میراث جهانی قصبه را در گناباد ببینید/ییلاق هایی در دل کویر

خبرگزاری مهر- گروه استان ها؛ گناباد در جنوبی ترین قسمت خراسان رضوی دنیایی از افتخارات و تاریخ ایران را در خود جای داده و از جنگ دوازده رخ که در شاهنامه فردوسی آمده تا قنات قصبه اش ، نگین تلاش نیاکان ما در این سرزمین بوده است.

این شهرستان دروازه ورود زائران امام هشتم(ع) به خراسان رضوی است که آن را دارای اهمیت ویژه ای کرده و مردم این شهر خادم زائران امام رضا(ع) بودن را بزرگترین نعمت خود می دانند.گناباد را با قنات بزرگ و معروف قصبه می شناسند اما مسجد جامع گناباد دنیایی است از نقش و نگار و عظمتی و «کاخک» شهری که با آسیاب آبی اش معروف است.

در خصوص گناباد همین بس که دو بار در شاهنامه ی فردوسی، از کنابد یا جنابد یاد شده و زیبد و گناباد را محل جنگ‌های توران و ایران دانسته‌اند.در سفرنامه ناصر خسرو نیز به گناباد اشاره شده به صورتی که گذر ناصرخسرو از بخش کوهستانی کاخک و روستای کلات و کوهپایه‌های سلسله جبال قهستان که دارای درختان پسته کوهی فراوان بوده‌است در سفرنامه وی نام برده شده است.

در خصوص نام گناباد مطالب متفاوتی را نقل کرده اند ولی در بشتر متون، گُن به معنای دیو یاد شده و گناباد را از آن جهت گناباد گفته‌اند که حفر قنات قصبه کار انسان‌های عادی نبوده‌است و در برخی دیگر از متون قدیمی گنابد نام برده شده به معنای جمع گنبدها چرا که در شهر گنابادِ قدیم، تمام منازل به صورت گنبدی ساخته می‌شده‌است.

پیشینه تاریخی گناباد

از تاریخ گناباد در دو قرن اول هجری اطلاع چندانی در دست نیست اما از واقعه شهادت حضرت رضا (ع) جنوب خراسان نیز متاثر شد و حضور دو برادر آن حضرت «محمد عابد» در کاخک و «زید» در افریز نزدیک کاخک موجب شد تا آن منطقه به متون تاریخی راه یابد. کاخک همانند روستای سناباد به برکت مرقد مطهر امام هشتم (ع) رو به آبادانی گذاشت، ظاهراً بعد از قرن سوم هجری قمری بعنوان زیارتگاه آزاد مردی شریف تبار به نام «محمد عابد» مورد عنایت و توجه شیعیان قرار گرفت و به مرور رونق یافت.

آب و هوای گناباد

گناباد از نظر طبیعی منطقه کویری و کوهستانی است و در ۲۰ سال اخیر با خشکسالی روبه رو بوده که هوای آن را گرم کرده است و تنها رودخانه قابل ذکر آن، کال شور نام دارد که دارای آبی غیر قابل شرب است.

جغرافیایی گناباد

شهرستان گناباد از نظر موقعیت جغرافیای و طبیعی با وسعت ۷۹/۵۷۶۷ کیلومترمربع (۵ درصد مساحت استان) در جنوب استان خراسان رضوی با طول جغرافیایی ۵۸ درجه و ۴۱ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۴ درجه و ۲۱دقیقه واقع و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا ۱۱۰۵ متر می باشد. این شهرستان از موقعیت مواصلاتی خوبی برخوردار است. زیرا راه های مواصلاتی مشهد به زابل و زاهدان ، مشهد به کرمان و بندر عباس و مشهد به یزد و اصفهان از آن می گذرد.

این شهر از شمال با شهرهای تربت حیدریه و کاشمر، از شرق با تربت حیدریه و خواف، از جنوب با قاین و فردوس و از غرب با فردوس و طبس همجواری می کند. شهر گناباد از نظر مکانی در دشت وسیع با شیب ملایم به سوی شمال گسترده شده است و در گذشته آب مصرفی و کشاورزی مردم بوسیله قنات تامین می شده که گسترش شهر نیز در مسیر قنات ها بوده است.

ریاب روستای گردشگری

روستای هدف گردشگری ریاب در ۳ کیلومتری غرب گناباد واقع شده و فاصله اندکی با قنات قصبه گناباد دارد. ریاب از جاده بین روستایی آغاز و به دسترسی‌ها در پایین‌ترین رده‌ها ختم می‌شوند.

این روستا در سال ۱۳۸۷ شمسی در زمره آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. در سال‌های اخیر و با قرار گرفتن در فهرست روستاهای هدف گردشگری، سازمان میراث فرهنگی نیز اقدام به مرمت بخش‌هایی از این روستای تاریخی کرده است. اداره میراث فرهنگی معتقد است این روستا با معماری خاص خود قابلیت تبدیل شدن به یک مجموعه تاریخی گردشگری دارد.

مسجد جامع گناباد

مسجد جامع گناباد از بناهای ارزشمند دوره هخامنشیان در خراسان است که در کوی شرقی ( قصبه ) این شهر قرار دارد . مسجد جامع با نقشه دو ایوانی شامل سر در تزئینی ، صحن یا میانسرا ، ایوان ها شمالی و جنوبی ، رواق و سه شبستان ستوندار است . سردر ورودی ضلع شمال شرقی بنا با طاق جناغی و حاشیه ای تزیینی در پاکار طاق مزین به نقوش پرندگان در میان گل و برگ بوده که بر روی لایه ای از گچ ایجاد شده است . ایوان اصلی یا ایوان قبله در سمت جنوبی صحن واقع شده که با چهار طاق گهواره عرضی و چهار قوس ، دارای تزئیناتی آجری شامل دو قطار پیچ ، نوارهای اسلیمی و یک حاشیه کتیبه قرآنی به خط بنایی است که در پایان عبارت « تسع و ستمائه ۶۰۹ هـ . ق »‌ ذکر شده است.

کتیبه داخل ایوان نیز حاوی نام بانی خیر و سازنده مسجد است . همچنین در ایوان اصلی مسجد جامع محراب با نقوش هندسی گیاهی و کتیبه هایی به خط معلقی مشاهده می شود . در ضلع شرقی ایوان شرقی شبستانی است موسوم به قرآن که پوشش سقف آن بر روی چهار ستون قرار گرفته است . آثار و شواهد معماری حکایت از آن دارد که مسجد جامع فعلی بر روی مسجدی کهن تر بنا شده و در دوره ایلخانی نیز فضاهایی به آن افزوده شده است .

آستان مقدس امامزاده سلطان محمد عابد کاخک

ایشان را برادر حضرت امام رضا (ع) اما ولی چنان‌ که از قرائن برمی‌آید وی محمد بن جعفر الصادق (ع) عموی بزرگوار امام رضا (ع) است که به «محمدالعابد» شهرت داشته است.

احتمال قوی می رود شخصیت مدفون در این بقعه سیدجلیل القدر امامزاده عظیم الشأن حضرت ابوجعفرمحمد بن موسی بن احمد الاعرابی بن القاسم بن حمزه بن الامام موسی الکاظم (ع) باشد. وی بنا به گفته علمای انساب سیدی جلیل و شاعری ممدوح و سرپرست سادات طوسی بود، جملگی علمای انساب او را ستوده و نوشته اند که وی یکی از سرشناسان سادات و نقبای طوس بوده که فرزندی نیز به نام حمزه داشته که مکنی به ابوالقاسم بود و پس از پدر نقابت طوس را به عهده داشته است.

آستان مقدس امامزاده احمد بیمرغ

امامزاده احمد (ع) را فرزند موسی بن جعفر (ع) می دانند اما این ادعا صحیح نیست بلکه وی از نوادگان آن حضرت است. اکثر پدران او از بزرگان سادات قم و خراسان به شمار می رفتند.

ابن طباطبا و امام فخررازی از سکونت او در خراسان خبر داده اند و با مزار مورد بحث همخوانی دارد. چونکه این مزار به احمد بن موسی مشهور است کما اینکه شخصیت مورد نظر نیز احمد بن موسی و نواده امام رضا (ع) است.

منطقه ییلاقی درب صوفه

درب صوفه یا بقول مردم گناباد درصوفه روستای کوچکی است که از نظر موقعیت وزیبایی محل دارای اهمیت است و در فاصله ۶ کیلومتری روستای زیبد و ۳۰ کیلومتری غرب گناباد واقع است . سه طرف آن کوه مرتفع قرار گرفته و مشتمل بر درختهای بسیار قوی و هوای سرد و منظره و آبشار زیبایی است که حدود ۶ متر ارتفاع دارد.

در انتهای روستا و در دیواره یکی از کوهها متصل به روستا فرورفتگی به عمق ۱۰ متر قرار داردکه شبیه به ایوان و صفه می باشد . برخی معتقدند آن را در دوره ساسانیان حفر کرده اند و نمونه ای از ایوان های نقش رستم و بیستون بوده است که نیمه تمام مانده است . در نزدیکی آن در قسمت مرتفع کوه جایی است که گفته می شود قبر پیران ویسه است .

شهر توریستی – زیارتی کاخک

منطقه نمونه گردشگری کاخک مدفن برادر گرامی امام رضا (ع) معروف به امامزاده سلطان محمد عابد (ع) می باشد که با طبیعتی سرسبز ، آب و هوای ییلاقی، آبشارهای طبیعی، پارک آبشار با مردمی مهمان نواز همه ساله پذیرای خیل عظیم مشتاقان ولایت و امامت و دوستداران طبیعت می باشد.

منطقه ییلاقی سنو

یکی از مناطق ییلاقی و خوش آب و هوای گناباد که همواره پذیرای مسافران خسته از یک هفته کار و تلاش می باشد منطقه سرسبز سرآسیاب سنو می باشد . این منطقه که در ۲۵ کیلومتری غرب گناباد واقع است در دل خود چشمه معروف سنو را جای داده است . آنچه که این چشمه را منحصر بفرد کرده است آب زیاد و با کیفیت آن می باشد بطوریکه طاهر آبشناس گفته است : این چشمه آب زیادی دارد و اگر گناباد خراب شود یا وسیله باد خواهد بود و یا بوسیله این چشمه . معروفیت این چشمه به حدی بوده است که پادشاهانی چون نادرشاه و طغرل و بسیاری از کارشناسان داخلی و خارجی را مجذوب خود نموده است.

در مسیر آب این چشمه ۷ آسیاب و یک قلعه وجود داردکه در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است . بعضی از کارشناسان معتقدند آب چشمه سنو از یک دریاچه و غار درون کوههای زرد سرچشمه می گیرد . غار سنو چیزی شبیه به غار علی صدر همدان و شاید عظیم تر از آن باشدکه تاکنون مورد کاوش قرار نگرفته است.

قنات قصبه گناباد

قنات قصبه گناباد از حیرت انگیزترین پدیده های ساخته دست بشر و نمادی از هم نوایی بشر با طبیعت است . این قنات به طول سی و سه کیلومتر ، از دو رشته اصلی به نام های قصبه و دولاب تشکیل شده است که مجموعا ۴۲۷ میله چاه دارد. حفر کانالی بدین عظمت با ژرفنای بیش از سیصد متر و حجم افزون بر ۷۳ میلیون متر مکعب خاکبرداری در عمق ۳۰۰ متری ، آن هم بدون کمترین خطا در مسیر یا شیب بندی از زمان هخامنشیان، یک شاهکار بی نظیر در سراسر جهان است. این قنات شگفت انگیز که تاریخ آن حداقل به ۲۲۵۰ سال پیش باز می گردد یکی از پر آب ترین قنات های ایران بوده و دبی آب آن تقریباً در تمام طول سال ثابت است . آب این قنات در گذشته تا ۳۴ کیلومتری شمال مظهر آن منتقل می شده و سطح وسیعی از اراضی کشاورزی را سیراب می کرده است.

اثر تاریخی و ملی قنات قصبه گناباد به همراه ۱۰ قنات دیگر در تاریخ ۲۵ تیر ۱۳۹۵ در چهلمین اجلاس کمیته میراث جهانی در شهر استانبول ترکیه به عنوان ۲۰ امین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. قنات مذکور به عنوان عمیق ترین قنات ایران با قدمت ۲۵۰۰ ساله و یکی از مهندسی سازترین قنوات جهان به شمار می رود.

صنایع دستی گناباد

گناباد از دیرباز جایگاه ویژه ای در صنایع دستی در سطح استان و کشور داشته است. روستای مند گناباد همواره به عنوان یکی از سه قطب اصلی سفالگری در کشور مطرح بوده است و در حال حاضر اصلی ترین سوغات گناباد همراه گردشگران و مسافران است. در کنار اینها نمدمالی ، سبدبافی ، گلیم بافی و قالیچه از دیگر صنایع دستی هستند که در گوشه و کنار این شهرستان و در روستاها تولید می شوند . پارچه بافی ویا همان تون بافی از دیگر صنایع دستی شاخص و مورد توجه گردشگران است که چندین کارگاه در شهر بیدخت و ریاب به تولید آن مشغول هستند.