تکامل انسان یا فرگشت یا برآیش (یا بهگونه ویژهتر تکامل زیستی یا اندامی) عبارت است از دگرگونی در یک یا چند ویژگی فنوتیپی موروثی که طی زمان در جمعیتهایی از افراد رخ میدهد. این ویژگیهای فنوتیپی، که از نسلی به نسل بعد منتقل میشوند؛ صفات ساختاری، بیوشیمیایی و رفتاری را تعیین میکنند. وقوع تکامل منوط به وجود بستری از گوناگونی ژنی در جمعیت است. این بستر ممکن است از جمعیتهای دیگر تأمین شود؛ که به شارش ژن شهرت دارد.
همچنین ممکن است گوناگونی ژنی از درون جمعیت، با سازوکارهایی چون جهش یا نوترکیبی پدید آید. با توجه به اینکه ویژگیهای فنوتیپی متفاوت، احتمال بقا و تولیدمثل را تحت تأثیرات متفاوتی قرار میدهند؛ انتخاب طبیعی میتواند سبب فراگیری ژنوتیپهای جدید در خزانهی ژنی شود؛ و چهرهی فنوتیپی جمعیت را به تدریج تغییر دهد. انتخاب جنسی ممکن است به همهگیری ژنهایی ختم شود که نقش مثبتی در افزایش بقای جاندار نداشته باشند؛ و دیگر سازوکارهای تکاملی همچون همبستگی ژنی و رانش ژن، ممکن است ژنهایی را انتخاب کنند که امتیاز مستقیمی برای بقا یا تولیدمثل جاندار ارائه نمیدهند.
در ادامه با ما همراه باشید تا شما را با ۶۷ حقیقت جالب درباره نظریه تکامل انسان و حیوانات آشنا سازیم:
۱.یک نکته بسیار جالب و عجیب تکامل انسان ایناست که همهی انسانها در داخل رحم دم در میآورند که در نهایتا پیش از تولد از بین میرود.
۲. اکثر آدمها تا حدود ۱۰.۰۰۰ سال پیش که یک جهش ژنتیکی منحصر به فرد اتفاق افتاد چشمانی قهوهای داشتند و این اتفاق چشمان آنها را از قهوهای به آبی تغییر داد. تقریبا ۸٪ از جمعیت جهان امروزه چشمانی آبی رنگ دارند.
۳. انسانهای اولیه مذکر آلت تناسلیشان را در فنرهای سفتی میپیچیدند. نظریه پردازان معتقدند این فنرها احتمالا به برتری اسپرم یک مرد بر رقبایش کمک میکرده است.
۴. داخل بدن بعضی از نهنگها و دلفینها استخوانهای کوچکی وجود دارد که نشان میدهد آنها زمانی در انتهای بدن خود پا داشتهاند و نیاکان آنها روی زمین راه میرفتهاند. این موضوع گاهگاهی با ظاهر شدن بالههای کوچک در قسمت انتهای بدن آنها خود را به اثبات میرساند.
۵. پرندگان از دایناسورها تکامل یافتند و هر دو آنها از نوادگان خزندگان هستند. نزدیکترین خویشاوند خزندهی زنده که میتوان آنها را به پرندگان نسبت داد کروکودیلها هستند.
۶.گونههایی هابیت-مانند از انسانها حدودا ۱۸.۰۰۰ سال پیش میزیستهاند. آنها جثهای به اندازهی بچههای سه سالهی امروزی داشتند و همزمان با فیلهای کوچک و مارمولکهای سه متری زندگی میکردند.
مطلب مرتبط: تکامل زیستی انسان :۵ ایده بزرگ در مورد این که ما که هستیم؟۷.به خاطر تکامل، بسیاری از حیوانات هر ساله صدها تخم میگذارند تا مطمئن شوند حداقل چند تا از آنها به بزرگسالی میرسند. اگر تمام قورباغههای کوچک نجات پیدا میکردند و زنده میماندند مردم جهان تا زانو در قورباغهها فرو میرفتند.
۸. بعضی از آدمها هنگام ترس یا احساس اضطراب فکر میکنند نیاز است پاهایشان را بلند کنند یا به یک موقعیت مرتفعتر بروند. زیست شناسان تکاملی مدعی هستند این یک رد باقیمانده از زمانی است که پستانداران هنگام مواجه با خطر به بالای درخت پناه میبردند.
۹. به لحاظ فیزیکی، بدن انسان ظاهرا طی ۵۰.۰۰۰ سال گذشته تغییرات بسیار کمی داشته است. با وجود این بهبود در رژیم غذایی، طول عمر را افزایش داد، و پیشرفتهای بیوتکنولوژی ممکن است آغاز تسریع فرایند تکامل انسان باشند.
۱۰.بعضی از دانشمندان معتقدند که اگر انسانها در سیارات دیگری سکونت میکردند، این ساکنین با شرایط زیست محیطی جدیدی روبرو میشدند مانند جاذبه و اکسیژن کم. در طی قرنها، ساکنین و سیارهها و حیواناتی که با خود میبرند تکامل پیدا خواهند کرد تا ظاهر و رفتاری متفاوت داشته باشند.
۱۱.بعضی از مارها استخوان ران دارند، که نشان میدهد آنها زمانی مانند خویشاوندان نزدیک خود، مارمولکها، چهارپا بودهاند.
۱۲. بر خلاف آنچه تصور میشود، اصطلاح «بقای اصلح» توسط داروین (۱۸۰۹-۱۸۸۲) به عنوان خلاصهی تئوریاش ارائه نشده است. بلکه هربرت اسپنسر فیلسوف (۱۸۲۰-۱۹۰۳) این اصطلاح را خلق کرد.
مطلب مرتبط: ۱۰ ابر انسان با ظاهر عادی ولی قدرت خارق العاده۱۳. داروین معتقد نبود که انسان از نسل میمونها به وجود آمده است. بلکه او فقط چنین نوشته بود که، میمونها، و انسانها نیای مشترکی دارند.
۱۴. تقریبا ۵۵۰ میلیون سال پیش، انسانها با نیزک (نوعی جاندار طنابدار دریایی شبیه به ماهی) نیای مشترکی داشتند.
۱۵. به قدری تنوع ژنتیکی در جانوران زیاد است که اگر یک جفت جانور بتوانند ۱.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰.۰۰۰ فرزند تولید کنند تنها ممکن است دو مورد از آنها ژنهای یکسانی داشته باشند. این تنوع ژنتیکی بین افراد کلید نحوهی تکامل گونهها است.
۱۶.تاریخ سکسکه ممکن است به نیاکان آبزی ما برگردد. این جانوران اکسیژن بلعیده شده را به شکل تودههای هوای لرزان به سمت ماهیهای دیگر پرتاب میکردند. این کار میتواند باعث اسپاسم دیافراگم شود، که باعث سکسکه میگردد.
۱۷.هشتاد و پنج درصد از جمعیت جهان نمیتوانند گوش خود را تکان دهند یا ماهیچههای لالهی گوشی که گوش بیرونی را احاطه کرده است کنترل کنند. دانشمندان معتقدند که این ماهیچه به نمونهّهای نخستین بشر اجازه میداده است گوشهایش را در جهتهای مختلف تکان بدهد و مکان برخاستن صدا را تشخیص دهد. وقتی که زندگی گروهی را آغاز کردند دیگر نیازی به تکان دادن گوشها نداشتند.
مطلب مرتبط: ۸ جهش ژنتیکی که به شما قدرت برتر میدهند۱۸. بر اساس تحقیقات پیو، مردها تا حدودی نسبت به زنها بیشتر متمایل هستند بگویند انسانها و حیوانات در گذر زمان تکامل یافتهاند. جوان ترها نسبت به نسل پیرتر بیشتر با تکامل انسان موافق هستند. به علاوه کسانی که تحصیلات رسمی و آکادمیک بیشتری دارند از کسانی که سواد کمتری دارند بیشتر با تکامل انسان موافق هستند.
۱۹. ۳۱٪ ژنهای انسان با ژنهای مخمر مشترک است، تک سلول زندهای که هر ۹۰ دقیقه یکبار تکثیر میشود. ژن آنها ۵۰٪ با ژنهای یک موز یکسان است.
۲۰. حنجرهی پایین افتاده، که به انسان توانایی صحبت کردن میدهد، تقریبا ۳۵۰.۰۰۰ سال پیش تکامل پیدا کرد. انسانها همچنین دارای یک استخوان لامی پایین آمده نیز هستند که به آنها توانایی ادا کردن کلامت را میدهد. در مقابل، مثلا حنجرهی یک شامپانزه، در جایگاه بالاتری از گلو نسبت به انسانها قرار دارد.
۲۱. تکامل به ندرت خط سیری مستقم از گونههایی به گونههای دیگر را دنبال میکند. بلکه، بیشتر شبیه درختی است با شاخههای فراوان. بعضی از این شاخهها به شاخههای جدید منتهی میشوند، در حالی که بعضی دیگر متوقف میشوند.
۲۲. تغییرات در لگن خاصرهی انسانها برای آنها امکان راه رفتن روی دو پا را فراهم آورد و زایمان فرزند را در آنّها به طرز غیرمعمولی از سایر حیوانات خطرناکتر ساخت. به علاوه، قوس کمر که به حفظ تعادل انسانها کمک میکند، نسبت به درد و صدمه آسیبپذیرتر است.
مطلب مرتبط: ۴۱ حقیقت جالب در مورد قلب انسان که نمیدانستید۲۳. دو سانتیمتر مربع از پوست انسان به طور متوسط به اندازهی یا بیشتر از سایر گونههای نخستین فولیکولهای تولیدکنندهی مو دارد. تفاوت آن است که موی انسان نازکتر، کوتاهتر، و روشنتر است.
۲۴. با آن که سایر گونههای نخستین بشری نیز انگشت شستی انعطاف پذیر داشتهاند، اما انسانها منحصر به فرد هستند چون میتواند شستشان را در کل محیط کف دست بچرخانند و با آن انگشت انگشتری و انگشت کوچک را لمس کنند. انسانها همچنین میتوانند انگشت انگشتری و انگشت کوچک را به سمت بیخ انگشت شست خم کنند. این کار به انسانها این توانایی را میدهد که قدرت و مهارت کافی برای گرفتن ابزارهای مختلف را داشته باشند.
۲۵. چارلز داروین وقتی در جزایر گالاپاگوس بود تئوری تکامل انسان و حیوانات را ننوشت. بلکه ایدهی آن، بعدا، پس از بازگشتش از سفر به دهن او رسید.
۲۶. پیشرفت لباس پوشیدن انسانها بر تکامل سایر گونهها نیز تاثیر گذاشته است. به عنوان مثال، برخلاف سایر انواع شپشها، شپش بدن به لباس میچسبد نه به مو.
۲۷. زیستشناسان حوزهی تکامل فرضیهای دارند بر این مبنا که گونهّهایی که با هم به جای رقابت همکاری میکنند برای شباهت داشتن ارزش قائل هستند، و همین امر به سلطهی راست دستها در جهان منجر شده است. چپ دستان فقط ۱۰ درصد از جمعیت عادی را تشکیل میدهند؛ اما ۵۰٪ از قهرمانان نخبه جزو این گروه هستند.
۲۸. محققان معتقدند کشف آتش بر تکامل انسان تاثیر گذاشته است. آتش امکان پختن غذا را برای انسانها فراهم آورد، که جویدن و هضم غذا را آسان تر میکرد – و به نوبهی خود باعث کوچک شدن دندانها و اندازهی دل و رودهی انسانها شد.
مطلب مرتبط: ۴۰ حقیقت جالب در مورد پرده بکارت یا هایمن که حتما باید بدانید۲۹. با وجود اینکه اکثر حیوانات تا زمان مرگ به تولید مثل ادامه میدهند، ولی انسان میتواند تا ساله اپس از توقف تولید مثل همچنان به زندگی خود ادامه دهد. دانشمندان بر این عقیدهاند که دلیل به ثمر رسیدن خانوادهی زنان این است که سالها پس از توقف بچه دار شدن به زندگی خود ادامه میدهند.
۳۰. تئوری تکامل سه بخش اصلی دارد: ۱) این امکان برای دیانای یک اندامگان وجود دارد که تغییر کند یا دچار جهش ژنتیکی شود؛ ۲) تییر مضر، مفید، یا خنثی است؛ و ۳) بعد از یک دورهی زمانی طولانی، جهشهای ژنتیکی باعث به وجود آمدن گونههای جدید میشوند.
۳۱. جهشهای ژنتیکی با فراهم آوردن ژنهای جدید در خزانهی ژنی یک گونه، به تکامل انسان کمک میکنند. عوامل بسیاری باعث جهش دیانای میشوند، من جمله پرتو ایکس، پرتوهای کیهانی، تشعشعات هستهای، و واکنشهای شیمیایی تصادفی در یک سلول.
۳۲. در ۱۸۶۱، فسیل یک پرندهی اولیه به نام آرکئوپتریکس (کهنبال) در آلمان کشف شد. این جانور چیزهایی شبیه پر و یک دم دراز استخوانی دارد. دانشمندان معتقدند که این فسیل پرندهها و خزندگان را به هم ارتباط میدهد و اولین مدرک مستدل برای اثبات نظریه تکامل داروین بود.
۳۳. در دههی ۱۹۷۰، ارنست هائکل، زیستشناس و طبیعتگرای آلمانی، ایدهای به نام «تکامل به عنوان پیشرفت» را بنیانگذاری کرد که بر این اصل استوار است: تمام طبیعت به سمت یک هدف نهایی در حرکت است: انسان.
مطلب مرتبط: ۵۰ حقیقت شگفت انگیز در مورد واژن۳۴. نظریهی تکامل مدرن چنین تشخیص میدهد که تکامل همیشه به معنی پیشرفت نیست. اگر محیط زیست تغییر کند، حیوانات پیشرفتهتر ممکن است بمیرند در حالی که خویشاوندان کمتر پیشرفتهی آنها جان سالم به در خواهند برد.
۳۵. داروین اولین کسی نبود که نظریهی تکامل را ارائه کرد. دستاورد واقعی او آن بود که توانست مفهوم منسجمتری برای تکامل انسان ارائه کند که بر پایهی اطلاعات دقیق بسیاری بود.
۳۶. در انقلاب فرانسه، از یک نظریهی تکامل (توسط جان باپتیست لامارک) برای به چالش کشیدن قدرت کلیسا و پادشاه استفاده میشد. انگلستان هم از ترس شیوع شورشهای مشابه، پدیدهی تکامل را یک ایدهی رسواییآور خواند.
۳۷. دانشمندان معتقدند شامهی پرک (پلک سوم در بعضی از جانوران) (بافت صورتی کوچک در گوشهی چشم انسان) بقایای پلک سوم در انسان است، به مانند پلکی نیمهشفاف که در پرندگان، خزندگان، ماهی، و سایر پستانداران وجود دارد. از این پرک برای محافظت چشم یا مرطوب کردن آن استفاده میشود.
۳۸. کشف دیانای محکمترین مدارک را برای تکامل زیستی فراهم میآورد. با مقایسهی ژنومهای جانداران مختلف و مشاهدهی تغییرات در کدگذاری ژنها، دانشمندان میتوانند پی ببرند گونههای متفاوت چقدر به یکدیگر نزدیک هستند و مشخص کنند چه مدت پیش یک نیای مشترک در جهان میزیسته است.
۳۹. تقریبا ۴۳٪ از جمهوریخواهان و ۶۷٪ دموکراتها به تکامل باور دارند.
مطلب مرتبط: ۷۷ حقیقت عجیب و جالب درباره مغز انسان۴۰. دانشمندان معتقدند که دندان عقل و آپاندیس «امکانات» باقیمانده از زمانی هستند که انسانها گیاهخوار بودند. با تغییر رژیم غذایی بشر، این اعضای زائد کارائی خود را از دست دادهاند.
۴۱. اصطلاح «دیانای ناخواسته» به بخشهایی از دیانای ارجاع دارد که بیرمز هستند – یا، به عبارت دیگر، پروتئین را رمزگذاری نمیکنند. دانشمندان متذکر میشوند که تکامل در هم و برهم، ناقص، و ناکارآمد است و در نتیجه، به توالی دیانای با درجههای متفاوتی از کارکرد یا بدون کارکرد منتج میشود. در ژنوم انسان، تقریبا تمام (۹۸٪) دیانای بیرمز است.
۴۲. بر اساس تحلیل مرکز تحقیقات پیو، از هر ۱۰ آمریکایی ۶ نفر قبول دارند که انسان و سایر حیوانات در طول گذر زمان تکامل پیدا کردهاند. و یک سوم ایدهی تکامل را رد میکنند.
۴۳.خرسها، شیرهای دریایی، و سگها گوشتخوارانی بسیار نزدیک به هم هستند اما نسبت به گربهها و کفتارها در شاخهی متفاوتی از شجرهی تکاملی قرار دارند.
۴۴. ماهیچهی کفپایی توسط حیوانات برای گرفتن و کنترل اشیا با پاهایشان استفاده میشود. به عنوان مثال، به نظر میرسد میمونها قادر هستند از پاهایشان درست به اندازهی دستهای خود استفاده کنند. اما، در انسانها، این ماهیچه آنقدر توسعه نیافته است که پزشکان اغلب وقتی به بافتی برای بازسازی سایر قسمتهای بدن نیاز دارند آن را بر میدارند. حدود ۹٪ از انسانها بدون این ماهیچه به دنیا میآیند.
مطلب مرتبط: ۱۰ تفاوت بین مغز زنان و مردان را بدانید۴۵. پلاتیپوس (ارنیترنگ) اولین شاخهی پستانداران شکل گرفته از خزندگان است. این جانور تخم میگذارد اما مانند پستانداران شیر دارد. همچنین به صورت مستقل از نیاکانش توانایی تولید سم نیز در این جانور با تکامل شکل گرفته است.
۴۶. در مقایسه با سایر پستانداران انسانها موی بسیار کمی دارند. محققان معتقدند که انسانها در این ویژگی تکامل پیدا کردهاند چون: ۱) جستجوی غذا در آبهای کم عمق را آسانتر میکرد، ۲) به انسانها کمک میکرد در دشتهای داغ سریعتر گرما را از دست بدهند، و ۳) به کاهش تعداد انگلها بر روی بدن کمک میکرد.
۴۷. تکامل بشر ۵ میلیون سال طول کشیده است. انسان امروزی، یا هومو ساپینها (انسان خردمند)، ۲۵۰.۰۰۰ سال پیش به وجود آمدند. تا ۲۵.۰۰۰ سال پیش، انسانها در کنار نئاندرتالها زندگی میکردند، که قویتر و زمختتر بودند. دانشمندان مطمئن نیستند چه بر سر نئاندرتالها آمده باشد.
۴۸. تکامل گوش پستانداران را میتوان به روشنی از طریق فسیل ماهیها، دوزیستان، و خزندگان ردیابی کرد. پستانداران سه استخوان کوچک در گوش میانی خود دارند که در ماهیهای اولیه به شکل استخوانهای فک بوده است. در گذر زمان، شکل و کارایی آنها عوض شد، آب رفتند و از فک دور شدند. این باعث میشود پستانداران حس شنوایی اعلایی داشته باشند.
۴۹. ماداگاسکار ۱۶۵ میلیون سال پیش از آفریقا جدا شد، که قبل از تکامل پستانداران بسیار بزرگ آفریقا مانند فیلها و زرافهها بود. از این رو، فیلها و زرافهها در ماداگاسکار زندگی نمیکنند. به نظر اسب های آبی تنها پستانداران بزرگی هستند که با شنا کردن خود را به ماداگاسکار رساندهاند.
مطلب مرتبط: ۲۵ حقیقت جالب درباره خورشید گرفتگی (کسوف) که نمی دانستید۵۰. نهایتا نسب هر موجود زندهای را میتوان به نیای او، یعنی باکتری که میلیاردها سال پیش وجود داشته است، نسبت داد.
۵۱. انگشت شست پاندا در واقع یک استخوان مچ بزرگ شده است که تکامل پیدا کرده است تا پاندا را قادر سازد بتواند غذای مورد علاقهاش – بامبو- را در دست بگیرد.
۵۲. کشیده شدن لبها به هنگام عصبانیت یکی از باقیماندههای فرایند تکامل انسان است. این اولین حرکت برای نشان دادن دندانها به یک مزاحم است و میتوان آن را در گرگها، خرسها، و شامپانزهها نیز مشاهده کرد.
۵۳. خرسها به مدت میلیونها سال دندان نداشتند، اما دانشمندان در جنین مرغهای جهش یافته آن را مشاهده کردهاند. محققان معتقدند که مرغها برای منقار درآوردن دندانهای خود را از دست داده اند- با این حال هنوز هم پتانسیل دندان درآوردن دارند.
۵۴. محققان مطمئن نیستند که آیا انسانها همچنان در حال تکامل هستند یا به نقطه اوج تکامل خود رسیدهاند.
۵۵. وقتی دو دسته از موجودات زندهی یکسان آن قدر از هم دور میشوند که دیگر نمیتوانند با هم پرورش پیدا کنند گونهی جدیدی به وجود میآید.
۵۶. زیست شناسان تکاملی متذکر میشوند که یک چهرهی متقارن در سرتاسر جهان از جذابیت بیشتری برخوردار است چون تقارن نشان دهندهی ژن خوب برای تولید مثل سالم است.
مطلب مرتبط:۲۵ افسانه و واقعیت دیوانه کننده درباره مصر۵۷. بر اساس نظر زیست شناسان تکاملی، زنان بیشتر به مردانی که فک بزرگ و ابروهای برجسته دارند جذب میشوند که این ویژگیها به خاطر تستسترون بالا در آنها شکل گرفته است. مردان به زنانی با چانههای مشابه موردی که ذکر شد و ابروهایی کمپشتتر جذب میشوند که این ویژگیها نشان دهندهی سطح استروژن بالا در زنان است.
۵۸. در یکی از مطالعات انجام شده دریافتند مردانی که گرسنه هستند زنانی با وزن بیشتر را ترجیح میدهند. محققان معتقدند این امر به خاطر یک پاسخ تکاملی به کمبود منابع رخ میدهد؛ به عبارت دیگر، زن سنگین وزنتر نمایانگر دسترسی به منابع بیشتر، مانند غذا، است.
۵۹. در طول تاریخ، مردان همواره زانی با اندامی به شکل ساعت شنی را ترجیح دادهاند. محققان بر این باور هستند که این ویژگی محصول تکامل انسان است چون نسبت کمر به باسن (WHR) شاخصی برای سلامتی در زمینهی تولید مثل است.
۶۰. مطالعات علمی نشان دادهاند که سرخ شدن با انتقال این پیام که شخص شرمنده یا غذرخواه است به کاهش پاسخهای خشونتآمیز کمک میکند. مطالعات نشان میدهند که سرخ شدن همدردی را بر میانگیزد، که به زنده نگه داشتن فرد کمک میکند. انسانها تنها حیواناتی هستند که میتوانند (از خجالت) سرخ شوند.
۶۱.خرطوم فیل مثال حیرت انگیزی از فرایند تکامل است. ترکیبی از بینی و لب بالایی است که با بلندتر شدن نیاکان این فیلها اندازهاش بیشتر شد. با توجه به سر سنگینی که دارند، فیلها برای آن که بتوانند به زمین برای خوردن غذا یا نوشیدن آب دسترسی داشته باشند به راه سادهای نیاز داشتند.
مطلب مرتبط: ۵۰ حقیقت جالب درباره ایران۶۲. شواهد مربوط به تکامل انسان همواره در حال جمعآوری و آزمایش هستند؛ در نتیجه، دانشمندان بر این نظر هستند که تکامل هم واقعیت است و هم نظریه.
۶۳. محققان معتقدند که سیخ شدن مو نشانهای باقیمانده از موهایی است که در روزگار نخستین بشریت تمام بدن انسان اولیه را میپوشانده است.
۶۴. فسیل تیکتالیک گذار بین ماهی و چهاراندامان را نشان میدهد. این «ماهی گوشتیباله» مچ دست و انگشتی داشته است که آن را قادر میساخته است خودش را با فشار بر بالهها به سمت بالا بکشد. سوراخهای روی سر او نشانگر آن است که ممکن است از طریق ششهای اولیه هوا را تنفس میکرده است.
۶۵. اصطلاح «تکامل» از کلمهی لاتین evolutionem به معنی «باز کردن» یا «باز کردن چیزی که لوله شده است» گرفته شده است.
۶۶. دانشمندان بر این باورند که موی سرخ و پوست زرد کم رنگ از مزیتهای تکاملی در شمال اروپا بود چون به انسانها کمک میکرد ویتامین D را راحتتر سنتز کنند.
۶۷. هرچند منبع نظریه تکامل مدرن کتاب چارلز داروین – «در بارهی خاستگاه گونهها» (۱۸۵۹)- است، کلمهی «تکامل» حتی یک بار هم در این کتاب به چشم نمیخورد.
ترجمه: تحریریه سایت کسب و کار بازده – کامروا ابراهیمی
منبع: factretriever