تحلیل رمان تصویر دوریان گری نوشته اسکار وایلد، نگاهی اخلاق گرایانه

با این که سال هاست از هرمنوتیک کلاسیک عبور کردیم و در قرنی به سر می بریم که هرمنوتیک مدرن در جای جای ذهن ها و عین ها قرار گرفته ولی هنوز من با این هرمنوتیک انس نگرفتم و ترجیح می دهم به اثری که خالق اثر، زندگی خود، علایق، کسی که هست و کسی که می خواهد باشد و کسی که مردم فکر می کنند راجع به او را در اثر قرار داده، دلیلی نمی بینم نقدی غیر از مولف محور داشته باشم و حرف های صاحب اثر خود مهر تاییدی است بر این قضیه. لازم به ذکر است که نقد رمان تصویر دوریان گری از روی متن اصلی (زبان اصلی) و ۲ نسخه ی یکی بدون سانسور (نسخه هاروارد) و یکی نسخه ی تقریبا سانسور شده (نسخه آکسفورد) نوشته شده است .

” .There is no such things as a moral or an immoral book , books are well written , or badly written . that is all ”

” Oscar wild “

” when we are happy , we are always good , but when we are good , we are not always happy “

“Lord henry – the picture of dorian gray”

جمله ی بالا از رمان تصویر دوریان گری توسط بدمن یا کاراکتر منفی داستان، لرد هنری (هری) گفته می شود. با همین یک جمله در اوایل کتاب، دستمان می آید که با چه کتابی طرفیم. اثری نامحدود و رها از قید و بندهای اخلاقی و در آخر همراه با نتیجه ی اخلاقی. اصولا مفهوم شر و بدی را در حالت عادی درک نمی کنیم و حتما باید اتفاق خوبی بیوفتد تا خیر و خوبی را درک کنیم و بعد به مفهوم شر برسیم. (دیدگاه اگزیستانسیالیستی)

به طور مثال تا تاریکی نباشد، مفهوم روشنایی را درک نمی کنیم. ما خواه ناخواه برای نقد، آن هم از نوع اخلاق گرایانه معیارهایی را مشخص می کنیم که چه چیز خوب است و اخلاقی و چه چیز بد است و غیر اخلاقی، این خود نوعی ارزش گذاری است (نسبت به امر شر). در این جا باید به چند نکته اشاره کرد که در مقوله نقد اخلاقی قرار می گیرند؛ مفهوم خیر و شر، مفهوم درست و نادرست، فضایل اخلاقی، وسوسه -نفس اماره و لوامه – اهمیت به فراطبیعت – سعادت ( رضایت وجدانی ).

برگردیم به رمان، اول مختصری از داستان را بیان کنیم و بعد اثر را مانند یک تابلوی نقاشی چند لته بررسی کنیم و در آخر لت ها کنار هم بگذاریم تا تصویر کامل شود.

توصیف کلی رمان تصویر دوریان گری ؛

دوریان گری سوژه ی نقاشی ِ شخصی به نام باسیل است، این دو با هم دوست اند و رابطه ی عاطفی بینشان بوجود می آید طوری که باسیل (نقاش) وجود دوریان را ضروری برای زندگی و اثرش می داند، در این بین باسیل دوست دیگری دارد به نام لرد هنری (هری) که شخصیتی منفور و منفی دارد و همه را تحت تاثیر قرار می دهد. هری با دیدن تابلوی باسیل (چهره ی دوریان گری) مشتاق دیدار با دوریان می شود و می خواهد با او ارتباط برقرار کند، باسیل که سعی دارد مانع او شود، راه به جایی نمی برد و دوریان و هری با یکدیگر ملاقات می کنند و این ملاقات سرآغاز اتفاق های تلخ و بد و تغییر مسیر زندگی دوریان می شود و او را در سرازیری که به باتلاق می رسد، قرار می دهد .

لتِ اول؛

شروع اثر با زیبایی طبیعی (توصیف فضای طبیعی، باغ، عطر گل و گیاه) و زیبایی هنری (فضای گالری نقاش – تابلوی نقاشی او) شکل می گیرد و برخورد دو نیروی خیر و شر. نیروی خیر، نقاش است که می خواهد مانع ارتباط و دیدار هری و سوژه ی نقاشی اش، دوریان بشود و می خواهد تا جایی که می تواند هری را از دوریان دور کند چون می داند هری نیت شوم در سر دارد و برخورد او با دوریان باعث تباهی دوریان می شود و همچنین گرفتن دوریان برای همیشه از او (نقاش با دوریان رابطه ای احساسی و عاطفی برقرار کرده، و نمی خواهد او را از دست بدهد چون برای هنر و زندگیش ضروری است، او قسمتی از وجودش را روی تابلو کشیده، قسمتی از وجودش که با دوریان یکی است و دوریان همه ی آن چیزی است که می خواهد و دوست دارد. همان طور که باسیل می خواهد مانع بزرگی جلوی هری باشد ولی هری هم می خواهد این مانع را از سر راه بردارد و دوریان جوان را به اسارت بگیرد. تا همین جا نیروی خیر و شر – حس انسان دوستانه – عشق (البته عشق از نوع ممنوع در مسئله اخلاق: عشق همجنس به همجنس) را داریم.

لتِ دوم؛

در این بخش آشنایی اتفاقی هری و دوریان گری را داریم و در کنارش هنوز عنصر راهنما و یاور قهرمان (باسیل) که به هر نحوی شده می خواهد مانع ارتباط بیشتر این دو بشود ولی در کنارش مسئله وسوسه و تحریک را داریم. هری با دوریان دست می دهد و قرار دادی می بندد (قرار داد شیطانی). و او را با زبانش که نیروی محرکه به سمت بدی است، شیفته ی خود می کند. هری با پیش کشیدن مسئله زیبایی و جوانی دوریان را تحریک می کند و دوریان تن به وسوسه ها می دهد و می خواهد همیشه جوان و زیبا باشد (امری مادی). دوریان آرزوی جاودانگی می کند و می خواهد به جایش تصویری که باسیل از او کشیده پیر و خراب شود. دوریان گری روحش را می فروشد در ازای جاودانگی.

لتِ سوم؛

رابطه ی دوریان و هری شکل می گیرد و پر رنگ می شود و باسیل کنار می کشد. هری، دوریان را به مسیر تباهی می کشاند و دوریان مغلوب او می شود. دوریان عاشق دختری که هنرپیشه ی تئاتر است می شود و با او قرار ازدواج می گذارد و با هری هم مشورت می کند ولی هری ِ امر کننده به بدی مانع ازدواج او می شود و از او می خواهد از جوانیش لذت ببرد و در پی زنان بیشتر باشد تا اینکه وفادار به یک زن باشد و او را ترغیب به شهوت رانی می کند. دوریان مغلوب از ازدواج منصرف می شود هرچند ندای درونش او را به عمل انسانی فرا می خواند ولی گوش نمی دهد و به دختر اعلام می کند که او را دیگر دوست ندارد، دختر که باورش نمی شود دست به خودکشی می زند. در اینجا دوریان که در مسیر شر راه می رود، به دستور هری اولین کار مهم خیر انسانی و اخلاقی را انجام می دهد. او عامل مرگ یک انسان می شود. دوریان دچار ناراحتی و عذاب وجدان می شود و بازگشت به سمت انسانیت را ترجیح می دهد و نفس لوامه او بیدار می شود ولی هری باز هم او را وسوسه می کند و غالب می شود.

لتِ چهار؛

گذشت زمان هیچ چیز را بهتر نمی کند و دوریان غرق در کثافت است و همینطور در لجن دست و پا میزند. دیگر حتی بدی و نادرستی برایش مفهومی ندارد و وجدانی برایش نمانده و اصلا برایش مهم نیست که به چهره ی بدی معروف شده است. و تنها چیز مهم برایش همیشه زیبایی و جوانی است. دوریان همان طور جوان و زیبا مانده و به جای او تابلوی چهره او پیر و خراب و منفور شده است. ۱۸ سال می گذرد و باسیل با اصرار و خواهش دوریان را می بیند و به او هشدار می دهد که از هری دوری کند. اینجا باز باسیل عنصر راهنماست و دوریان را نهی می کند از ارتباط با هری ولی دوریان به حرف های او اهمیت نمی دهد. باسیل اصرار می کند تا تابلویی را که کشیده ببیند. دوریان تابلو را نشان می دهد، تابلوی زشت و منفور.

باسیل با دیدن پرتره وحشت می کند و می گوید که این آروزی خود اوست که به جای خودش تابلو زشت و پیر شود. همچنین از دوریان می خواهد که توبه کند و به سمت خدا بازگردد. در اینجا باز باسیل سعی دارد او را از مسیری که انتخاب کرده بازگرداند ولی دوریان قبول نمی کند و ترجیح می دهد مغلوب شیطان باشد باسیل می خواهد اثرش را نابود کند ولی دوریان با چاقویی به باسیل حمله می کند و او را می کشد. دوریان باز هم نماد شر و پلیدی روی زمین می شود و هم دست های خودش و هم دست های تابلوی نقاشی غرق در خون می شود. او راضی به همین عمل غیر اخلاقی نمی شود و عملی کثیف تر انجام می دهد و فردی را می آرود تا جسد نقاش را ناپدید کند طوری که اثری از او باقی نماند.

لتِ پنجم؛

بعد از سال ها؛ برادر دختری که عاشق دوریان بود می آید تا از دوریان انتقام بگیرد ولی دوریان ِ پلید او را گول می زند و می گوید کسی که او دنبالش است مردی ۴۰ ساله باید باشد در صورتی که او ۲۰ سالش است و جیمز (برادر دختر) با دیدن چهره ی او قبول می کند و از او معذرت خواهی می کند. باز هم نفس شیطانی برنده می شود و دوریان شرور نجات پیدا می کند تا به راهش ادامه دهد.

لتِ ششم؛

در این لت که لت پایانی هم هست، دوریان که عامل کثافت و پلیدی شده است و حتی باعث مرگ چند انسان شده دچار یاس و نا امیدی می شود طوری که هری هم دیگر نمی تواند او را قانع کند. دوریان احساس گناه می کند و مدام زجر می کشد و ناله می کند از اینکه خود واقعیش نیست و تبدیل به موجودی شیطانی شده، تا اینکه تصمیم می گیرد روی جوانی و زیبایی خط بکشد تا تصویر واقعی خودش دیده شود.

دوریان تصمیم می گیرد خودش را از بین ببرد و به قلب مرد درون تابلو حمله می کند و چاقویی را در آن فرو می کند و ناگهان خودش روی زمین می افتد و می میرد. وقتی می میرد تابلو جوان و زیبا می شود و خودش، خود واقعی (مرد پلید درون تابلو) می شود. دوریان با این کار می خواست خودش را مجازات کند و به گناهانش پایان دهد ولی در مسائل اخلاقی (در اسلام و مسیحیت) خودکشی هم گناه است و روح فرد همچنان در سختی و عذاب به سر می برد. دوریان با اینکار فقط جسمش را خلاص می کند ولی زندگی بعدی و فرا طبیعی اش سوزان تر است. ولی اگر نگاهی انسان دوستانه (اخلاقی به زعم نگارنده) و محدود به پایان و نتیجه گیری اثر داشته باشیم، دوریان بهترین کار را انجام داد و با مرگش جان انسان هایی دیگر را نجات داد و دنیا را بیش از این به پلیدی نکشید و به خودآگاهی رسید و دیگر وسوسه نشد برای زیستن و همیشگی جاودانگی و اهمیت به دنیای مادی. با این دید دوریان به رستگاری می رسد و پاک می شود و (رضایت وجدانی و سعادت) به نوعی از خودگذشتگی و ایثار را نشان می دهد.

چند مسئله ی مهم اخلاقی در اثر مطرح شد؛

مفهوم خیر وشر: در سرتاسر اثر -وجود کاراکتر شر یعنی هری که همه را به تباهی می کشاند- کاراکتر خیر هم باسیل است که می خواهد مانع از کارهای هری شود.

درستی و نادرستی: اعمال نادرستی که هری مطرح می کند و دوریان هم به آن ها عمل می کند مثل شهوت رانی؛ ندای درونی دوریان که باعث می شود بداند کارهایی که می کند درست نیست.

اهمیت به وجدان و ندای درون: چند بار دوریان می خواهد به ندای درونش گوش کند و خوب باشد، ندای دورنش می خواهد او را از اعمال بد بازدارد.

ایمان و اعتقاد به خدا: اهمیت به مادیات و لذت ها باعث سستی ایمان دوریان می شود.

توبه و بازگشت به سمت خدا: باسیل از دوریان می خواهد که توبه کند و هیچ وقت برای توبه دیر نیست.

وسوسه های شیطانی: دوریان مدام وسوسه می شود و شیطان با زبان سحر آمیز و پلیدش او را مطیع خود می کند.

فرمان برداری از شیطان: دوریان مطیع هری پلید است و در این راه دست به هرکاری می زند.

رستگاری: دوریان پی به گناهانش می برد و خودش را مجازات می کند و در آخر به زندگی خودش خاتمه می دهد تا تمام پلیدی ها تمام شود.

از خودگذشتگی و ایثار: خودش را از بین می برد تا به نوعی بقیه را نجات دهد از شر.

اهمیت به مسئله جاودانگی که امری مادی است: زیبایی و جوانی و جاودانگی امری مادی است و رویای بیشتر انسان ها، دوریان برای این که رویایش تبدیل به واقعیت شود روح خود را به شیطان می فروشد.

روابط عاطفی و احساسیِ ممنوع: رابطه ی بین باسیل و دوریان بیش از رابطه نقاش با سوژه اش است و رابطه ای حسی و عاطفی عمیقی بینشان بوجود آمده، طوری که باسیل از جوانی و زیبایی دوریان لذت می برد و نمی خواهد او برای کسی باشد و فقط او را برای خودش می خواهد و نوعی حس مالکیت شدید نسبت به او دارد. ولی دوریان آن طور که به نظر می رسد از این رابطه ی فرا کاری خسته و رنجوده است طوری که تلاش می کند به نوعی این رابطه را کمرنگ کند و در واقع برای فرار از این رابطه به هری پناه می برد. هری که موقعیت را به خوبی درک کرده از این وضعیت سو استفاده می کند و دوریان را به سمت خودش می کشد و حامی دوریان می شود و دوریان نیز کودک پاک و راحت بدست آمده ی او می شود و او به تربیت کردنش شروع می کند.