«کلاله» در-ارث– چیست؟
«وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَهً أَوِ امْرَأَهٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ»
یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّـهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلَالَهِ ۚ إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَکَ ۚ وَهُوَ یَرِثُهَا إِن لَّمْ یَکُن لَّهَا وَلَدٌ ۚ فَإِن کَانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَکَ ۚ وَإِن کَانُوا إِخْوَهً رِّجَالًا وَنِسَاءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنثَیَیْنِ ۗ یُبَیِّنُ اللَّـهُ لَکُمْ أَن تَضِلُّوا ۗ وَاللَّـهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ﴿١٧۶﴾نساء
«کَلالَه» در اصل معنى مصدرى دارد و به معنى «کَلال» یعنى از بین رفتن قوت و توانائى است.
ولى درآیه به خواهران و برادرانى که از شخص متوفى ارث مى برند گفته می شود.
شاید تناسب آن این باشد که برادران و خواهران جزء طبقه دوم ارث هستند، و تنها با نبودن پدر و مادر و فرزند، ارث مى برند، و چنین کسى که پدر و مادر و فرزندى ندارد، قدرت و توانائى خویش را از دست داده، لذا به آنها «کَلالَه» گفته مى شود.
«راغب» در کتاب «مفردات» مى گوید: «کَلالَه» به ورّاث ـ غیر از پدر و فرزند ـ گفته مى شود.
و «ابن عباس» گفته: به جز فرزند به سایر ورّاث «کَلالَه» مى گویند.
و در روایتى که از پیامبر(ص) نقل شده، آن حضرت در پاسخ این سوال که: «کلاله چیست»؟ فرمود: «مَنْ ماتَ وَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لا والِد»
«کَلالَه» عنوانى است براى شخصى که از دنیا رفته، در حالى که نه پدر و مادرى دارد و نه فرزند
«کَلالَه» اسم میت است
چرا قرآن به جاى بردن نام برادر و خواهر این تعبیر (کلاله) را انتخاب کرده؟
شاید به خاطر آن است که این گونه افراد که: نه پدر و مادر دارند و نه فرزندى، مراقب باشند اموال آنها به دست کسانى خواهد رسید که نشانه ناتوانى او هستند.
و بنابراین، پیش از آن که دیگران از آن استفاده کنند، خودشان آنها را در موارد ضرورى تر و لازم تر، در راه کمک به نیازمندان و حفظ مصالح اجتماعى صرف کنند.[آیت الله مکارم شیرازی]
کَلالَه به معنای وارثانی است که فرزند و پدر در میانشان نباشد. کلاله در اصل به معنی احاطه است، تاج را از آن جهت اکلیل گویند که سر را احاطه می کند. پدران و فرزندان را لصیق میت گویند که ملاصق میت اند، و خواهران و برادران را کلاله گویند که در اطراف میت قرار دارند و او را احاطه کرده اند.
در اصطلاح فقه،کلاله برادر و خواهر متوفّی است
خواه پدری تنها، یا مادری تنها، یا پدری و مادری، که روی هم، کلالات ثلاث خوانده می شوند.
برادر و خواهر پدری را «کلاله ابی»
برادر و خواهر مادری را «کلاله امّی»
برادر و خواهر پدر و مادری را «کلاله ابوینی» گویند.
در قرآن کریم در دو مورد از کلاله یاد شده است:
«وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَهً أَوِ امْرَأَهٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ»
«و اگر مردی بوده باشد که کلاله (خواهر یا برادر) از او ارث میبرد، یا زنی که برادر یا خواهری دارد، سهم هر کدام، یک ششم است »
«یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللّهُ یُفْتیکُمْ فِی الْکَلالَهِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ وَ هُوَ یَرِثُها إِنْ لَمْ یَکُنْ لَها وَلَدٌ فَإِنْ کانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثانِ مِمّا تَرَکَ وَ إِنْ کانُوا إِخْوَهً رِجالاً وَ نِساءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اْلأُنْثَیَیْنِ»(۳)
«از تو (در باره ارث خواهران و برادران) سؤال میکنند، بگو: خداوند، حکم کلاله (خواهر و برادر) را برای شما بیان میکند: اگر مردی از دنیا برود، که فرزند نداشته باشد، و برای او خواهری باشد، نصف اموالی را که به جا گذاشته، از او (ارث) میبرد؛ و (اگر خواهری از دنیا برود، وارث او یک برادر باشد،) او تمام مال را از آن خواهر به ارث میبرد، در صورتی که (میّت) فرزند نداشته باشد؛ و اگر دو خواهر (از او) باقی باشند دو سوم اموال را میبرند؛ و اگر برادران و خواهران با هم باشند، (تمام اموال را میان خود تقسیم میکنند؛ و) برای هر مذکّر، دو برابر سهم مؤنّث است»
تذکر نکته ی مهمی در اینجا ضروری است و آن اینکه معنای اینکه یک خواهر نصف را و دو خواهر ثلثین را اخذ می کند این نیست که باقی مال میت بدون وارث می ماند بلکه نصف را از باب سهم خودش و باقی را از باب رد می برد و همین حکم در باره ی اختین هم جاری است.
۲٫ کلاله؛ یعنی میّتی که وارثان او برادران و خواهرانش باشند. به تعبیر دیگر؛ میّتی که ورثه نزدیک؛ مانند پدر، مادر و اولاد نداشته باشد.[۴]
هر دو معنای کلاله با هم هماهنگی دارند و معنای آیه مشخص است و مشکلی به لحاظ معنایی برای آیه وجود نخواهد داشت.[۵]
۳٫ تعداد معدودی از مفسران شیعه نیز گفتهاند: کلاله به کسی گفته میشود که تنها پدر و فرزند نداشته باشد.[۶]
اما در اینکه چرا قرآن به جاى نام بردن از برادر و خواهر تعبیر «کلاله» را انتخاب کرده، شاید به این جهت باشد که اینگونه افراد که نه پدر و مادر دارند و نه فرزندى، مراقب باشند که اموال آنها به دست کسانى خواهد رسید که نشانه ناتوانى او هستند و پیش از آنکه دیگران از آن استفاده کنند خودشان آنها را در موارد ضروریتر و لازمتر، در راه کمک به نیازمندان و حفظ مصالح اجتماعى صرف کنند.[۷]
این اختلاف نظر در معنای کلاله، میان اهل سنت نیز وجود دارد. معنای اول و دوم که ذکر شد پیروانی در میان اهل سنت دارد. [٨] البته تفسیر سوم در میان آنها پیروان بیشتری داشته و برخی از آنان در تأیید کلام خود روایات مختلفی از ابوبکر و … نیز نقل کردهاند.[۹] همچنین برخی نیز ادعا کردهاند که بیشتر صحابه بر همین معنای سوّم نظر دادهاند.[۱۰]