اصول حمایت های روانی اجتماعی و مداخلات روانشناختی در حوادث و بلایا

مقدمه:
رویارویی و جدال انسان با پدیده های طبیعی پیشینه ای به بلندی تاریخ حیات انسان دارد. این پدیده ها بارها انسان را مقهور خود ساخته و چهره جغرافیایی بسیاری از جوامع را تغییر داده است. این سوانح هرساله در جهان منجر به مرگ و معلولیت جسمی و روانی میلیون ها انسان و صدمات مالی بسیار می گردد.
ایران به لحاظ طبیعی یکی از ده کشور بلاخیز دنیا است که در کمربند زلزله کره زمین قرار گرفته است و در طی نیم قرن اخیر بیش از 300 هزار نفر در این بلایا که بطور عمده زلزله بوده است کشته ، مجروح یا معلول شده اند.

در جریان بلایای طبیعی و حوادث ناگهانی جمعی آسیبهای روانی وارده به افراد مانند یک کوه عظیم یخ است که قسمت اعظم آن زیر آب قرار دارد و دیده نمی شود. مرگ و مجروحیت جسمانی در بخش های بیرونی آب قرارگرفته ولی معلولیت و عواقب روحی و روانی حوادث که گاهی تا پایان عمر باقی می ماند بدنه اصلی این کوه یخ را تشکیل می دهد و در اکثرمواقع موردغفلت قرار میگیرد. این زخم های روانی گرچه پنهان هستند ولی موجب رنج و ناتوانی و افت عملکرد و کارکرد بسیاری از انسانها می شوند.
حوادث و بلایا برای جوامع ناآماده و ناایمن، پدیده‌هایی مصیبت‌بار و همراه با خسارتهای بیشتر هستند. این حوادث علاوه بر خسارات عینی و مستقیم نظیر مرگ و میر، آسیبهای جسمی و اقتصادی که توجه همه ناظران را به خود جلب می‌کند، خسارات غیرمستقیمی نیز به همراه دارند.
پیامدهای روانی و اجتماعی حوادث و بلایا از جمله این خسارات غیرمستقیم است که بخش عمده‌ای از جامعه را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند.
بخشی از پیامدهای روانی و اجتماعی در بازه‌های زمانی طولانی‌تری پس از وقوع حادثه و عمدتاً به صورت خزنده و در لایه‌های پنهان جامعه بروز می‌کنند و سلامت و کیفیت زندگی مردم را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهند.

اهداف:

بلایای طبیعی: بلایایی که سبب یا علت وقوع آن خارج از اختیار انسان می باشد و فهرست آن درزیر آمده است. زلزله، سیل، آتشفشان، طوفان و گردباد،سقوط بهمن، خشکسالی و گرمازدگی، آتش سوزی جنگل ها و...

بلایای غیرطبیعی (انسان ساخته): بلایایی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم منشاء وقوع آن در کنترل انسان می باشد، مثل: جنگ، تصادفات، سقوط هواپیما، و حوادث هسته ای

نمونه ای از بلا در جهان
خطر شیوع اختلالات روانی در میان بازماندگان سونامی مرگبار ژاپن
روزنامه نیویورک دیلی نیوز به نقل از دکتر ایکوهارا نوشت: هنوز بسیاری از مردم حادثه دیده ژاپن از شدت این اتفاق بهت زده و شوکه هستند. این فاجعه لحظه به لحظه در حال تغییر است و ژاپنی‌ها حیرت زده و نگران هستند که چه بر سر خود و خانواده‌شان می‌آید. دکتر ایکوهارا تاکید کرد: بدون شک پیامدهای روانی شدید ناشی از این استرس زیاد به زودی در مردم ژاپن بروز خواهد کرد و تا طولانی مدت ادامه خواهد داشت.
وقتی مردم شوک زده پس از اینکه از مرگ نجات پیدا کردند، متوجه اوضاع خود شدند، تازه درمی‌یابند که همه چیز را از دست داده‌اند و این موضوع روی هر فردی می‌تواند پیامدهای روانی بسیار ناخوشایند و زیان باری داشته باشد تا جایی که انسان کنترل احساسات خود را در این شرایط از دست می‌دهد و خطر ابتلا به انواع بیماریها و اختلالات روانی تشدید می‌شود. اما با این حال مدت زمان بازسازی و جبران این خسارات و بهبود یافتن پس از حادثه به واکنش‌ها و تلاش‌های دولت این کشور بستگی دارد که با توجه به رشد ژاپن پس از فجایع جنگ جهانی دوم، این کشور از این لحاظ سابقه موفق و درخشانی دارد.

وجه تمایز بین بلا یا فاجعه و بحران یا وضعیت اضطراری :
بحران یا وضعیت اضطراری عبارت است از: اتفاقاتی است که بطور معمول روی می دهد. این اتفاقات در محدوده کوچک و برای عده خاصی روی می دهد و برکل جامعه اثر نمی گذارد . لذا بازگرداندن این شرایط به وضعیت عادی کار چندان دشواری نیست و احتیاج به تجهیز کلیه منابع و امکانات جامعه ندارد.مانند : آتش سوزی یک مجتمع یا پاساژ تجاری مثل ریزش ساختمان پلاسکو ،جرم و جنایت ، آسیب دیدن شبکه آبرسانی یک شهر یا منطقه و… اما بلایا یا فجایع عبارت است از حوادث غیر مترقبه ای که گربیان کل جامعه را بگیرد. حادثه ای که کل آحاد جامعه را در برگرفته و مقابله با آن به مهارتها و روشهای ویژه ای نیاز داشته باشد و برای جبران خسارات وارده نیز امکانات فوق العاده ای نیاز است که نوعاٌ مجبور به استمداد از کشورهای دیگر می شویم . مانند قحطی،جنگ،زلزله بزرگ

تیم حمایتهای روانی ، اجتماعی (تیم سلامت روان)
تیمی است متشکل از یک روان شناس، روانپزشک، یک روان پرستار، یک مددکار اجتماعی که عمده وظیفه مداخله در بحران و ارائه مداخلات روانی، اجتماعی را بعهده می گیرد .این تیم تحت نظارت اداره سلامت روان وزارت بهداشت است و بصورت سیار به محل اسکان افراد آسیب دیده مراجعه نموده و پس از غربالگری آنان از نظر وجود علائم روانی ناشی از حادثه، در قالب گروه های مشاوره ای، مداخلات روانی، اجتماعی لازم را با همکاری سایر سازمانها مانند هلال احمر،بهزیستی و… ارائه می نماید .
محل استقرار این تیم در ستاد حمایت روانی، اجتماعی در منطقه آسیب دیده می باشد .

اصول حمایت روانی ، اجتماعی در بلایا :

برنامه حمایتهای روانی ، اجتماعی در حوادث غیر مترقبه و بلایا مبتنی بر اصول زیر می باشد :
اصل اول و مهم بهداشت روان در بلایای طبیعی پرهیز از برچسب زدن بیماری به باز ماندگان می باشد .
تاکید بر طبیعی سازی واکنشها یک هدف عمده است تا گروه هدف نیز بدانند واکنشهایشان پاسخ معمولی به یک موقعیت غیر عادی است .
افرادی را که در جریان بلایا دچار واکنشهای روانی شده اند بیمار یا مبتلا به بیماری روانی تلقی نکنید.این علائم واکنش طبیعی به یک حادثه کاملا غیر معمول است و در بسیاری از موارد در طول زمان تخفیف یافته و از بین می رود .

دقت در انتخاب واژه ها :
کلمات تاثیر بسزائی دارند، واژگان مورد استفاده در بلایا باید به دقت انتخاب شوند. از بکار بردن کلماتی که تداعی کننده ناتوانی هستند باید خودداری کرد.

ارائه مداخلات روانی ، اجتماعی به صورت گروهی بر روش انفرادی ارجح است ، زیرا بدین ترتیب علاوه بر تقویت شبکه اجتماعی، جمعیت بیشتری در زمانی کوتاه تر تحت پوشش قرارمی گیرند. توانمندسازی افراد بازمانده و مشارکت آنان در برنامه ها اهمیت ویژه ای دارد: خطری که در اغلب امدادرسانی ها در بلایا وجود دارد، تحقیر یا منفعل سازی دریافت کنندگان خدمات می باشد.
هنگام کمک رسانی بسیاری از احساسات انسانی، نوعدوستانه و متغالی جلوه می کند اما باید مراقب احساساتی مثل برتری جوئی، خودبزرگ بینی، غرور و نیاز به سرویس دهی نیز باشیم که گاه در چنین شرایطی زمینه بروز می یابد.
دریافت کمک باعث آغاز روندی مثبت برای حل بحران می باشد ، اما گاه می تواند بعنوان ناتوانی و وابستگی کمک شونده نیز تلقی شود و باعث خشم آنان شود . مهمترین عامل پیشگیری کننده از بروز چنین احساساتی یا تعدیل چنین برخوردی از جانب آسیب دیدگان همان توانمندساری و مشارکت آنان است . تاکید روی نقاط قوت و توانائیهای بازماندگان و آسیب دیدگان به اندازه توجه به مشکلات و ناتوانی هایشان مهم است .
مردم از طریق شرکت در برنامه ها احساس کنترل بر زندگی خود را پیدا می کنند و در حل مسائل و تصمیم گیری توانا می شوند. باید توجه داشت که افراد بومی هرمنطقه در ارائه این خدمات به آسیب دیدگان موفق تر خواهند بود و از این رو توانمندسازی جامعه درگیر می تواند در همیاری گروهی و ارائه موثرتر خدمات مفید باشد .

مداخله مناسب و به موقع روانی، اجتماعی از آسیب های احتمالی آینده جلوگیری می کند. بی توجهی به واکنشهای هیجانی، بازماندگان فعال را به قربانیان منفعل تبدیل می کند و روند بازتوانی فرد و جامعه را کند می کند.
حمایتهای روانی، اجتماعی براساس غربالگری فعال جمعیت آسیب دیده و ارائه خدمات بصورت سیار می باشد :
استقرار در مکانی مانند درمانگاه، کمپ امداد، مرکز بهداشت و انتظار برای مراجعه افراد آسیب دیده روشی کارا نمی باشد. این روش علاوه بر اینکه منجر به تقویت رویکرد بیماری نگر در جامعه می شود در عمل باعث غافل شدن از جمعیت آسیب دیده ای می شود که واکنشهای ناشی از بلایا را نمی شناسند، از وجود مداخلات موثر برای کاهش آسیب آگاه نیستند و یا با روش هائی ناکارآمد مانند مصرف خودسرانه دارو یا سوء مصرف مواد به خود درمانی می پردازند .

توجه به آداب ، سنن و فرهنگ منطقه آسیب دیده و استفاده از آن برای پیشبرد برنامه :
بیان احساسات و ابراز هیجانات سوگ و روش های عزاداری در فرهنگهای گوناگون متفاوت است. احترام و توجه به مناسک محلی بسیار مهم است.
مناسک و مراسم سوگواری هر منطقه و فرهنگی در خود روشهای تطابق و آرامسازی برای معتقدان به آن را دارد که باید از این نیرو استفاده شود. فرهنگ دیدگاه ما به جهان را رنگ می زند . بسیار مهم است گه در ارائه حمایتهای روانی، اجتماعی به آسیب دیدگان بتوانیم دنیا را از دید آنها و با رنگ آمیزی آنان ببینیم.استفاده از خلاقیت برای تطبیق اجرای مناسک با امکانات موجود از جنبه های مهم مدیریت بلایای طبیعی است. شاید محدودیتهای پیش آمده امکان اجرای بسیاری از آذاب را ندهد اما مهم است که این مراسم را بشناسیم، اهمیت آنرا درک کنیم، به آن احترام بگذاریم و حداکثر تلاش را برای اجرای آن ولو با تغییرات ناگزیر ، انجام دهیم .

استفاده از داوطلبین آموزش دیده :
افراد داوطلب (مانند هلال احمر) نیروهای قابل دسترس، قابل اعتماد، متعهد و دلسوز می باشند و با آموزش آن ها نیروی کار آمدی در اختیار خواهیم داشت .

مراحل پاسخ روانی به دنبال بلایا :
بطور معمول بدنبال بحران هائی همچون سیل و زلزله ، افراد از مراحل مختلفی عبور می کنند .این مراحل بصورت خلاصه در جدول زیر آمده است :

آگاهی از این واکنش ها کمک می کند تا عکس العمل های روانی آسیب دیدگان را بشناسید و نحوه برخورد با آنان را دریابید. گاه برخی از مراحل بارز نیستند و الزاماٌ بترتیب نیز رخ نمی دهند. اقدام متناسب با این حالتها مردم را منسجم کرده و به آنها انگیزه می دهد تا با حوادث دست و پنجه نرم کنند . هدف نهائی رسیدن هرچه سریعتر بازماندگان به مرحله تجدید سازمان است .
خلاصه اینکه :
بدنبال بلایا افراد از 5 مرحله مختلف عبور می کنند :
1- مرحله تماس یا ضربه
2-مرحله قهرمانگرائی
3-مرحله شادمانی یا فراموشی غم
4-مرحله مواجهه با واقعیت
5-مرحله تجدید سازمان
این مراحل الزاماٌ به ترتیب رخ نمی دهند و ممکن است برخی مراحل کاملاٌ بارز نباشند .
هدف نهائی رسیدن بازماندگان به مرحله تجدید سازمان است .

واکنشها و علائم شایع بحران در افراد آسیب دیده :
پس از بلایا افراد در معرض عوامل استرس زای متعددی قرار می گیرند که مهمترین این عوامل عبارتند از :
انواع آسیبهای جسمانی که باعث درد و ناراحتی می شود . نداشتن محل امن برای آسایش و استراحت، نبود مواد غذائی لازم برای رفع گرسنگی و تشنگی، مواجهه با صحنه های دلخراش از قبیل جنازه اقوام و آشنایان، تخریب ساختمانها، از دست دادن اموال و دارائی و …که فشار روانی زیادی را بر فرد وارد می کند .
استرسی که بر فرد در جریان بلایا وارد می شود به قدری ناتوان کننده است که تقریباٌ هرکسی را می تواند از پای در آورد. به دنبال بروز استرس شدید روانی ناشی از فاجعه، واکنشها و علائمی در فرد بوجود می آیند که می توانند بر عملکرد فرد تاثیر معکوس بگذارند. در برخی با تک علامت مواجه هستیم و در برخی با ترکیبی از علائم، که در صورت عدم رسیدگی می تواند منجر به اختلالات روانی مزمن گردد.

واکنشهای شایع روانی :

خشم: یک هیجان پیچیده است که با سرخوردگی و ناکامی مرتبط است به ویژه در افرادی که سعی در انکار ناکامی دارند.
اضطراب: اضطراب گسترده تر و کم شدت تر از ترس می باشد.معمولاٌ تمرکز آن روی احتمالات ناخوشایند آینده است و متوجه یک هدف نامشخص نمی باشد.که می تواند بصورت بی قراری یا ناتوانی در تصمیم گیری و عمل خود را نشان دهد.
سرزنش: وقتی افراد خود را مسئول یک رخداد ناگوار می دانند رخ می دهد . ممکن است خود را بخاطر عدم جلوگیری از واقعه بد یا عدم کمک کافی سرزنش کند .
ناامیدی : پس از بلایا فرد ممکن است خود را از فعالیت و روابط بین فردی دور کند و منزوی شود . علت آن می تواند احساس ناامیدی شدید نسبت به آینده باشد.
ترس: هیجانی قدرتمند است که غالباٌ تمام انرژی فرد را به خود معطوف می کند .پس از یک استرسور شدید ممکن است ترس از دست دادن کنترل ذهن و افکار بر فرد مستولی شود.مانند : ترس از دیوانه شدن ، ترس از تنها ماندن ، ترس از دست دادن افراد بازمانده ، وقوع مجدد فاجعه و…
سرخوردگی : وقتی افراد در دستیابی به خواسته ای با مانعی مواجه شود
احساس گناه : وقتی حس شود اتفاقی ناعادلانه رخ داده باشد و فرد خود را به نوعی خود را مسئول بداند. در برخی موارد فرد از اینکه نتوانسته است به دیگران کمک کند احساس گناه می کند.در برخی احساسی مانند احساس گناه بازماندن ممکن است مشاهده شود .که در آن فرد از زنده ماندن خود در شرائطی که دیگران مرده اند، احساس گناه می کند .

غم و اندوه : یکی از احساسات شایع در بلایا می باشد که با فقدانهایی که فرد با آن مواجه شده مرتبط می باشد .احساس بی انرژی بودن و عدم لذت از زندگی می کند که در حرکات و صورتش نمایان است .
آسیب پذیری : هنگامی که فرد از نظر جسمانی یا روانی آسیب می بیند ، احساس شکننده بودن و ناامنی می کند .

سوگ و سوگواری : سوگ یک احساس درونی است که افراد وقتی با از دست دادن عزیزانشان مواجه می شوند تجربه می کنند. سوگواری روندی است که طی آن سوگ حل می شود مانند : برگزاری مراسم ترحیم و یادبود .

نکاتی درباره سوگ :
بازماندگان حوادث غیرمترقبه ممکن است تعدادی از بستگان یا عزیزان خود را ازدست داده باشند. به دنبال آن همه افراد معمولاً واکنشی که سوگ نام دارد را پشت سرمی گذارند.
یک فرد سوگوار ممکن است موارد زیر را تجربه کند:
• انکار فقدان : دراین مرحله فرد، از دست دادن عزیزان خود را باور نمی کند. " مطمئنم که زنده است."
• "او نمرده."
• درک فقدان: در این مرحله فرد کم کم به این نتیجه می رسد که عزیزش را ازدست داده، ممکن است شیون و زاری سردهد، بی تابی کند." کمرم شکست، دیدی عزیزم ازدست رفت."
• احساس ترک شدن و اضطراب: فرداحساس میکند که تنها مانده و کسی را ندارد و اضطراب زیادی در مورد آینده پیدا می کند.
• خشم: در این مرحله عصبانیت فرد نسبت به خود، اطرافیان وحتی گلایه وشکایت ازخدا مشاهده می شود.
• احساس گناه: در این مرحله فرد شدیداً دچار احساس گناه شده وخودرا به خاطر اتفاقی که افتاده مقصر می داند و سرزنش می کند. " چرا نتونستم کاری برایش کنم"
-
.افسردگی شدید: ناراحتی وغمگینی فرد تا حدی است که حتی در حضور دیگران هم ازبین نمیرود. فرد ناامید است وحتی ممکن است اقدام به خودکشی کند. "دیگه نمی خواهم زنده باشم.

• مرحله بازسازی: در صورت حل شدن سوگ وگذشتن از این مراحل فرد قادر خواهد بود به جامعه بازگشته و زندگی عادی خود را از سرگیرد.

افکار و خاطرات مزاحم : افکار و خاطراتی که بصورت ناخواسته در اثر یادآوری حادثه ایجاد می شوند که در روز ممکن است بصورت تجسم تصاویر یا صداها و بوهای یادآور حادثه و در شب ممکن است بشکل کابوس یا رویاهای وحشتناک بروز کند .


برانگیختگی بیش از حد : با علائم جسمانی مانند: طپش قلب ، تنفس سریع و تنش عضلانی و یا علائم روانی مانند: اضطراب ، بی قراری ، گوش به زنگ بودن ، از جاپریدن ناگهانی و… همراه باشد .

شایعترین اختلالات روانی بدنبال حوادث غیر مترقبه :
1- اختلال استرس حاد : در شرائطی که که فرد حادثه ای آسیب زا همراه با تهدید به مرگ یا آسیب جدی به سلامت خود و یا دیگران را تجربه کرده باشد و بدنبال این تجربه احساس ترس و وحشت شدید همراه با همه یا برخی از علائم زیر را تجربه کند : احساس کرختی و بی تفاوتی هیجانی .

کاهش آگاهی از محیط اطراف
احساس عدم واقعیت خود و یا احساس عدم واقعیت دنیای بیرون .
فراموشی روانزا .

2- اختلال استرس پس از حادثه (PTSD )
علائم آن شبیه اختلال استرس حاد می باشد. ولی دو تفاوت عمده با آن دارد:
فرد بازمانده بدنبال حادثه احساس درماندگی می کند و حادثه آسیب زا مکرراٌ برای وی تکرار می شود . بروز آن می تواند در هرزمانی پس از حادثه اتفاق افتد.
می تواند بلافاصله بعد از حادثه و حتی بصورت تاخیری 30سال پس از سانحه بروز نماید.لذا مداخله بهنگام می تواند در کاهش این بیماری تاثیر گذار باشد.
برخی علائم مانند : اجتناب ، احساس کرختی و درماندگی، برانگیختگی بیش از حد و مشکلات خواب وجود دارد .
مداخلات ویژه سندروم استرس پس از حادثه
تشکیل جلسات گروهی حمایت روانی اجتماعی مبتلایان به PTSD این جلسات بصورت گروهی حداقل 4 جلسه به فاصله یک هفته با رویکرد کنترل 3 دسته علایم ایجاد شده ناشی ازاسترس شامل تجربه مجدد هیجانات دردناک، بیش برانگیختگی هیجانی و علایم اجتنابی و اضطرابی تشکیل می شود.

3- سوگ عارضه دار : در مواردی که سوگ طی یک یا دوماه بعد از حادثه تخفیف نیابد و شدت علائم بیش از حد انتظار باشد نیازمند مداخله تخصصی است .
4- افسردگی اساسی: هرچند تمامی بازماندگان بطور طبیعی دچار واکنش سوگ گردیده و پس از رفع آن با یادآوری خاطرات گذشته دچار غم و اندوه می شوند.این واکنش طبیعی با افسردگی کاملاٌ متفاوت است.خصوصیات عمده آن عبارتند از : وجود خلق افسرده همراه با نومیدی و احساس درماندگی، اضطراب، کاهش انرژی، اختلال خواب، کاهش اشتها، اختلال در حافظه، احساس پوچی و بی ارزشی، احساس گناه و گاهاٌ افکار خودکشی .

5- انواع اختلالات اضطرابی: این اختلال می تواند به تنهائی و یا همراه با سایر اختلالات در افراد بازمانده دیده شود. این حالات می تواند منجر به افت عملکرد و کندی روند برگشت به زندگی عادی گردد.
6- اختلالات شبه جسمی: سه ویزگی بارز این اختلال بشرح ذیل می باشد :
1- شکایات جسمانی که بیماری جسمانی جدی را مطرح می کند ولی هیچ یافته قابل اثباتی در بررسیها و معاینات وجود ندارد .
2- وجود تعارضات روانی درشروع ، تشدید و تداوم این اختلال نقش مهمی دارد .
3- شکایت و نگرانی بیش از حد بیمار در مورد سلامت خود که بصورت خودآگاه و تعمدی نمی باشد.
دو اختلال عمده در این دسته :
اختلال جسمانی سازی و اختلال تبدیلی است. نام دیگر آن هیستری یا سندرم بریکه می باشد که مشخصه اصلی آن شکایات جسمانی متعدد و عودکننده است.بیشتر سیستم گوارش و اعصاب را درگیر می کند.
اختلال تبدیلی : جنبه های روانشناختی بر کارکرد حسی و یا حرکتی فرد تاثیر می گذارد .

واکنش ها و علائم روانی در گروههای آسیب پذیر:
پس از هر فاجعه یا بلا افکار، احساسات یا رفتارهائی دربین افرادی که آسیب دیده اند یا شاهد صحنه های دردناکی بوده اند جریان پیدا میکند. این افراد نگرانی هایی درمورد تنها شدن، امنیت، سلامت خود و اشخاص مورد علاقه خود داشته و خواب آشفتهای دارند، دائماً صحنه های دردناکی که دیده اند در بیداری یا درخواب بصورت کابوس به سراغشان می آید. اما وجود این علائم به معنی وجود یک بیماری نیست.
مراقب باشید افرادی را که درجریان بلایا دچار چنین واکنشهائی شده اند را بیمار یا مبتلا به بیماری روان پزشکی تلقی نکنیم. این علائم واکنشی طبیعی به یک حادثه کاملاً غیرطبیعی است و در بسیاری از موارد درطول زمان کاهش می یابد و ازبین می رود.

نوجوانی و جوانی ( 18-12 سال )
- علائم بدنی مثل دردهای شکمی، سردرد، ناراحتی های پوستی، دردهای نامعلوم، مشکلات خواب و کابوس، نزاع با دیگران و تحریک پذیری ، افت تحصیلی، رو آوردن به سیگار یا موادمخدر، طغیان و سرکشی درخانه و مدرسه، افسردگی یا غمگینی، از دست دادن علاقه به تفریح یا فعالیت های گروهی بادوستان

زنان:
مرگ و میر زنان در کشورهای درحال توسعه در اثر بلایا از مردان بیشتراست. به طورکلی زنان علائم و واکنشهای روانی بیشتری بعد از وقوع بلایا دارند. زنان معمولاً نقش اصلی مراقبت از فرزندان را بر عهده دارند و کمتراحتمال دارد به خاطر فرزندان خود هنگام بروز بلایا، محل حادثه را ترک کنند. پس از وقوع بلایا امنیت آنان بیشتر مورد تهدید قرارمی گیرد. باید تاکید کرد که پس از بلایا فرصت هائی نیز وجود دارد که زنان بتوانند گروه های اجتماعی تشکیل داده و ازحمایت های بیشتری برخوردار شوند.
-

گردآورندگان:
-محمودرضا هاشم ورزی -روان شناس بالینی
-علی عظیمی

منابع و مآخذ :

- بسته آموزشی کارشناس مراقب سلامت خانواده در حوزه سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد
-مجموعه کتابهای حمایتهای روانی ، اجتماعی در بلایا تالیف گروه کارشناسان اداره سلامت روان وزارت بهداشت
*برخی سایت های علمی مورد استفاده
سایت دانشگاه علوم پزشکی کرمان
سایت پزشکان بدون مرز
سایت میگنـا
پورتال مددکاری اجتماعی
انجمن مددکاری اجتماعی