معرفی اولین جت‌های مسافربری تاریخ (قسمت اول)

در دههٔ 20 میلادی هواپیماها رفته‌رفته به‌عنوان وسیله‌ای برای حمل‌ونقل مسافر موردتوجه قرار گرفتند که این امر زمینهٔ ساخت اولین هواپیماهای مسافربری را فراهم کرد؛ اما هواپیماهای مسافربری اولیه که همانند دیگر هواپیماهای آن سال‌ها از موتورهای پیستونی استفاده می‌کردند، بُرد پایینی داشته و ظرفیت حمل مسافر آن‌ها نیز بسیار کم بود به‌گونه‌ای که حداکثر توانایی حمل 20 تا نهایتاً 30 نفر را داشتند؛ اما اختراع موتورهای جت در سال 1939 تحول بزرگی در زمینهٔ ساخت هواپیماهای مسافربری و به‌طورکلی صنعت هوانوردی ایجاد کرد. این اختراع امکان ساخت هواپیماهای مسافربری بزرگ‌تر با ظرفیت مسافر بیشتر و بُرد زیادتر را به وجود آورد زیرا موتورهای جت قدرت و رانش بسیار بیشتری نسبت به موتورهای پیستونی داشتند. پس از اختراع موتور جت، شرکت‌های هواپیماسازی به‌سرعت اقدام به استفاده از این موتورها در هواپیماهای مسافربری کرده و تقریباً در دههٔ 50 میلادی اولین جت‌های مسافربری یکی پس از دیگری به پرواز درآمدند؛ بنابراین تصمیم داریم طی مطلبی در دو قسمت به معرفی اولین جت‌های مسافربری تاریخ بپردازیم. این هواپیماها صنعت حمل‌ونقل هوایی را متحول نموده و هواپیما را به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین شیوه‌های جابجایی مسافر مطرح کردند.

1- هاویلند کامت

کشور سازنده: بریتانیا

اولین پرواز: جولای 1949

هاویلند کامت رسماً اولین هواپیمای جت مسافربری دنیا محسوب می‌شود. این هواپیما که توسط شرکت بریتانیایی هاویلند طراحی شده و توسعه یافته بود، اولین پرواز خود را در جولای سال 1949 انجام داد. کامت به چهار موتور توربوجت ساخت هاویلند مجهز بود که گوست نام داشته و به‌صورت ادغامی درون بال‌های هواپیما نصب شده بودند. کامت که فعالیت رسمی خود را از می سال 1952 آغاز کرد، به لطف برخورداری از پنجره‌های مربعی بزرگ و کابین نسبتاً ساکت و راحت، امید زیادی به موفقیت داشت؛ اما با گذشت یک سال از آغاز فعالیت این هواپیما، مشکلات آن کم‌کم نمایان شد تا جایی که طی دوازده ماه، سه فروند کامت سقوط فاجعه‌باری داشته و نابود شدند. علت دو مورد از این سقوط‌ها شکست ساختاری ناشی از خستگی فلز در فریم هواپیما بود درحالی‌که این پدیده در آن دوران شناخته‌شده نبود. بااین‌حال کامت از سرویس خارج شده و به‌طور کامل مورد آزمایش قرار گرفت تا اینکه نهایتاً نقص‌های طراحی و ساختاری آن مشخص شد. درنتیجه، کامت با استفاده از پنجره‌های بیضی‌شکل، تقویت ساختاری و تغییرات دیگر، به‌طور گسترده‌ای بازطراحی شد. پس از این اصلاحات، نسخه‌های بهبودیافتهٔ کامت با نام‌های کامت 2 و کامت 3 ساخته شدند و هرچند هیچ‌گاه فروش این هواپیما به‌طور کامل احیا نشد ولی هاویلند در سال 1958 نسخهٔ جدیدی از آن‌را با نام کامت 4 معرفی کرد که تا 30 سال به فعالیت ادامه داد. این مدل ظرفیت حمل 80 مسافر را داشت، می‌توانست به حداکثر سرعت 840 کیلومتر در ساعت دست پیدا کند و با یک‌بار سوخت‌گیری قادر به طی 5200 کیلومتر بود. در همین حال، شرکت‌های رقیب که در حال توسعهٔ جت‌های مسافربری خود بودند، درس‌هایی که از کامت گرفته بودند را موردتوجه قرار دادند؛ بنابراین هرچند هاویلند کامت خود هواپیمای چندان موفقی نبود اما راه را برای ساخت جت‌های مسافربری هموار کرد.

2- ساد کاراول

کشور سازنده: فرانسه

اولین پرواز: می 1955

SNCASE یک شرکت هواپیماسازی فرانسوی بود که به ساخت یک هواپیمای مسافربری با استفاده از تکنولوژی تازه توسعه‌یافتهٔ جت علاقه داشت. بدین منظور این شرکت در اوایل دههٔ 50 میلادی از طریق همکاری با شرکت‌های بریتانیایی هاویلند و رولزرویس، توسعهٔ یک جت مسافربری کوچک بنام کاراول را آغاز کرد. این هواپیما در ماه می سال 1955 اولین پرواز خود را تحت هدایت و رهبری شرکت SNCASE انجام داد. هرچند کاراول اولین پرواز خود را زودتر از توپولف TU104 و بوئینگ 707 انجام داد اما چند سال بعد از آن‌ها یعنی در سال 1959 وارد خدمت شد. همچنین به دلیل اینکه شرکت SNCASE در مارس سال 1957 در شرکت فرانسوی ساد اوییشن (Sud Aviation) ادغام شد، شرکت ساد به‌عنوان سازندهٔ کاراول شناخته می‌شود. کاراول اما رسماً اولین جت مسافربری کوتاه بُرد دنیا محسوب می‌شود و همچنین اولین جت مسافربری دنیا به شمار می‌رود که موتورهای آن در قسمت انتهایی نصب شده‌اند درحالی‌که شیوهٔ طراحی بال‌های آن‌هم به‌صورت بال پایین است. ترکیب موتور عقب و بال پایین که برای اولین بار توسط ساد کاراول ارائه شد هنوز هم در جت‌های مسافربری کوچک مورداستفاده قرار می‌گیرد. پس از گذشت چند سال از آغاز فعالیت کاراول، این هواپیما به یکی موفق‌ترین جت‌های مسافربری نسل اول اروپایی تبدیل شد. این هواپیما خریداران قابل‌توجهی را از سراسر اروپا پیدا کرد و حتی به ایالات‌متحده هم راه یافت. کاراول که به دو موتور توربوجت ساخت رولزرویس مجهز بود، ظرفیت حمل 80 مسافر را داشت و می‌توانست به حداکثر سرعت 805 کیلومتر در ساعت دست پیدا کند درحالی‌که بُرد آن تنها 1700 کیلومتر بود.

3- توپولف TU104

کشور سازنده: شوروی

اولین پرواز: ژوئن 1955

در ژوئن سال 1955 یعنی تنها حدود یک ماه بعد از ساد کاراول، شرکت توپولف هم اولین جت مسافربری خود که TU104 نام داشت را به پرواز درآورد. بااین‌وجود، هرچند TU104 اولین پرواز خود را بعد از کاراول انجام داد اما چند سال زودتر از آن وارد سرویس شد و به همین دلیل پس از هاویلند کامت، دومین جت مسافربری دنیا محسوب می‌شود. توپولف TU104 حدود یک سال بعد از اولین پروازش، یعنی در سپتامبر سال 1956 فعالیت رسمی خود را آغاز کرد و از همین سال (1956) تا سال 1958 که بوئینگ 707 وارد خدمت شد، تنها جت مسافربری بود که در دنیا پرواز و فعالیت می‌کرد زیرا در آن سال‌ها هاویلند کامت به دلیل مسائل ایمنی زمین‌گیر شده بود. TU104 برخلاف کامت از دو موتور جت استفاده می‌کرد اما این موتورها همانند کامت به‌صورت ادغامی در بال‌های آن تعبیه شده بودند. این هواپیمای ساخت شوروی می‌توانست بین 50 تا 115 مسافر را حمل کرده و به حداکثر سرعت 950 کیلومتر در ساعت دست پیدا کند. البته سرعت کروز یا پیمایش TU104 برابر با 800 کیلومتر در ساعت بود و با یک‌بار سوخت‌گیری می‌توانست تنها 2750 کیلومتر را بپیماید. این جت مسافربری تا سال 1960 به تولید رسید و سپس مدل‌های TU124 و TU134 جایگزین آن شدند. از TU104 مجموعاً 201 فروند ساخته شد و نهایتاً در سال 1986 از سرویس کنار رفته و بازنشسته شد.

4- توپولف TU114

کشور سازنده: شوروی

اولین پرواز: نوامبر 1957

با دیدن تصویر این هواپیما شاید با خود بگویید که چرا هواپیمایی با موتورهای ملخی در بین جت‌ها قرار گرفته است. در پاسخ به این سؤال باید گفت توپولف TU114 از موتورهای توربوپراپ استفاده می‌کند که نوعی از موتورهای جت محسوب می‌شوند. ساختار موتورهای توربوپراپ همانند موتورهای جت است با این تفاوت که در این موتورها نیرویی که از طریق گردش توربین تولید می‌شود بجای ایجاد رانش، صرف گرداندن ملخ شده و نیروی پیش‌رانش ایجاد می‌کند. البته TU114 اولین هواپیمای مسافربری نیست که از موتورهای توربوپراپ استفاده کرده اما این هواپیما ویژگی‌های منحصربه‌فرد و قابل‌توجه زیادی دارد که موجب شده در این لیست جای گیرد. این هواپیما در زمان خودش سریع‌ترین و بزرگ‌ترین هواپیمای مسافربری دنیا بود و بیشترین بُرد را داشت. همچنین TU114 رسماً سریع‌ترین هواپیمای توربوپراپ دنیا محسوب می‌شود که حتی این رکورد را تا به امروز هم حفظ کرده است. TU114 به لطف طراحی خاص بال‌هایش موسوم به Swept Wing و همین‌طور چهار موتور توربوپراپ قدرتمند که هرکدام دو ملخ داشتند، می‌توانست به حداکثر سرعت 880 کیلومتر در ساعت دست پیدا کند که سرعت معمول هواپیماهای جت است. علاوه بر این، TU114 ظرفیت حمل حداکثر 220 مسافر را هم داشت که تقریباً از تمامی جت‌های مسافربری زمان خودش بیشتر بود درحالی‌که با یک‌بار سوخت‌گیری می‌توانست مسافتی نزدیک به 10 هزار کیلومتر را طی کند که بازهم از جت‌ها بیشتر بود. TU114 اولین پرواز خود را در نوامبر سال 1957 انجام داد و در آوریل 1961 وارد خدمت شد؛ اما با وجود برخورداری از این ویژگی‌های برجسته، TU114 نتوانست آن‌طور که باید عرض‌اندام کند چراکه در آن زمان جت‌های مسافربری به‌سرعت در حال سلطه بر آسمان بوده و هواپیماهای توربوپراپ را به حاشیه راندند. به همین دلیل از TU114 تنها 30 فروند ساخته شد. بااین‌حال این هواپیما طی 14 سال خدمت خود، سطح بالایی از ایمنی و قابلیت اطمینان را به نمایش گذاشت و بیش از شش میلیون مسافر را بدون حادثه جابجا کرد.

5- بوئینگ 707

کشور سازنده: ایالات‌متحده

اولین پرواز: دسامبر 1957

پس‌ازاینکه اروپا و شوروی جت‌های مسافربری خود را به آسمان فرستادند، ایالات‌متحده هم برای عقب نماندن از رقبا دست بکار شد و در دسامبر سال 1957 بوئینگ اولین جت مسافربری تولیدی خود بنام 707 را به پرواز درآورد. البته پروژهٔ توسعهٔ جت مسافربری توسط بوئینگ از سال 1950 آغاز شده بود اما آماده شدن نسخهٔ نهایی این هواپیما تا سال 1957 طول کشید و به همین دلیل 707 سومین جت مسافربری دنیا لقب گرفت. بااین‌حال هرچند 707 اولین جت مسافربری دنیا نبود اما اولین جت مسافربری واقعاً موفق دنیا محسوب می‌شود. همچنین 707 اولین جت مسافربری دنیا بود که از موتورهای توربوفن استفاده می‌کرد درحالی‌که موتورهای جت‌های مسافربری قبلی از نوع توربوجت بود. موتورهای 707 توسط شرکت پرت‌ اند ویتنی ساخته شده بودند. بوئینگ 707 بشدت از سوی شرکت‌های هواپیمایی سراسر دنیا مورد استقبال قرار گرفت و به همین دلیل تحولی در صنعت حمل‌ونقل هوایی ایجاد کرد. ظرفیت حمل مسافر این هواپیما در نسخه‌های مختلف به 174 تا 194 نفر می‌رسد و می‌توانست با یک‌بار سوخت‌گیری بین 6700 تا 9300 کیلومتر را طی کند. با ورود بوئینگ 707 به عرصهٔ هوانوردی، دوران در نوبت پرواز ماندن مسافران به پایان رسید و هواپیماهای مسافربری کوچک کم‌کم کنار رفتند زیرا 707 می‌توانست صدها مسافر را جابجا کند و عرض اقیانوس‌ها را با یک‌بار سوخت‌گیری طی کند؛ بنابراین رفته‌رفته اکثر خطوط هوایی جهان به 707 مجهز شدند و سفر با این هواپیما به شیوه‌ای معمول تبدیل شد. علاوه بر این، ساخت 707 بوئینگ را به یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان هواپیماهای مسافربری تبدیل کرد. موفقیت فوق‌العادهٔ 707 موجب ساخت نسخه‌ای کوتاه‌تر و با بُرد کمتر از آن با نام 720 شد که اولین پرواز خود را در نوامبر سال 1959 انجام داد. از 707 و 720 روی‌هم مجموعاً تعداد 1019 فروند ساخته شد (از 707 تعداد 865 فروند و از 720 تعداد 154 فروند). سرانجام تولید 707 نیز در سال 1979 خاتمه یافت اما از این هواپیما حتی هنوز هم به‌صورت محدود برای حمل‌ونقل بار استفاده می‌شود. راه 707 نیز طی سال‌های بعد توسط مدل‌های 727، 737 و 747 ادامه پیدا کرد.