک وسیله ارتباطی ناسالم است، وسیله‌ای که می‌تواند واقعیت را به شکل زشت و زننده‌ای تغییر دهد.

شایعه معمولاً در زمینه‌ای از ابهام و تنش که تحت آن هنجارها یا باورها زیر سؤال رود خطراتی وجود داشته باشد یا رفاه کافی در دسترس مردم نباشد، گسترش می‌یابد. همه این وضعیت ها باعث نگرانی و توجه می‌شود. این احساسات انگیزه لازم برای گوش دادن به شایعه و انتقال آن به دیگران را فراهم می‌آورد. شایعه بیش از هر چیز از اهمیت و ابهام مستتر در موضوع تغذیه می‌شود. این دو عامل بیانگر کنش متقابل زمینه‌های فردی و جمعی در شکل گیری و رواج شایعه است. در انتقال شایعه سه عمل ادراک، به حافظه سپردن و گزارش کردن از فردی به فرد دیگر طی می‌شود. این مراحل در روند رواج شایعه از یک فرد به فرد دیگر متناسب با دفعات انتقال، تقویت می‌شود و بطور طبیعی به کاستنی‌ها و افزودنی‌هایی بر اصل مطلب منتهی می‌گردد.

بدین‌ترتیب شایعه از مراحل اولیه شکل‌گیری تا تبدیل آن به گزارش نسبتاً ثابت، با سه روند اصلی زیر ارتباط دارد:

۱- تسطیح (Leveling) یعنی حذف برخی جزئیات که به نظر ناقلان شایعه ، غیر مهم و کم اهمیت تلقی می‌شود. به بیان دیگر ، هر قدر شایعه بیشتر نشر یابد رفته‌رفته کوتاه‌تر و فشرده ‌تر و مختصرتر می‌گردد.

۲- برجستگی (Sharpening) بدین معنا که برخی جزئیات در طی جریان انتقال شایعه پایداری قابل ملاحظه دارد.

۳- همانند سازی (Assimilation) بدین معنا که ناقلان شایعه براساس منافع خویش موضوع شایعه را مفهوم و متناسب می‌کنند.

بایساو (Bysow) آغاز رواج شایعه را با سه ویژگی زیر آمیخته می‌داند:

(الف) حادثه را یک یا چند نفر با علاقه برداشت می‌کنند؛ علاقة آنان ریشه در اهمیت اجتماعی حادثه دارد ؛ (ب) رخداد از سوی دریافت کنندة آن ویرایش و ارزشیابی می‌شود ؛ (ج) پس از تکمیل، ویرایش شایعه آغاز می‌شود. تحلیل بایساو قابل قبول است مشروط بر آنکه هیچ گونه فاصلة زمانی بین دو مرحلة ۱ و ۲ فرض نشود.

آلپورت و پستمن(۱۹۴۷) در مطالعات پیرامون ویژگی تغییر شکل‌دهنده شایعات به این نتیجه رسیدند که هر پیام، در جریان انتقال می‌تواند به سه شکل تحریف شود:

۱) تقلیل: در این فرآیند، افراد توصیف صحنه، پیام یا پدیده‌ای را کوتاه‌تر می‌کنند تا جایی که به یک شعار تبدیل می‌شود.

۲) تشدید: در این فرآیند، بزرگنمایی برخی از عناصر به تحریف محتوای پیام منجر می‌شود. در واقع کلمات و اصطلاحات و وقایعی که در پیام اصلی وجود ندارد بدان افزوده می‌شود.

۳) تشبیه: فرآیندی که نتیجه اش تغییر شکل محتواست. در این حالت افراد پیام اصلی را می‌گیرند اما معنی و نظم آن را تغییر می‌دهند.

بطور کلی می‌توان چنین گفت که افراد در توصیف یک پدیده یا صحنه، عناصری را که مهم نمی‌دانند حذف می‌کنند و عناصری که به نظرشان مهم می‌رسد را برجسته می‌کنند و معنا و ترتیب عناصر را تغییر می‌دهند. از نگاه متخصصان روان‌شناسی اجتماعی، تحلیل محتوای شایعه نشان می‌دهد تغییر شکل محتوای اصلی بطور تصادفی صورت نمی‌گیرد بلکه از فرآیندهای عاطفی و شناختی تبعیت می‌کند. در واقع انسان‌ها شایعه را طوری تغییر می‌دهند که بتوانند آنچه را که می‌خواهند بگویند.

روان‌شناسی شایعه

مطالعات روان‌شناسی نشان می‌دهد که افکار عمومی بر انسان تاثیر می‌گذارد.در اینجا صرفا عکس‌العمل فرد در مقابل دیگر اعضای گروه به ویژه در موقعیتی که به لحاظ اجتماعی مهم است در نظر گرفته شده است . دکتر برنارد هارت وجود یک گروه یا ذهن جمعی را در مطالعه جالبش در مورد روان‌شناسی شایعه، به صراحت رد کرد و بیان نمود ما یک روان‌شناسی اجتماعی و یک روان‌شناسی فردی نداریم. روان‌شناسی اجتماعی همان‌روان‌شناسی یک فرد در محیط ویژه یعنی در حضور دیگر افراد گروه است. یک قسم ذهن گروهی که تعیین‌کننده افکار و فعالیت‌های فردی به طرق گوناگون است، وجود دارد. دکتر هارت سعی می‌کند پدیده شایعه را به وسیله بررسی ابهامات تبیین کند. البته واژه ابهام را در معنای وسیع و نسبتا عمومی آن استفاده می‌کند. او معتقد است شایعه یک پدیده اجتماعی است، اما فرد در ارزیابی‌اش عامل اجتماعی خاصی را که در انتشار شایعه موثر باشد، نمی‌یابد.

پیامدهای شایعه در جوامع

بسیاری از پژوهشگران، شایعه را بدلیل تحریف‌های مهمی که در پیام اصلی به‌وجود می‌آورد بعنوان یک ارتباط مسخ شده معرفی می‌کنند و به پیامدهای شوم آن اشاره می‌کنند. بدیهی است که شایعات موجب تخریب شهرت‌ها و بی‌اعتباری اقدامات افراد شده و در نهایت می‌تواند موجب خشونت نیز بشود. در کنار بررسی شایعه بعنوان یک ارتباط ناسالم، برخی به نقش اجتماعی مهم شایعه نیز اشاره می‌کنند. این گروه از پژوهشگران معتقدند شایعه موجب پدید آمدن هنجارهای اجتماعی جدید شده و موجب می‌شود افکار عمومی بر اطلاعاتی متمرکز شوند که برای بدست آوردن آنها وسیله دیگری وجود ندارد. حتی برخی معتقدند شایعات در فضای سانسور روزنامه‌ها، نقش بسیار مهمی ایفا کرده و نقص کانال‌های اطلاعاتی رسمی را جبران می‌کنند؛ در چنین حالتی که گردش اطلاعات محدود شده باشد اطلاعات از طریق شایعه دوباره جریان پیدا می‌کند.

دلایل شایعه پراکنی

به هنگام فقدان خبر، شایعه پراکنی روی می دهد. وقتی افراد، بسیار مشتاق خبرگیری و آگاهی از واقعه و موضوعی هستند، اما قادر به کسب اطلاعات مورد اطمینان نباشند پذیرای شایعه می شوند و برعکس وقتی افراد جامعه از آگاهی خود برحوادث مطمئن باشند به ارائه غیرضروری مطالب ساختگی تمایل نخواهند داشت. بعبارت دیگر وقتی گروه ها و افراد یک جامعه از مجاری قانونی و صحیح، اطلاعات و اخبار را بدست نیاورند زمینه برای رواج شایعه مهیا می شود. شایعه پراکنی همانند همه کنش های اجتماعی، نیازمند به وجود انگیزه هایی است که شخص را به انجام دادن آن سوق می دهند. این که افراد به چه انگیزه ای شایعه را می سازند و یا آن را می پراکنند، از جمله بحث هایی است که روان شناسان اجتماعی و جامعه شناسان به آن پرداخته اند.

اصولاً شایعه بر اساس سه رشته از احساسات انتشار می یابد: ترس، امید و تنفر. انسان ها هنگامی که از پدیده ای احساس ترس داشته باشند یا از موضوعی احساس تنفر کنند و یا به چیزی امید بسته باشند، از آمادگی لازم برای ساخت و رواج شایعه درباره آن، برخوردار هستند. افراد، شایعه را به این دلیل تکرار می کنند که بعضی از نیازهای آنان از این طریق، ارضا می شود. شایعه ای که سوء ظن یا تنفّر را به همراه دارد یا شایعه ای که ترس یا امیدواری را بیان و اثبات می کند، قادر به تکرار شدن است و توسط احساسات و هیجان های گوینده شایعه تقویت می شود.

کارکرد شایعه

به عقیده جامعه شناسان، شایعه پدیده ای است اجتماعی که هم می تواند کارکرد مثبت داشته باشد و هم کارکرد منفی ؛ اما گویا کارکرد منفی شایعه، بیش از کارکرد مثبت آن است. ایجاد فضای ناسالم و به خطر افتادن امنیت عمومی، انحراف افکار عمومی از اهداف اصلی به سوی اهداف جزئی، ایجاد تفرقه، رویارویی و صف بندی اقشار مختلف جامعه، ایجاد بدبینی و سلب اعتماد مردم از دولتمردان، کاهش اعتماد مردم به وسایل ارتباط جمعی داخلی و روی آوردن به منابع غیر رسمی و از همه مهم تر، گسترش ناامنی، ترس، اضطراب و نگرانی را می توان از مهم ترین کارکردهای منفی شایعه برشمرد. شایعه هرگز چیزی را ثابت نمی کند. بلکه از طریق ایجاد بی اعتمادی، کار خود را به انجام می رساند. شایعه می تواند حوادث را در هاله ای از ابهام قرار دهد تا درک حقیقت وقایع، به آسانی و برای هر کسی میسّر نباشد.

برای روشن شدن نقش شایعه پراکنی در ایجاد فضای ناامنی و اضطراب به بررسی یک نمونه تاریخی می پردازیم. ادموند تایلور در کتاب خود به نام «راهبُرد وحشت» توضیح می دهد که در آن ایام، در جریان جنگ دوم جهانی، چگونه آلمان ها هنگام آماده شدن برای حمله، قربانیان خود را در داستان های وحشت آور و مطالب القا کننده احساس شکست، غرق می نمودند. آنها با استفاده از رادیو، شایعات را در داخل کشورهای طرف جنگ، پخش می نمودند. این نوع داستان ها هم زمان با طرح قریب الوقوع بودن تهاجم نظامی، خبر نزدیک بودن مذاکرات صلح را نیز پخش می کردند. هدفِ این نوع شایعات، ایجاد سردرگمی و تضعیف روحیه بود. از این طریق، صداقت دولت های متّفقین (رو در روی آلمان) و قابلیتشان در کمک به کشورهای مضطرب، در هاله ای از تردید و ابهام فرو می رفت.آلمانی ها هم زمان با آن داستان های دروغین، اخبار بی اساس پیروزی بزرگ لهستان و فرانسه را پخش می کردندتا موجب شکل گیری امیدهای بی جا و نادرست شوند. این امیدهای دروغین به زودی به ناامیدی و در نتیجه وحشت و اضطراب بیشتر منتهی می شد.

عوامل مؤثر در پذیرش شایعه در جامعه

هر شایعه‌ای برای پخش و پذیرش، نیازمند ارتباط با مخاطبین خود است و هر نیاز انسان می‌تواند به شایعه تحرک و پویایی خاصی ببخشد. مثلاً کارمندی که از گرانی به تنگ آمده باشد (نیاز)، بیشتر مستعد پذیرش شایعه در مورد بهبود اوضاع اقتصادی به خصوص افزایش حقوق و مزایا است، تا کسی که این نیاز را ندارد، عواملی که می‌تواند در انتشار و پذیرش شایعه مؤثر باشد، عبارتند از:

الف) تنفر: تنفر می‌تواند عاملی برای پخش و پذیرش شایعه باشد. آدمی هنگامی که از کسی متنفر است و تصورات خود را به گونه‌ای زشت درباره آن ترسیم می‌کند و بدون هیچ دلیل هر خبر منفی را درباره او می‌پذیرد، یقیناً شایعه در مورد چنین کسی جنبه‌ای انتقام آمیز دارد.

ب) پذیرش شایعه برای توجیه خود: هنگامی که بدترین چیزها را درباره دیگران باور می‌کنیم، در واقع در حال تلاش برای توجیه خود هستیم، اما اگر خود را مقصر بدانیم آن وقت کمتر مستعد پذیرش شایعه خواهیم بود.

ج) شکستن سکوت ملال‌آور: شایعه، گاه برای پرکردن سکوتی ملال‌آور نیز به کار می‌رود. مثلاً وقتی در یک مهمانی شرکت داشته باشید که هنوز همه مهمان ها نیامده باشند، در بین چند نفری که دور هم جمع شده و هیچ حرفی برای گفتن نداشته باشند، کافی است یکی سکوت را شکسته بگوید: «آیا شنیده‌اید که ... » به این ترتیب بازار شایعه داغ می‌شود و هر کس برای آنکه از معرکه عقب نماند، چیزی به آن اضافه می‌کند و سرانجام بحثی گرم و داغ در برمی‌گیرد که حتی گذشت زمان هم احساس نمی‌شود.

د) تحریف واقعیت‏ها: شایعه در نقل دهان به دهان مرتباً تحریف می شود تا جایی که نقل قول دست چندم با نقل قول دست اول بسیار تفاوت پیدا می‌کند. بطوری که اگر این شایعه را به سازنده اول آن بگویند او نیز از این تحریف تعجب می‌کند. در یک آزمایش « آزموزگاری داستانی را خواند و سپس آن را به دیگری گفت و نفر دوم نیز آن را به سومی گفت و الی‌آخر، تا اینکه چندین نفر داستان را برای همدیگر باز گفتند.در این تحقیق دیده شد که چگونه داستان تحریف شد، بسیاری از جزئیات آن حذف و مطالب دیگری به آن اضافه شد و در جزئیات موضوع نیز به شیوه‌های مختلف تغییر ایجاد گردید. هر چند این تحقیق در مورد حافظه انجام گرفته بود، ولی معلوم شد که حافظه نیز در انتقال شایعه اهمیت بسیار دارد.»

روش های پیشگیری و مقابله با شایعه

پذیرش شایعه از طرف جامعه، منطق روشنی ندارد و غالب افراد ناآگاهی که آن را می شنوند، ممکن است آن را بپذیرند و در ترویج آن نیز سهیم باشند.بهترین راه مقابله با شایعه، توسعه روابط و فراهم آوردن این امکان است که مردم از مسائل جدی جاری در جامعه، آگاه باشند. وقتی مردم نسبت به واقعیت امری اطمینان حاصل نمودند و دریافتند که چیزی از آنها پوشیده نیست، فرآیند شایعه پراکنی، خود بخود متوقف خواهد شد یا از بُرد یا دامنه آن به حد چشمگیری کاسته می شود. پاسخگویی دولتمردان به مردم و مَحرم دانستن آنها، بسیار مؤثرتر از تکذیب یک شایعه پس از انتشار آن است و به نوعی مدیریت پیشگیری شایعه محسوب می گردد.

بطورکلی راه مقابله با شایعه عبارتنداز:

۱- پیشگیری:

قبل از شیوع هر شایعه‌ای باید خطرات و پیامدهای شایعه را برای مردم تشریح کرد.شایعه وبای خطرناکی است که به شدت و سرعت از یکی به دیگری منتقل می‌شود. و افراد، گروه‌ها، جوامع و حتی کشورهای مختلف را تحت تاثیر شگرف خود قرار می‌دهد. در آیات و احادیث متعدد هم نسبت به انجام غیبت، داشتن سوء ظن و پرگویی هشدار داده شده است. پس در جامعه اسلامی مردم باید به دنبال حرف و مطلب مستند و موثق باشند . رسانه ها نیز از درج اخبار بدون منبع و به نقل از "محافل خبری" یا "افراد مطلع" باید خودداری نمایند تا جامعه از خطر شایعه مصون ماند.

۲- درمان :

چنانچه شایعه‌ای فراگیر شد، باید اقدامات ذیل به عمل آید:

۱-۲ شناسایی منابع و افراد شایعه‌ساز
۲-۲ بی‌اعتبار کردن منبع و کشف هویت آنان برای مردم
۳-۲ دادن اطلاعات صحیح به مردمی که تحت تاثیر شایعه قرار گرفته‌اند (جامعه هدف)
۴-۲ نادیده انگاشتن شایعات ضعیف و پاسخ غیرمستقیم به آن. مثلا نشان دادن تصویر زنده فردی که شایعه قتل وی منتشر شده است .

شایعه و شایعه پراکنی از دیدگاه قرآن

پدیده شایعه سازی و شایعه پراکنی، سابقه ای به درازای تاریخ بشر دارد. « در تاریخ اسلام نیز این پدیده، مسائل و مشکلات زیادی را برای جامعه نوپای اسلامی، پدید آورده بود.» در قرآن از شایعه پراکنان به «مُرجِفین» تعبیر شده است. «اِرجاف» به معنای شایعه آمده است و جالب این که «ارجاف» از ریشه «رجف» یعنی «لرزیدن» است و عبارتست از دروغ پراکنی و انتشار اخبار باطلی که دل های مردم را می لرزانند و نگرانشان می کنند. خداوند در سوره احزاب، شایعه سازان را با منافقان که در قلب هایشان مرض و ناپاکی است، برابر دانسته است.

علاّمه طباطبایی در تفسیر «المیزان» می فرماید: کلمه «مُرجِفون» جمع اسم فاعل از ارجاف است و ارجاف به معنای اشاعه باطل و در سایه آن، استفاده های نامشروع بودن و یا حداقل، مردم را دچار اضطراب کردن است. ایشان در ادامه می فرماید: معنای آیه این است که «سوگند می خورم اگر منافقان و بیماردلان، دست از فسادانگیزی برندارند و کسانی که اخبار و شایعات دروغی در بین مردم انتشار می دهند تا از آب گل آلود، ماهیِ اغراض شیطانی خود را بگیرند و یا حدّاقل در بین مسلمانان، ایجاد دلهره و اضطراب کنند، ما تو را مأمور می کنیم تا علیه ایشان قیام کنی و نگذاری در مدینه و در جوارت زندگی کنند.»

ارکان جرم انتشار شایعات در فضای مجازی

انتشار شایعات از طریق فضای مجازی در قانون جرایم رایانه‌ای جرم‌انگاری شده است. به موجب این قانون افرادی که به قصد ضرر زدن به دیگران یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی، در فضای مجازی اقدام به انتشار اکاذیب نمایند مجرم محسوب می‌شوند . در قانون جرایم رایانه‌ای جهت مجازات جرم انتشار شایعات، مجازات حبس و جزای نقدی درنظر گرفته شده است.همچنین اگر فردی اقدام به انتشار شایعاتی کند که منجر به ورود ضرر به فرد بزه‌ دیده هم نشده باشد، منتشرکننده شایعه مورد پیگرد و مجازات قرار می‌گیرد و در صورت وقوع خسارات مادی و معنوی نیز می‌توان ضمن طرح شکایت کیفری یا حقوقی نسبت به پیگیری و دریافت خسارات وارده ناشی از نشر شایعات اقدام کرد.

نتیجه

زمانی که افراد زیادی از اقشار جامعه در زندگی فردی و یا حیات جمعی خود، به هر دلیلی از جمله فشارهای روانی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ... همواره به طور جدی، نگران و مضطرب باشند، انگیزه ساخت و شیوع شایعه بیشتر می شود. در حقیقت، شایعه به گونه ای با ناامنی و اضطراب همراه است، که هر قدر عدم امنیت روانی و اضطراب در میان افراد فزونی یابد، به همان میزان، شایعات هم بیشتر می شوند.بدین ترتیب می توان نتیجه گرفت که بین «شایعه» بعنوان پدیده اجتماعی و «اضطراب» بعنوان پدیده ای روانی، تعاملی دو سویه وجود دارد؛ بدین معنا که از یک سو، اضطراب از انگیزه های ساخت و رواج شایعه است و از سوی دیگر شایعه نیز در پیدایی اضطراب مؤثر است.شایعه در واقع گزارش‌ها و اخبار ناموثق و معمولا نادرست هستند که دهان به دهان در جامعه انتقال می‌یابند. شایعات غالبا در دوره‌های استرس اجتماعی و معمولا" در مورد افراد یا رویدادهایی که مورد توجه مردم هستند، اما اطلاعات دقیق در مورد آنها کم است شکل می‌گیرد.شایعه یک مقوله اجتماعی و روانی با ابعاد و پیامدهای گسترده است که بیشتر در حالت‌های بی‌نظمی در جامعه مانند زمان جنگ یا بحران اقتصادی بروز می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد با پیشرفت تبلیغات، شایعات کوتاه‌تر و ساده‌تر شده و فقط بر جزئیات خاصی متمرکز می‌شود.آلپورت و پستمن در مورد شدت شایعه فرمولی را پیشنهاد داده‌اند که عبارتست از شدت شایعه تابع اهمیت آن ضربدر میزان دشواری تحریف شایعه.

شایعه به عنوان قدیمی‌ترین رسانه ارتباط جمعی جهان در بطن توده‌ها و جمعیت‌های انسانی به وجود می‌آید و برافکار، احساسات و رفتارهای افراد بازتاب‌های غیرقابل انکاری دارد. بدون تردید، شایعات واقعیات را تغییر شکل می‌دهند و چنین تغییر شکلی صرفا" امری تصادفی نیست بلکه با طرح واره‌های افکار مسلط یک گروه یا اجتماع هماهنگی دارد. در مجموع برخلاف تصور رایج می‌توان چنین استنباط کرد که شایعات نه تنها موجب مسخ ارتباطات اجتماعی نمی‌شود بلکه در چرخش اطلاعات در درون جامعه، بخصوص در غیاب وسایل ارتباطات جمعی مؤثر می‌تواند نقش مهمی را ایفا کند. لذا تشکیل ستاد ویژه خبری، ارتباط با مردم و ایجاد احساس تعهد، ایجاد پایگاه های خبری رسمی و کمیته ای برای پی گیری شایعات و منابع اصلی آن و اطلاع رسانی به موقع به مدیران ارشد و خطبا و مبلغین از مهم ترین راهکاراهای مدیریت شایعه در جوامع می باشد.

در صورتی که رسانه ها بتوانند در خصوص موضوعات مختلف به موقع اطلاع رسانی کنند و اخبار واطلاعات صحیح را به مخاطبین ارائه دهند، مانع شایعه پراکنی در جامعه خواهند بود. البته در مواردی نداشتن سواد رسانه ای، زود باوری و خرافه گرایی و کینه توزی افراد بیمار و ناصالح نسبت به افراد مثبت و موثر جامعه نیز در انتشار شایعه موثرند و رسانه ها باید با روش های نوآورانه و پیشگیرانه مانع انتشار شایعات و اخبار ساختگی شوند.

منابع

1. سوره احزاب، آیه ۶۱،
2. المیزان، محمدحسین طباطبایی، ترجمه ی موسوی همدانی، ج ۱۶،
3. دکتر افروز، غلامعلی، مبانی روانشناختی شایعه،
4. کوئن، بروس، مبانی جامعه‌شناسی، غلامعباس توسلی و رضا فاضل، تهران، انتشارات سمت،
5. میرلو، محمدمهدی، روان‌شناسی شایعه و پیامدهای آن در جوامع، روزنامه جام جم، ۲۶ تیر ۱۳۹۱،
6. ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد،
7. روان شناسی اجتماعی، هدایت اللّه ستوده، تهران، آوای نور،
8. دکتر وردی نژاد، فریدون، وب سایت شخصی، www.verdinejad.com
9. آل‌پورت، گردن و پستمن، لئو، روان‌شناسی شایعه، تهران، مرکز تحقیقات و مطالعات و سنجش برنامه‌ای صدا و سیمای جمهوی اسلامی ایران.

* شهرام شیرکوند - حائز ۲۹ رتبه برتر در جشنواره های بین المللی و ملی مطبوعات و خبرگزاری های کشور