الزامات و بایسته‌های «غدیر شناسی»

یادداشت روز: الزامات و بایسته‌های «غدیر شناسی»

غدیر سرمایه‌ بزرگی است که به خوبی بهره‌برداری نشده است، اما امیدواریم با اجرای برنامه‌های مختلف و طرح‌های جدید بتوانیم از این سرمایه به شیوه مطلوب‌تری بهره‌برداری کنیم. تا همگان بدانند که نسبت به این سرمایه بی‌توجه نیستیم.

حضرت آیت الله مکارم شیرازی در سخنانی الزامات و بایسته های «غدیر شناسی» پرداخته اند که به این شرح است: روز هیجدهم ماه ذى الحجّه روز عید سعید غدیر، عید ولایت و امامت، از اعیاد مهمّ اسلامى است.[1] که به عید الله الاکبر تعبیر شده است. [2]آن روز پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله به فرمان خداوند، على علیه السلام را به امامت و جانشینى خود منصوب کرد. این واقعه در سال دهم هجرى در سرزمین «خُم» نزدیکى مکّه کنار غدیر (برکه آبى) واقع شد. و لذا آن را عید «غدیر خم» مى نامند.[3]
آری در روز هجدهم ذى الحجّه سال دهم هجرت، پیامبر اکرم(ص) در صحراى غدیر خم و در بین جمعیّت انبوه و کم نظیر مسلمانان، عالم ترین، قدرتمندترین، آگاه ترین و نیرومندترین فرد جهان اسلام را به جانشینى خود انتخاب کرد.[4]
در این میان تلاش برای حصول شناخت صحیح از واقعۀ غدیر براى وصول به معرفت حاصل از نعمت ولایت ضرورى است.[5] زیرا معرفت نعمت را به همراه خواهد داشت، چرا که هر قدر نعمت از نظر کیفیّت و کمیّت بالاتر و بیشتر باشد، شکرى افزونتر مى طلبد، و براى اداى حق شکر منعم، معرفت نعمت ضرورى است، اینچنین است که معرفت به واقعۀ غدیر ، روز به روز پیوند بندگان را با خدا محکم تر مى سازد و آتش عشقش را در دل ها شعله ورتر مى کند.[6]
لزوم برنامه ریزی برای مظلومیت زدایی از غدیر
غدیر واضح‌ترین دلیل امامت و پایه ولایت است؛[7] لیکن واقعیت آن است که تا کنون به روز غدیر؛ اهمیت لازم را نداده اند.زیرا غالباً به روزهای عزاداری اهمیت داده می شود ، هرچند عزاداری ها در جای خود بسیار مطلوب است ، اما باید دانست روز عید غدیر روز پایه ریزی ولایت است.[8]روز یأس و ناامیدی کفّار و روز جلب رضایت الهى است که دین و نعمت پروردگار کامل گشت .[9]
در روز عید غدیر بود که آیین اسلام به تکامل نهایى خود رسید و کفار در میان امواج یأس فرو رفتند، زیرا انتظار داشتند که آیین اسلام قائم به شخص باشد، و با از میان رفتن پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله اوضاع به حال سابق برگردد، و اسلام تدریجاً برچیده شود، اما هنگامى که مشاهده کردند مردى که از نظر علم و تقوا و قدرت و عدالت بعد از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله در میان مسلمانان بى نظیر بود به عنوان جانشینى پیامبر صلّى اللّه علیه و آله انتخاب و از مردم براى او بیعت گرفته شدفهمیدند اسلام آیینى است ریشه دار و پایدار.[10] لذا روز عید غدیر ، روز تعیین جانشین براى پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و سرنوشت آینده اسلام و مسلمین است.[11]
لذا رسول خدا (ص) در مورد اهمیت روز عید غدیر فرمود : «یَوْمُ غَدِیرِ خُمٍّ أَفْضَلُ‌ أَعْیَادِ أُمَّتِی‌ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَمَرَنِیَ اللَّهُ تَعَالَى ذِکْرُهُ فِیهِ بِنَصْبِ أَخِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَماً لِأُمَّتِی یَهْتَدُونَ بِهِ مِنْ بَعْدِی وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَکْمَلَ اللَّهُ فِیهِ الدِّینَ وَ أَتَمَّ عَلَى أُمَّتِی فِیهِ النِّعْمَةَ وَ رَضِیَ لَهُمُ الْإِسْلَامَ دِیناً؛[12] روز غدیر خم برترین عید هاى امت من است و آن روزى است که خداوند بزرگ دستور داد ؛ آن روز برادرم على بن ابى طالب را به عنوان پرچمدار ( و فرمانده ) امتم منصوب کنم ، تا بعد از من مردم توسط او هدیت شوند ، و آن روزى است که خداوند در آن روز دین را تکمیل و نعمت را بر امت من تمام کرد و اسلام را به عنوان دین براى آنان پسندید».[13]
با این تفاسیر،امیر مؤمنان با آن مقام والا کسی بود که هفتاد سال بر روی منابر مورد لعن قرار می گرفت. چنین مظلومیتی را در اسلام کسی نداشته است.[14] این در حالی است که اصل داستان غدیر و اینکه در بیابان مخصوص در آن روز مخصوص آن جریان اتفاق افتاد،محل اتفاق است هرچند در تفسیر (مولی) بین شیعه و سنی تفاوت است؛ اما معنا ندارد که پیامبر اکرم(ص) عده‌ای را در زیر آفتاب جمع کنند و به آنها بگویند این دوست من است!، بنابراین بدون اهانت به مقدسات دیگران باید در زمینه اهمیت غدیر برنامه‌ریزی شود اهمیت دادن به غدیر و اینکه از مظلومیت درآید برکاتی برای ملت و امت به همراه دارد.[15]
ضرورت تشکیل کارگروه علمی تخصصی در غدیر شناسی
گفتنی است غدیر یک دنیا محتوی و مفاهیم عالیه دارد و سزاوار است پیروان مکتب اهل البیت (ع)، بلکه همه مسلمین روز به روز با آن آشناتر شوند و از آن بهره گیرند؛ غدیر گُلِ سرسبد آموزه های پیامبر اسلام (ص) است.[16]با این تفاسیر باید درباره غدیر برنامه ریزی کنیم، و آن واقعۀ عظیم را از مظلومیت خارج سازیم[17].
در این بین نزول آیۀ «الْیَوْمَ اکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ اتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِى وَ رَضِیتُ لَکُمُ الاسْلامَ دِیناً؛ امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم»[18] که در روز عید غدیر نازل گردید؛[19] ونمونه کامل فرد با ایمان و عمل صالح، یعنى على علیه السّلام به جانشینى پیامبر صلّى اللّه علیه و آله نصب شد[20] و مسلمانان در آرامش و امنیت نسبى قرار گرفتند و آیین مورد رضایت پروردگار در میان مسلمانان استقرار یافت.[21] حاکی از تکامل همیشگی اسلام و سعادتمندی جوامع بشری است لذا باید با جهد و تلاش علمی، ابعاد بی بدیل واقعۀ غدیر مورد واکاوی قرار گیرد.[22]
در تبیین این مسأله باید گفت گروه عظیمى از علماء و دانشمندان اسلام واقعه و حدیث غدیر را با عبارات مختلف گاهى مفصّل و گاهى بسیار فشرده و کوتاه، در کتب خود آورده اند، حتّى گروه عظیمى از علماى اسلام کتاب مستقل درباره خصوص این حدیث نگاشته اند، از جمله مرحوم علّامه امینى که خود کتاب مستقل بسیار پرمایه و کم نظیرى در این باره نوشته، نام بیست و شش تن از علماى اسلام را که درباره حدیث غدیر «کتاب جداگانه» نوشته اند نام برده است .[23] که باید با این کتاب ها آشناتر شویم.[24]
آری مرحوم علامه امینی در این زمینه کاری اساسی انجام داد و غدیر را از زوایای مختلف مورد بحث قرار داد؛ ایشان از نظر آیات به سه آیه پرداخته است که مطابق منابع شیعه و اهل سنت بر غدیر دلالت دارد. [25] از لحاظ روایی نیز علّامه امینى «رضوان اللَّه علیه» در کتاب ارزشمند و بى نظیرش، الغدیر[26]، حدیث غدیر را، از یکصد و ده نفر از صحابه پیامبر نقل مى کند؛ علاوه بر این، ازسیصد نفر از «تابعین»[27] نیز حدیث ارزشمند غدیر را نقل مى کند؛ نویسنده توانمند الغدیر احادیث مربوط به این حادثه بزرگ و کم نظیر را از سیصد و شصت کتاب مختلف نقل کرده است؛ کتابهایى که قسمتى از آن، از اهل سنّت و قسمتى دیگر، از شیعه است.[28]،[29] آنگاه به سراغ انعکاس مسئله ی غدیر در ادبیات عرب می رود و اشعار شعرایی که در این زمینه شعر سروده اند را از قرن اول به بعد به ترتیب ذکر می کند.[30]
همه ی اینها در زمانی بود که او نه رایانه ای در اختیار داشت نه اینترنت و نه معاجم و فهارس معجم مانند که از طریق آن می شد مطالبی را به راحتی پیدا کرد. مخصوصا که او گروهی در اختیار نداشت و همه را تنها انجام داد. این کار فقط به عنایت خداوند انجام شدنی بود و او هم به سهم خودش حدیث غدیر را از مظلومیت در آورد.[31]
لذا غدیر شمس فروزانی است که تاریخ اسلام و دل های عاشقان را روشن ساخته است؛ غدیر داستانی است که بزرگانی همچون علامه امینی و میر حامد حسین هندی و علامه محسن امین و بزرگانی دیگر برای تبیین زوایای آن کوشش‌های شایان تقدیری کرده اند.[32] ولی غدیر هنوز ناگفته های فراوانی دارد که نسل امروز باید برای شناخت آن دامن همت به کمر زنند و با تشکیل کارگروه های علمی تخصصی در غدیر شناسی و غدیر پژوهی آن را تبیین سازد.[33]
به هرحال اینگونه مسائل از اهم مسائلی است که لازم است محققان فریقین، اعم از شیعه و اهل سنت درباره آن تحقیق بیشتری انجام دهند.[34] به طور قطع با زنده کردن تعلیمات غدیر و تبیین و معرّفى صحیح آن به خصوص به طبقه جوان، دوباره روح نهضت علمى و بازتولید معارف ناب غدیر در مسلمانان زنده خواهد شد.[35]
ارتقای معرفت شناسی غدیر در گرو تبیین ،تبلیغ و ترویج شعائر غدیر
گفتنی است هنگامى که رسول خدا (ص)، على( ع) را در روز« غدیر خم» به خلافت منصوب فرمود و درباره او گفت: «من کنت مولاه فعلى مولاه؛ هر کس من مولى و ولى او هستم على مولى و ولى او است» چیزى نگذشت که این مساله در بلاد و شهرها منتشر شد.[36]
اما به تعبیر مرحوم «علّامه امینى» در کتاب نفیس «الغدیر» ؛ «معاویه» که در ماجراى غدیر حضور داشت و نص بر امامت على را از پیغمبر(ص) شنید و نیز در غزوه تبوک حاضر بود و حدیث معروف نبوى «أنْتَ مِنّی بِمَنْزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسى ؛تو نسبت به من همچون هارون برادر موسى نسبت به موسى هستى» و سخنان دیگرى درباره على علیه السلام را که پیغمبر اکرم با آن، او را در همه جا ستوده بود شنیده بود یا با چشم خود صحنه ها را دیده بود.[37] لیکن پیوسته اصرار داشت روایاتى در نکوهش مقام امام امیر مؤمنان علیه السّلام جعل کند و این کار را آن قدر ادامه داد که کودکان شام با آن خو گرفتند و بزرگ شدند و بزرگسالان به پیرى رسیدند.[38] هنگامى که پایه هاى بغض و عداوت اهل بیت علیه السّلام در قلوب ناپاکان محکم شد سنّت زشت لعن و سبّ مولا على علیه السّلام را به دنبال نماز جمعه و جماعت و بر منابر، در همه جا و حتى در محل نزول وحى یعنى مدینه رواج داد.[39]
شگفت انگیزتر این که حذف و سانسور فضایل اهل بیت (علیهم السلام) منحصر به قرون نخستین اسلام، و عصر خلفاى بنى امیّه و بنى عباس نبود، در عصر حاضر که به اصطلاح «عصر تحقیق و بررسى دقیق مسائل [40]«تاریخى» است، و معمولا کتاب هاى اسلامى چاپ و در کشورها و بلاد مختلف منتشر مى گردد، و هرگونه تغییر و تحریف و سانسور مطالب موجب رسوایى بزرگى است، باز جمعى از «محققان متعصّب»! (اگر تحقیق با تعصب قابل جمع باشد)، دست از گرایش هاى اموى و عباسى بر نداشته، و هنوز هم به سانسور و تغییر و تحریف مشغولند که مرحوم علامه امینى آن مرد محقق و متتبع بزرگ اسلام نمونه هایى از آن را در کتاب خود «الغدیر» آورده است که مثلا چگونه «طبرى» مورخ معروف در تاریخ خود مطلبى را که مربوط به داستان «یوم الدار» آیه شریفه «وَأَنذِرْ عَشِیرَتَکَ الْاقْرَبِینَ؛[41] و خویشان نزدیکت را بیم ده.» و اعلام آمادگى از سوى على (علیه السلام) براى پیامبر (صلى الله علیه وآله) و اعلام وصى و وزیر بودن او از سوى پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله) آمده است، تحریف کرده، و از آن بدتر تحریف «محمد حسنین هیکل» است که در تاریخ خود در یک چاپ حدیث را نقل کرده و در چاپ دیگر قسمت مهمى را به کلى ساقط کرده است!.[42]
هم چنین باید کارها با برنامه‌ریزی جامع به صورت منسجم دنبال شود؛ پرداختن به غدیر برکات بسیاری برای جامعه اسلامی دارد چرا که اکنون وهابی‌ها به دنبال محو برکات غدیر هستند و باید مقابل آنها ایستادگی کرده و به دنبال پررنگ کردن مباحث غدیر باشیم.[43]
این تحریفات در حالی است که واقعه غدیر در تاریخ تشیع، مهم ترین واقعه است چون بنیان ولایت از غدیر آغاز می شود.؛ وقتی نوشته « علامه امینی» درباره غدیر مطالعه می شود می بینیم که قرن به قرن درباره آن شعر و آثار وجود دارد ، در آیات و روایات ، تاریخ و اشعار به غدیر اهمیت بسیاری داده شده است.[44]
از این رو باید فرصت ایام غدیر در تبلیغ و ترویج معارف ولایت امیرالمومنین(ع) را غنیمت شمرد.[45] اینجانب در سخنرانی شب عید غدیر که به صورت مستقیم از چندین شبکه پخش می­شد از روی کتاب الغدیر حدیثی طولانی را خواندم و کلمه­های آن را تفسیر کردم که بسیار هم مؤثر واقع شد.[46]
آری بر همگان فرض است با رویکردهای مختلف تبلیغی در راستای ترویج معارف و شعائر غدیر و جلوگیری از فراموشی آن روز عظیم گام بردارند ؛ همانگونه که حضرت فاطمه زهرا(س)، دخت گرامى پیامبر اسلام(ص)، دریک روز تاریخى ، براى احقاق حقّ خود روز غدیر را یادآور شد و رو به یاران پیامبر صلى الله علیه و آله کرد و فرمود: آیا روز غدیر را فراموش کردید که پیامبر به على علیه السلام فرمود:«مَنْ کُنْتُ مَوْلَاه فَهَذَا عَلِىّ مَوْلَاه».[47]
بازسازی واقعه غدیرخم ؛ تجلی احیاء فرهنگ غدیر شناسی در هنر اسلامی
جای بسی تأسف است که در عصر و زمان ما حق غدیر ادا نشده است که باید ادا شود و از راه های گوناگون از جمله بیان خطابه ، پلاکاردها، نوشته‌ها، ابزارهای هنری به ویژه بازسازی ماجرای غدیر که در دست اقدام است و دیگر ابزار و طَرق گوناگون مساله غدیر را زنده کرد.[48]
لازم به دکر است به عاشورا و اربعین اهمیت داده و باید اهمیت می‌دادیم اما به غدیر به اندازه عاشور و اربعین اهمیت نداده‌ایم، لیکن ساختن و بازسازی واقعه می‌تواند نتایج مثبت بسیاری را در احیاء فرهنگ غدیر شناسی به همراه داشته باشد.[49]
لزوم برگزاری باشکوه جشن های عید غدیر
این روز را باید به حق از عظیم ترین اعیاد نامید، همان گونه که در روایات بر اهمّیّت فراوان این روز و برترى آن بر سایر اعیاد تأکید شده است.[50]
در روایتى از امام رضا علیه السلام مى خوانیم که فرمود: «روز قیامت، چهار روز را که زینت بسته اند به نزد عرش الهى آورند: روز عید اضحى (قربان) روز عید فطر، روز جمعه و روز عید غدیر. ولى در آن میان، روز عید غدیر، از نظر زیبایى، مانند ماه است میان ستارگان».[51] در همان روایت، از این روز، به عنوان «عید اکبر» یاد شده است؛ روزى که گناهان شیعیان (توبه کار) امیر مؤمنان علیه السلام بخشیده مى شود و این روز، روز شادى و سرور است، روزى است که در آن تبسّم بر چهره مؤمنان نقش مى بندد.[52] در روایت دیگرى آمده است که از امام صادق علیه السلام پرسیدند: آیا براى مسلمانان غیر از عید فطر و عید اضحى (قربان) عید دیگرى نیز وجود دارد؟ فرمود: آرى. عیدى که از آن دو روز، باعظمت تر و شریفتر است، و آن روزى است که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله، على علیه السلام را براى امامت امّت نصب فرمود و در روایت دیگر فرمود: آن روز هیجدهم ذى الحجّه است.[53]،[54]
در این میان باید ویژه برنامه های جشن این روز عظیم به شکل باشکوهی برگزار شود. [55] باید این حرکت مبارک فرهنگی در برگزاری جشن راهپیمایی عید بزرگ غدیر در شهرهای دیگر کشور نیز به رسمی نهادینه شده تبدیل شود تا غدیر هیچگاه از حافظه مسلمانان پاک نشود.[56]
تلاش هایی برای ایجاد موج جدید در جشن های غدیر توسط برخی دلسوزان صورت گرفته از جمله برنامه ریزی برای برگزاری راهپیمایی جشن غدیر از حرم حضرت معصومه(س) تا مسجد جمکران که اقدام ارزشمندی است و برای فرهنگ سازی این اقدام مبارک، بنده نیز در حد توان در بخشی از این راهپیمایی حضور پیدا می‎کنم.[57]
بهر حال، شایسته است در این روز مسلمانان با تشکیل مجالس جشن و سرور و مدیحه سرایى و سخنرانى درباره روز عید غدیر و مسأله امامت امّت و مناقب و فضایل امیر مؤمنان علیه السلام، آن را گرامى بدارند.[58]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت برخی می‌گویند که نسبت به مباحث عزاداری سرمایه‌گذاری بسیاری می‌کنید اما نسبت به شادی بی‌توجه هستید در حالی که جشن و عزا در شادی و غم اهل بیت(ع) در کنار یکدیگر توصیه شده است؛ بی شک با پرداختن به مباحث غدیر این اتهام نیز از بین می‌رود.[59]
غدیر سرمایه‌ بزرگی است که به خوبی بهره‌برداری نشده است، اما امیدواریم با اجرای برنامه‌های مختلف و طرح‌های جدید بتوانیم از این سرمایه به شیوه مطلوب‌تری بهره‌برداری کنیم. تا همگان بدانند که نسبت به این سرمایه بی‌توجه نیستیم.[60]
هم چنین همگان باید فرزندان و جوانان و نوجوانان خود را با مسأله ولایت امیر مؤمنان على علیه السلام و منابع آن از کتاب و سنّت و تاریخ آشناتر سازیم.[61] که به یقین مورد رضای الهی و خشنودی بقیة الله(عج) است.[62]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
[1] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص835.
[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛12/6/1396.
[3] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص835.
[4] آیات ولایت در قرآن ؛ ص57.
[5] پیام قرآن ؛ ج 1 ؛ ص289.
[6] اخلاق در قرآن ؛ ج 3 ؛ ص84.
[7] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛12/6/1396.
[8] همان.
[9] آیات ولایت در قرآن ؛ ص56.
[10] برگزیده تفسیر نمونه ؛ ج 1 ؛ ص491.
[11] همان ؛ ص536.
[12] بحار الانوار؛ ج37؛ ص109.
[13] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛12/6/1396.
[14] همان.
[15] همان.
[16] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در هشتمین اجلاس علمی پژوهشی غدیرخم در مشهد؛11/7/1394.
[17] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛12/6/1396.
[18] سوره مائده؛ آیه 3.
[19] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص187.
[20] برگزیده تفسیر نمونه ؛ ج 1 ؛ ص492.
[21] همان.
[22] تفسیر نمونه ؛ ج 1 ؛ ص457.
[23] پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان ؛ ص282.
[24] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛3/9/1389.
[25] همان.
26] در موضوع کتاب الغدیر، کتابهاى دیگرى، نظیر عبقات الانوار، المراجعات، احقاق الحق و مانند آن نوشته شده است؛ لیکن مرحوم علّامه، دقیق­تر و منظم تر بحث کرده است.
27] تفاوت« صحابه» و« تابعین» در این است که صحابه به زیارت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نائل شده اند و در زمان حیات آن حضرت مى زیستند، ولى تابعین موفّق به زیارت پیامبر صلى الله علیه و آله نشده و در زمان حیات حضرتش نمى زیستند، بلکه در عصر صحابه زندگى مى کردند.
[28] الغدیر فی الکتاب و السّنة و الأدب؛ ج 1؛ ص 230.
[29] آیات ولایت در قرآن ؛ ص64.
[30] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛3/9/1389.
[31] همان.
[32] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در هشتمین اجلاس علمی پژوهشی غدیرخم در مشهد؛11/7/1394.
[33] همان.
[34] همان.
[35] اسلام در یک نگاه ؛ ص25.
[36] تفسیر نمونه ؛ ج 25 ؛ ص7.
[37] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج 11 ؛ ص293.
[38] همان ؛ ج 2 ؛ ص652.
[39] همان.
[40] زهرا (ع) برترین بانوى جهان ؛ ص58.
[41] سورۀ شعرا؛ آیه 214.
[42] ر.ک:« الغدیر»، ج 2، صفحه 287 به بعد.
[43] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد بازسازی واقعه غدیر؛6/6/1396.
[44] همان.
[45] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛12/3/1395.
[46] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛22/9/1388.
[47] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص247.
[48] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد بازسازی واقعه غدیر؛6/6/1396.
[49] همان.
[50] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص887.
[51] زادالمعاد؛ ص 323 ، اقبال؛ ص 464.
[52] همان؛ص 324 ، همان.
[53] مصباح المتهجّد؛ ص 736.
[54] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص887.
[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛12/6/1396.
[56] همان.
[57] همان.
[58] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص887.
[59] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد بازسازی واقعه غدیر؛6/6/1396.
[60] همان.
[61] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص887.
[62] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد بازسازی واقعه غدیر؛6/6/1396.
منبع: خبرگزاری رسمی حوزه