معدن فیروزه نیشابور، گنجینه ای با زخم بهره برداری‌های سنتی

سید حیدر رضوی

نام فیروزه تداعی‌گر معدن فیروزه نیشابور ایران است. معدنی که پس از 7 هزار سال در 53 کیلومتری شمال غرب نیشابور و 43 کیلومتری شهر فیروزه هنوز به همت گشاده‌دستی طبیعت چراغی روشن دارد. هرچند بهره برداران نابخردانه به هر وسیله این ذخیره ارزشمند را کاویده تا بلکه بیشتر و بیشتر از این گنجینه استفاده کند اما تن زخمی این معدن که سال‌ها بار داده و اکنون باید با ظرافت بیشتری از آن بهره گرفت، خراشیده رنجور است. برای آشنایی با وضعیت موجود این معدن که شهرت جهانی دارد و نحوه کار شرکت تعاونی توسعه روستایی معدن فیروزه نیشابور که مسئولیت بهره‌برداری از آن را عهده‌دار است، گفت‌وگویی صمیمانه با اعضای هیات مدیره این شرکت تعاونی داریم. آقایان سید علی اکبر رفیعی، رئیس هیات مدیره، سید حسن حسینی، نایب‌رئیس، جواد صادقی، رضا صادقی، سید مراد میری، سیدعلی اصغر حسینی و قاسم افخمی اعضای هیات مدیره و یدا… سعادتی مدیرعامل. به سؤال‌های خبرنگار ما پاسخ گفتند گرچه هنوز ناگفته‌های فراوانی به زمین ماند که در شماره آتی به آن می پردازیم.
لطفاً پیرامون نحوه تشکیل شرکت تعاونی، میزان اشتغال و فعالیت انجام‌شده در معدن فیروزه توضیحاتی بیان فرمائید؟
این معدن تا سال 81 در اختیار بخش دولتی بود که سهم اهالی در دو روستای مجاور یعنی روستاهای معدن علیا و سفلی نقطه خاک خوردن و تماشای عبور و مرور کامیون‌ها بود؛ اما با پیگیری‌های انجام‌شده مدیریت و بهره‌برداری غیراقتصادی و ناصحیح مدیریت‌های گذشته، مدیریت بهره‌برداری از معدن از سال 81 به مدت 25 سال به اهالی این دو روستا واگذار و در پی آن شرکت تعاونی توسعه معدن فیروزه نیشابور با 342 سهامدار تشکیل شد.
پس از تغییر مدیریت و تشکیل شرکت تعاونی، تعداد شاغلین در معدن از 15 نفر در سال 81 به 165 کارگر در حال حاضر رسیده است که تمامی از اهالی همین دو روستا می‌باشند و بیش از 20 هزار نفر به‌صورت غیرمستقیم در بخش‌های تراش و فروش آن اشتغال دارند که عمدتاً در شهرهای فیروزه، مشهد و نیشابور مشغول هستند و حتی برای جلوگیری از فعالیت واسطه گران بازارچه‌ای را با ظرفیت 200 مغازه در دو روستای معدن علیا و سفلی احداث کرده‌ایم که سنگ فیروزه را فرآوری تا از خام فروشی این سنگ گران‌بها، جلوگیری شود.

نحوه استخراج از معدن چگونه است؟
در این معدن در طول 60 تا 70 سال گذشته بیش از 20000 متر تونل ایجادشده است که طولانی‌ترین تونل آن 1700 متر می باشد. هم‌اکنون استخراج سنگ فیروزه به همان شکل حفر تونل در دل کوه و به روش سنتی آتش باری انجام می‌شود، در این روش برای حفاری در معدن فیروزه از آتشباری کنترل‌شده استفاده می‌شود که معمول‌ترین روش استخراج معادن زیرزمینی در سطح جهان است. بدون شک این روش برای کارگاه‌های استخراجی فیروزه روش مطلوبی محسوب نمی‌شود. ولی متأسفانه روش مناسب‌تری نه در سطح کشور بلکه در سطح دنیا وجود ندارد. روش‌های موجود مثل دستگاه‌های حفار مکانیکی و جت آب هستند که میزان خردایش آن‌ها بیشتر از آتشباری است. به هر شکل در معدن فیروزه سعی بر آن است تا با استفاده از کمترین میزان مواد منفجره و در دورترین فاصله ممکن تا رگه‌های فیروزه، آسیب ناشی از انفجار را به حداقل برسانیم. همچنین بر اساس مکاتبات انجام‌شده با گروه‌های استخراج معدن در دانشگاه‌های کشور، وزارت صنایع و معادن و سازمان نظام‌مهندسی معدن، شرکت تعاونی توسعه معدن فیروزه آمادگی دارد تا روش‌های استخراجی جدید و علمی را خریداری و به‌کارگیری نماید.

ذخایر معدن چگونه است؟
فیروزه نیشابور درواقع از دل‌سنگی بیرون می‌آید که از گدازه‌های متعلق به دوران سوم زمین‌شناسی ایجاد شد که با عبور آب‌های سطحی از شکاف‌های این سنگ تغییراتی در بافت و مواد تشکیل‌دهنده گدازه اتفاق افتاده و باعث تشکیل فیروزه شده است. اکنون با مشخص شدن این‌که ذخایر فیروزه به‌صورت پراکنده و نامنظم تشکیل می‌شود و برآورد ذخیره معدن به‌صورت سیستماتیک و نظام‌مند امکان‌پذیر نیست و همچنین با توجه به این‌که فیروزه جزء کانی‌ها با تشکیلات ثانوی و کمیابی است می‌توان فیروزه قابل استحصال را به‌صورت تخمینی حدود 9 هزار تن برآورد کرد که سالانه حدود 40 تا 50 تن فیروزه در این معدن استخراج می‌شود.

نحوه فروش فیروزه استخراج‌شده به چه صورت است؟
همان‌طور که قبلاً نیز گفته‌شده برای حفر از انفجار و برای جداسازی فیروزه از روش سنگ جوری به‌وسیله استادکارهای معدن استفاده می‌شود؛ و سنگ فیروزه استخراج‌شده از معدن در قالب مزایده و براساس کیفیت دسته‌بندی به خریداران فروخته و قیمت آن نیز با تعیین قیمت باید از سوی کارشناسان و نیز تمایل خریداران به پرداخت بهای بیشتر تعیین می‌شود. مزایده در سال 3 تا چهار نوبت برگزار می‌شود و خرید برای عموم آزاد است و سالی یک‌بار نیز فیروزه استخراج‌شده باقیمت کارشناسی به افراد محلی و بومی روستا که دارای پروانه کسب تراش فیروزه و عضو تعاونی تراش فیروزه هستند فروخته می‌شود.

آیا برای استفاده از ظرفیت ژئوتوریسم معدن فیروزه کاری صورت گرفته است؟
این معدن با وسعت چهل کیلومترمربع در طول جغرافیای 58 درجه و 33 دقیقه شرقی و عرضی جغرافیای 33 درجه و 30 دقیقه شمالی دو بخش جنوبی کوه میرزاعلی واقع‌شده است. به دلیل موقعیت کوهستانی منطقه دارای آب‌وهوای بسیار مناسبی به‌خصوص در فصل بهار و تابستان است و با توجه به اشتیاق فراوانی که برای بازدید از منطقه و دیدن روش‌های اکتشاف، استخراج، دستگاه‌ها و ماشین‌آلات مورداستفاده وجود دارد. طرح جامع گردشگری معدن فیروزه در سال گذشته آماده و عملیات اجرایی آن نیز شروع‌شده است. در این طرح احداث مواردی چون مهمانسرا، رستوران و کافی‌شاپ، مسجد، آب‌نما و موزه معدن کاری پیش‌بینی‌شده است که امیدواریم با اتمام مراحل اجرایی طرح گردشگری و آغاز به کار مجتمع تراش فیروزه روستای معدن، معدن فیروزه به یکی از قطب‌های گردشگری شمال شرق کشور تبدیل گردد.