قمه زدن؛ تاریخچه؛ از ابتدا تا کنون

نحوه اجرای مراسم قمه زدن

شرکت‌کنندگان در این مراسم، صبح زودِ روز عاشورا، با پوشیدن لباس سفید و بلندی همچون کفن، بصورت دسته جمعی قمه بر سر می‌زنند و خون، از سر بر صورت و لباس سفید جاری می‌شود. بعضی هم برای قمه زنی نذر می‌کنند، حتی بعضی این نذر را را درباره کودکان خردسال انجام می‌دهند و بر سرِ آنان تیغ می‌زنند، تا از محل آن خون جاری شود.

انجام این عمل از دیرباز موجب بحث میان علمای شیعه بوده ‌است برخی از علما اجازه انجام این عمل را داده‌اند و برخی دیگر آن را موجب وهن اسلام دانسته و تحریم کرده‌اند. محمدصادق روحانی قمه‌زنی را نه تنها مجاز، بلکه از شعائر و مستحسن می‌داند. آیات عظام خامنه‌ای، ناصر مکارم شیرازی، محمد فاضل لنکرانی، عبدالله جوادی آملی، حسین نوری همدانی و سیدکاظم حائری از جمله کسانی هستند که قمه زنی را جایز نمی‌دانند.

تاریخچه قمه زدن

در مورد مکان پیدایش این عمل، روایات مختلفی مطرح است.

منطقی‌ترین روایت این است که این‌گونه عزاداری از اردبیل و ترک‌های آذربایجانی به سایر اقوام فارس و عرب و سایر بلاد منتقل شده‌ است.

این مراسم ریشه عربی ندارد. از لحاظ تاریخی نیز انجام این عمل در ایران پیش از صفویه رواج نداشته ‌است و هم اکنون نیز کاملاً مشخص نیست این عمل چگونه وارد ایران شده ‌است. به نظر می‌رسد که قمه زنی در زمان صفویان و جریان فداییان در ایران آغاز شده و در دوران قاجاریه رواج پیدا کرده است اما در دوران رضاشاه مخالفت‌های زیادی با این قضیه شد. نخستین تلاش‌ها از سوی دولتمردان ایرانی برای برانداختن قمه زنی، توسط امیرکبیر آغاز شد؛ او برای این کار فتوای امام جمعه تهران را نیز گرفت که گفته بود «این رسم مخالف شریعت است».

قمه زنی امروزه به مراسم عاشورا محدود نمانده است و حتی از عراق گزارش شده که در مراسم سالگرد درگذشت پدر مقتدی صدر در عراق مراسم قمه زنی به پا شده است.

گزارشی از مقامات بریتانیایی درباره مراسم عاشورای 1919 میلادی در نجف نیز حاکی از این است که گروهی 100 نفره از شیعیان ترک در آن سال به قمه زنی پرداخته بودند.
خاطره‌ای از سید محمد بحرالعلوم، این نظر را تأیید می‌کند:

«هنگامی‌ که حدود 50 یا 60 سال پیش در نجف بودم، تنها چند هیئت ترک در آن شهر حضور داشت، آنان در ایام عزا به منزل سید بحرالعلوم بزرگ می‌رفتند و با کسب اجازه از ایشان به خواندن ابیاتی سوزناک درباره امام حسین (ع) می‌پرداختند. برخی از آنان نیز در ضمن ذکر مصیبت برای همدردی با امام حسین (ع) جراحت‌های خفیفی به خود وارد می‌کردند.»

به تدریج این گونه اعمال رو به تحول و گسترش گذاشت تا آن که پس از ممنوعیت قمه زنی در دوره نخست وزیری یاسین هاشمی، مجدداً در سال 1935 میلادی به اوج خود رسید. در واقع این اعمال زور، تأثیری معکوس داشته است؛ به نحوی که یک هیئت قمه زنی، به سه هیئت تبدیل شد.

حاج حمید راضی (متوفی سال 1953 میلادی) از معمّرین اهل کربلا که نزدیک به 110 سال عمر کرده بود، در خاطرات خود درباره عزاداری امام حسین (ع) نقل می‌کند که مراسم قمه زنی و... در ایام جوانی او در شهر نجف و کربلا مرسوم نبود. همچنین در خاطرات شفاهی هیچ یک از کهن‌سالان نجف و کربلا از برگزاری مراسم قمه زنی و... قبل از نیمه قرن نوزدهم یاد نشده است. این گونه مراسم‌ها برای اولین بار توسط برخی زائران ترک از طایفه قزلباش رواج یافت. آنان به هنگام زیارت امام حسین (ع) با شمشیرهایی مخصوص به سرهای خود ضربه می‌زدند.

مبارزه‌ها با قمه‌ زدن در ایران

افراد بسیاری در طی تاریخ در ایران تلاش کرده‌اند تا این سنت را از بین ببرند و بسیاری از فقهای تشیع امر به حرمت این عمل داده‌اند. اما مهمترین مبارزه‌ها را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد.

مبارزه سیدمحسن امین

سید محسن امین در کتاب خود «التنزیه الاعمال تشبیه» با استدلال و برهان ثابت می‌کند که انجام این عمل هیچ ثوابی ندارد و از نظر شرع مقدس حرام است. انتشار این کتاب موجی از مخالفت با وی را در سطح جامعبه وجود آورد، تا جایی که عده‌ای به مبارزه با وی پرداختند. تحریم قمه‌زدن و برخی دیگر از اشکال عزاداری با مخالفت شدید میرزای نائینی یکی از دو مرجع مهم ایرانیان مواجه شد اما دیگر مرجع تقلید مهم ایرانیان یعنی سید ابوالحسن اصفهانی به حمایت از سید محسن پرداخت و فتوا داد:

«به کاربردن شمشیرها (=قمه‌زدن)، زنجیرها، طبل‌ها، بوق‌ها و کارهایی مانند این امور که امروزه در دسته‌های عزاداری و در روز عاشورا معمول است همه حرام و غیرشرعی است» خود این فتوا هم درگیری‌های فراوانی را به وجود آورد. از مهم‌ترین مراجعی که جانب آیت‌الله نائینی را گرفته‌اند می‌توان به محمدحسین کاشف الغطاء، سید محسن حکیم، ابوالقاسم خویی، سید عبدالله شیرازی، شهاب‌الدین مرعشی نجفی، محمدعلی اراکی، مرتضی حائری یزدی، میرزا هاشم آملی، حسین وحید خراسانی، جواد تبریزی، سید محمد شیرازی، سید صادق شیرازی، سید صادق روحانی، سید محمد شاهرودی، سید محمد وحیدی، سید تقی قمی، سید حسن قمی، سید رضا صدر، سید مصطفی خوانساری و سید محمد حجت اشاره کرد.

مبارزه امام خمینی

بعضی معتقدند که برخی از مراسم‌های عزاداری از مسیحیت وارد فرهنگ شیعیان شده است. در پی پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، امام خمینی هم مبارزاتی را با افراط‌گرایی در عزاداری انجام داد. این عمل وی با همراهی افرادی نظیر محمدباقر صدر و مرتضی مطهری همراه بود.

مرتضی مطهری در کتاب جاذبه و دافعه علی می‌نویسد: «قمه زدن و بلند کردن طبل و شیپور از ارتدکس‌های قفقاز به ایران سرایت کرد و چون روحیه مردم برای پذیرش آن آمادگی داشت هم‌چون برق در همه جا دوید».

مبارزه آیت‌الله خامنه‌ای

آیت‌الله خامنه‌ای در سخنرانی در کهگیلویه و بویر احمد در جمع روحانیون در ماه محرم سال 1373 در این‌باره گفت:

«من حقیقتاً هر چه فکر کردم دیدم نمی‌توانم این مطلب [قمه‌زدن] را که قطعاً یک خلاف و یک بدعت است به اطلاع مردم عزیزمان نرسانم. این کار را نکنند. بنده راضی نیستم. اگر کسی تظاهر به این معنا کند که بخواهد قمه بزند من قلباً از او ناراضی‌ام. این را من جداً عرض می‌کنم. یک وقت بود در گوشه و کنار چند نفر دور هم جمع می‌شدند و دور از انظار عمومی‌مبادرت به قمه‌زنی می‌کردند و کارشان تظاهر، به این معنا که امروز هست، نبود. کسی هم به خوب و بد عمل‌شان کار نداشت؛ چرا که در دایره محدودی انجام می‌شد. اما یک وقت بناست که چند هزار نفر ناگهان در خیابانی از خیابان‌های تهران یا قم یا شهرهای آذربایجان و یا شهرهای خراسان ظاهر شوند و با قمه و شمشیر بر سر خودشان ضربه وارد کنند. این کار قطعاً خلاف است. امام حسین (ع) به این معنا راضی نیست. من نمی‌دانم کدام سلیقه‌ها و از کجا این بدعت‌های عجیب و خلاف را وارد جوامع اسلامی‌ و جامعه انقلابی ما می‌کنند».