حصارها مجموعه تاریخی «خالد نبی» را تهدید می‌کند/ ضرورت تعیین حریم

خبرگزاری مهر، گروه استان ها- زهرا بهرامی: گورستان و زیارتگاه خالد نبی در منطقه کوهستانی و در فاصله ۶ کیلومتری روستای «گچی سو» نزدیک «آی تمر» از توابع شهرستان کلاله و بر فراز قله کوه «گوگجه داغ» واقع شده ‌است.

بقعه خالد نبی، بقعه‌ های عالم بابا و چوپان عطا و دره ‌ای به نام پنج شیر و همچنین چشمه خضر دندان، رشته تپه ‌ماهورهای خاکی که ارتفاع آن‌ها به ‌مراتب کمتر از ارتفاع محل مرقد خالد نبی است، گورستان عظیمی با حدود ۶۰۰ سنگ مزارهای استوانه‌ ای که تا ارتفاع حداکثر دو متر در آن دیده می ‌شود، تنها بخشی از نقاط دیدنی این مجموعه فرهنگی – تاریخی است.

بر اساس شواهد سطحی باستان شناختی این محوطه مربوط به قرون اول و میانی دوره اسلامی بوده و یکی از آثار شاخص استان و کشور محسوب می شود که آبان ماه سال گذشته با عنوان محوطه باستان شناختی خالد نبی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

بسیاری معتقدند سنگ مزارهای ایستاده و منحصر بفرد، مناظر باستانی، تپه ماهورها، طبیعت بکر و دست‌نخورده اطراف محوطه ۱۲ هکتاری خالد نبی با فرم بیضی شکل سالانه بیش از ۱۵۰ هزار گردشگر داخلی و خارجی را به قله کوه گوگجه داغ که به سرزمین عجایب ایران هم مشهور است، می ‌کشاند.

چندی پیش ویدئویی در فضای مجازی منتشر شد که از وضعیت نامناسب گورستان خالد نبی و اقدامات غیر اصولی در این محوطه تاریخی حکایت داشت.

تیم تخصصی مرمت به منطقه اعزام شد

موضوع را از مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گلستان جویا شدیم و ابراهیم کریمی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: پس از انتشار ویدئویی که از برخی آسیب‌ها در محوطه گورستان خالد نبی حکایت داشت تیم تخصصی مرمت به این منطقه صعب العبور اعزام شد تا پس از بررسی این موضوع، گزارش کارشناسی خود را ارائه کنند.

وی در خصوص استفاده از سنگ قبرها به عنوان پایه های کانکس گفت: منطقه مورد نظر کاملا کوهستانی است و تشابه سنگ‌های منطقه‌ای با سنگ‌های محوطه تاریخی گورستان باعث این اشتباه در بین گردشگران غیرمتخصص شده است.

بسیاری از سنگ قبرها را از خارج حصار کشیده شده توسط میراث به داخل حصار آورده و در چاله هایی که قبلا توسط حفاران غیرمجاز ایجاد شده، گذاشته اند که این کار غیر اصولی استمدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گلستان افزود: بر اساس نظر کارشناسان مرمت، این سنگ‌ها از نظر هارمونیِ رنگ تقریبا مشابه هم بوده و به همین دلیل تنها کارشناسان متخصص این حوزه می‌توانند این تفاوت را تشخیص دهند.

وی ادامه داد: در مورد قرار دادن سنگ‌ها بر روی سازه سقف (ایرانیت) در منطقه لازم به ذکر است؛ این منطقه کوهستانی با وجود بادها و طوفان‌های شدید علاوه بر مهار کردن این سازه‌ها با اتصالات پیچ و مهره از این سنگ‌ها منطقه‌ای موجود که شباهت‌های زیادی به سنگ قبرها دارد، برای سنگین کردن و جلوگیری از جابه‌جایی این سازه‌ها در مقابل بادهای منطقه استفاده می‌شود.

کریمی بابیان این که سنگ‌های کوهستانیِ مشابه با سنگ قبرها، در زیر کانکس‌ استفاده شده و در خبر اخیر به اشتباه آن را سنگ قبر قلمداد کرده اند به موضوع نصب غیراصولی سنگ قبرها با استفاده از ملات هم اشاره و تصریح کرد: تیم کارشناسی اعزامی همچنین سنگ قبرها (شاخ قوچ) را کاملا مورد بررسی قرار داده اند و اعلام کرده اند از بین هزاران سنگ قبر موجود در منطقه فقط دو سنگ غیرتخصصی کار شده است.

وی اضافه کرد: این سنگ قبرها با توجه به تحقیقات میدانی مبنی بر حفظ هویت میراث منطقه توسط مردم محلی ایجاد شده تا با اندک امکانات خود برای حفظ هویت تاریخی منطقه تلاش کنند.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گلستان بیان کرد: هرچند این اقدام غیر کارشناسی بوده و زیر نظر میراث فرهنگی انجام نشده اما جای تقدیر دارد که مردم محلی برای حفظ هویت تاریخی منطقه با اندک امکانات در منطقه کاملا محروم و صعب العبور برای حفظ و صیانت از این میراث گرانسنگ می‌کوشند.

محدوده و حریم محوطه تاریخی خالد نبی مشخص نیست

هرچند کریمی نصب سنگ قبرها با ملات را غیراصولی می‌داند و در عین حال تلاش مردم برای حفظ آثار منطقه با حداقل امکانات را قابل تقدیر می‌داند اما کارشناسان حوزه مرمت بناهای تاریخی با مدیرکل میراث فرهنگی گلستان هم عقیده نیستند و معتقدند هرگونه جابه‌جایی و دست کاری که باعث تغییر در ساختار تاریخ طبیعی محوطه های تاریخی شود، تهدیدی بزرگ برای آن مجموعه و هویت تاریخی منطقه است.

یک کارشناس ارشد مرمت و احیاء بافت ها و بناهای تاریخی به خبرنگار مهر اظهار کرد: فیلم منتشره در فضای مجازی را دیدم اما نمی توانم قضاوت کنم این کار میراث فرهنگی است یا مردم. اگر روزی مشخص شود نصب سنگ قبر توسط میراث فرهنگی با ملات انجام شده برای میراث فرهنگی گلستان متاسف می‌شوم.

محدثه میرحسینی با انتقاد به وضع موجود خالد نبی گفت: تاکنون مطالعات باستان شناسی و مستندسازی روی این محوطه تاریخی انجام نشده است و تنها در گذشته یک تعداد سفرنامه نویسان و سیاحان روی آن کار کرده اند.

وی افزود: در ایران به خاطر موضوعیت این محوطه تاریخی خیلی بودجه و اعتبار به آن اختصاص داده نشده و حتی حریم و محدوده محوطه آن مشخص نشده است.

وی با تاکید بر این که منظور از حریم، حریم حفاظتی نیست، ادامه داد: منظور از حریم این است که هم اکنون به درستی مشخص نیست این محوطه تاریخی تا چه شعاعی گسترده است و آثار تاریخی در آن دیده می شود.

این کارشناس ارشد مرمت و احیاء بافت ها و بناهای تاریخی اضافه کرد: چند ماه است که میراث فرهنگی در بخشی از این مجموعه حصارکشی انجام داده اما بسیاری از آثار و سنگ قبرها در بیرون این حصار قرار گرفته اند.

حصارکشی بزرگ‌ترین اشکال موجود در محوطه خالد نبی

وی بابیان این که یکی از بزرگ ترین اشکالات در مورد این محوطه حصارکشی است که توسط میراث فرهنگی اجرا شده است، تصریح کرد: در حالی که هنوز حریم واقعی این محوطه مشخص نیست و نیاز به پیمایش و کاوش باستان شناسی دارد تا حریم آن مشخص شود این حصارکشی به مردم و سایر ارگان ها اجازه می دهد در بیرون حصارهای کشیده شده هر اقدامی انجام دهند.

وی با تاکید بر این که حصارکشی در خالدنبی باید به صورت علمی و مستند انجام شود، بیان کرد: حتی بردن کانکس به آن محوطه هم اشتباه بوده است چرا که ساختار تاریخ طبیعی منطقه را بهم زده است در حالی که خیلی از سازه های موقت مانند آلاچیق ترکمن ها وجود داشت که می توانست در آنجا به جای کانکس اجرا شود.

میرحسینی همچنین گفت: ضرورت اجرای کانکس را متوجه نمی شوم وقتی کانکس و نگهبان در مجموعه مستقر شده اند و مجموعه خالدنبی و آثار آن همچنان آسیب می بیند چه ضرورتی برای حضور کانکس و نگهبان وجود دارد.

استفاده از ملات جایز نیست و حتی جابه‌جایی آثار نباید اتفاق بیفتد چرا که هر جابه‌جایی و هرگونه تغییر می تواند به دانش باستان شناسان از این محوطه تاریخی خلل وارد کندوی افزود: حدود دو ماه قبل که از مجموعه خالد نبی بازدید داشتم با نگهبان مستقر در کانکس گفتگوی کوتاهی داشتم و نگهبان می گفت نه اسلحه ای در اختیار اوست و نه اجازه و امکان دفاعی از خود را دارد.

این مدرس دانشگاه ادامه داد: در بازدید دو ماه قبل از خالد نبی دیدم بسیاری از سنگ قبرها را از خارج حصار کشیده شده توسط میراث به داخل حصار آورده و در چاله هایی که قبلا توسط حفاران غیرمجاز ایجاد شده، گذاشته اند که این کار غیر اصولی است.

وی اضافه کرد: من قضاوت نمی کنم این کار توسط چه کسی (میراث یا مردم) انجام شده اما تا جایی که من اطلاع دارم تنها حصارکشی و کانکس توسط میراث انجام شده که هیچ کدام آن ها اصولی نیست.

وی با یادآوری این که هر اثر تاریخی ضوابطی دارد و حتی حصارکشی آن هم باید ساختار مشخص داشته باشد، اظهار کرد: فنس کشی که حتی نمی تواند جلوی حضور مردم را بگیرد و فقط تهدیدی برای دست اندازی بیشتر به خارج از محدوده فنس است که آثار تاریخی در آن مشاهده می شود، باید برچیده شود.

گام اولیه نیاز به اعتبار خاص ندارد

میرحسینی به چاره کار هم اشاره و تصریح کرد: نخستین کاری که برای مجموعه تاریخی خالد نبی می توان انجام داد این است که یک تیم باستان شناسی نه با اعتبارات خاص و ویژه بلکه اعتبار و بودجه محدود کار مستندسازی و تعیین حریم محوطه را انجام دهند.

وی با تاکید بر این که حصارهای کشیده شده در خالد نبی باید جای خودش قرار گیرد، گفت: من در هیچ یک از محوطه های تاریخی حصار کشی ندیده ام البته این در شرایطی است که این محوطه ها کاوش شده اند و برخی از آثارشان بیرون آمده و در این شرایط نگهبان ۲۴ ساعته دارند اما خالد نبی با این مشکل جدی مواجه است که نه مستندسازی روی آن انجام شده و نه کار حفاظتی.

این کارشناس ارشد مرمت و احیاء بافت ها و بناهای تاریخی با بیان این که مجموعه هایی مانند خالد نبی به تکنیک های حفاظتی آثار سنگی معرف به آناستیلوز نیاز دارند، تاکید کرد: در چنین مجموعه های تاریخی فقط قطعات سنگی محوطه را پیدا کرده و مانند پازل کنار هم متصل و سازه را برپا می کنند.

وی متذکر شد: استفاده از ملات و یا اضافه کردن چیزی یا قطعه ای جایز نیست و حتی جابه‌جایی آثار نباید اتفاق بیفتد چرا که هر جابه‌جایی و هرگونه تغییر می تواند به دانش باستان شناسان از این محوطه تاریخی خلل وارد کند.

وی همچنین گفت: در گام نخست نیاز است اعتباراتی تخصیص داده شود تا با حضور یک تیم کارشناسی حفاظت آثار، باستان شناسی و مستندسازی، پیمایش و کاوش خالد نبی انجام شود هرچند متولی اصلی میراث فرهنگی است اما نمی توان انتظار داشت ۱۰۰ درصد اقدامات توسط میراث انجام شود.

میرحسینی با تاکید بر این که نمی شود تمام مسئولیت ها را فقط بر دوش ارگانی مانند میراث انداخت و باید استانداری، دهیاری، شورا، مجموعه های مردم نهاد، اوقاف و ... هم دخیل باشند، افزود: ساماندهی وضع موجود خالد نبی به تصمیم گیری بالاتر از حوزه میراث فرهنگی گلستان نیاز دارد مجموعه ای مانند استانداری که بتواند برای این محوطه تاریخی شرح وظایف مشخص کرده و پلان مدیریتی برای حفظ محوطه تعریف کند.

وی ادامه داد: به اعتقاد بنده میراث فرهنگی گلستان باید فقط دغدغه وظیفه اصلی خودش که مستندسازی، شناخت محوطه و تعیین حریم و محدوده آن و اقدامات تخصصی و حفاظتی فنی را داشته باشد نه اینکه هزینه نگهبان، تهیه کانکس و ... بر دوش آن نهاده شود.

این کارشناس ارشد مرمت و احیاء بافت ها و بناهای تاریخی اضافه کرد: به اعتقاد من که نظر شخصی است و نظر حرفه ای نیست؛ محوطه های تاریخی ناشناخته بهتر است ناشناخته بمانند تا زمانی که کار حفاظتی فنی انجام شود چرا که معتقدم تا آثار یک محوطه تاریخی شناسایی نشده و حریم آن مشخص نیست و حمایت قانونی از آن مجموعه انجام نمی شود، آمدن گردشگرانی که اصول برخورد با آثار تاریخی را آموزش ندیده اند و یاد نگرفته اند و ممکن است آسیب بیشتری به این مجموعه ها وارد کنند.

وی با تاکید بر این که خالد نبی آمادگی بازدید توریست و گردشگر ندارد، خاطرنشان کرد: ناآگاهی مردم بیشترین آسیب را به مجموعه های تاریخی ما وارد کرده و می کند و به اعتقاد من هنوز ارزش و اهمیت مجموعه خالد نبی به درستی درک نشده و به آن اهمیت داده نمی شود کمااینکه سالانه هزاران توریست به خاطر خالد نبی و اعجاب انگیز بودن آن به گلستان سفر کنند.

به نظر می رسد سرزمین عجایب ایران بیش از هر چیز نیازمند تعیین حریم و محدوده و همچنین تهیه و تدوین پلان مدیریتی برای پایان دادن به اقدامات غیر اصولی و آگاهی رسانی به اهالی بومی و گردشگران در حفاظت آثار است.