قائم مقام مدیر حوزه علمیه قم: قبل از انقلاب، روحانی بود و مسجد؛ امروزه روحانیت به صورت گسترده در نیرو‌های انتظامی، دریایی، هوایی، سپاه و ارگان‌های مختلف حضور دارد/ این جزء آرزو‌های حوزه‌های علمیه بود/ آزادی بیان در حوزه در اوج است/ وقتی با تک تک طلاب صحبت

جماران: اخیرا آیت الله محمدجواد فاضل لنکرانی با بیان اینکه «امید در اساتید حوزه در حال از بین رفتن است»، گفته بود: «در گذشته استاد در حوزه برای تدریس خود میدان داشت و تلاش می‌کرد که خودش و دیگران را از نظر علمی ارتقاء دهد، اما امروز این مهم کمرنگ و نگران کننده شده است؛ بار‌ها این مبحث تذکر داده شده است، اما این صدا به جایی نمی‌رسد. اگر زمینه تقویت استاد در حوزه را از بین ببریم، حوزه دیگر ارزش ندارد. بقاء حوزه به این است که حداقل ۲۰درصد از دروس خارج تولید مبنا کنند.»

در همین زمینه به گفتگو با قائم مقام مدیر حوزه علمیه قم نشستیم تا دیدگاه وی در این خصوص را بشنویم.

مشروح گفت و گو با حجت الاسلام و المسلمین حمید ملکی در پی می‌آید:

اخیراً آیت‌الله فاضل اظهار کردند که مقداری روحیه امید بین اساتید حوزه کم شده است. حضرتعالی دورنمای حوزه را چگونه می‌بینید؟

کار‌های خیلی خوبی برای اساتید حوزه صورت می‌گیرد که اگر قطعی شد، ان‌شاءالله یک ماه دیگر حاج آقای اعرافی آن‌ها را بیان می‌کند. این کار برای افرادی که یه مقدار ضعف ایمان پیدا کرده‌اند، امیدآفرین است. روحیه ایثار، زهد، ایستادگی و مقاومت واقعاً در بین اساتید حوزه موج می‌زند. ممکن است در بین نسل اساتید تفاوت‌هایی وجود داشته باشد؛ با همه فشار‌هایی که روی بحث معیشت اساتید وجود دارد و اساتید می‌توانند از حوزه بروند، منصبی بگیرند، جایی مشغول شوند و درآمد خوبی داشته باشند، ولی عظمت و جایگاه حوزه و استادی را با تمام وجود حفظ می‌کنند.

ایثارگرانِ امروز ما در حوزه قم و حوزه‌های دیگر، اساتیدی هستند که با کمترین شهریه بیشترین تأثیر را در بحث تعلیم و تربیت و تألیف دارند. چون مستحضرید که در چند سال اخیر، فقه معاصر توسط همین اساتید و شاگردان آن‌ها بحث می‌شود. در حوزه، موضوعاتی تحت عنوان «مسائل مستحدثه» طرح می‌شد که قبل‌ها کمتر به آن‌ها اشاره شده بود، اما امروزه درس‌های خارج با عناوینی مثل «فقه و بانکداری»، «فقه و اقتصاد»، «فقه و هوش مصنوعی» و... ارائه می‌شود که تقریرات این درس‌ها در سایت‌های مربوطه موجود است.

این‌ها کار‌های بزرگی است و اگر اساتید حوزه مأیوس بودند، این همه تولید را نداشتیم. ما حدود ۵۰۰۰ عضو انجمن علمی در رشته‌های متنوع داریم. کسی می‌تواند عضو انجمن شود که دکترا و سطح چهار را گرفته باشد و دارای اثر و مقاله باشد. یادم است سال ۸۰ جایی مسئول بودم که یک کتابی در خصوص اسماعیلیه را فرستاده بودند تا من آن را چاپ کنم. آن زمان باید با ذره‌بین در قم می‌گشتم تا یک نفر متخصص را برای ارزیابی این کتاب پیدا کنم، اما ما امروزه در بحث‌های زیدیه، اسماعیلیه، واقفیه و بحث‌های امامت با زیرشاخه‌های آن، متخصصان فراوانی داریم. امروزه از درختواره ۴۰۰ رشته‌ای در ۱۷ دانش، ۱۰۰ رشته فعال است و در سطح ۴ و دکتری تعداد زیادی طلبه مشغول تحصیل هستند. استان‌های ما، رشته‌های تخصصی نداشت، اما امروزه در اکثر استان‌ها، رشته‌های تخصصی سطح ۳ و سطح ۴ فعال هستند.

معنی این‌ها این است که حوزه ما حوزه پویایی است. قبل از انقلاب روحانی بود و مسجد، روحانی بود و مناسبت‌ها؛ و همه طلاب در حوزه علمیه متمرکز می‌شدند، اما امروزه روحانیت به صورت گسترده در سطح بسیار وسیعی در نیرو‌های انتظامی، دریایی، هوایی، سپاه و ارگان‌های مختلف حضور دارد. این جزء آرزو‌های حوزه‌های علمیه بود تا بتواند معارف دین را به گوش همه اقشار برساند.

بنابراین، حوزه بسیار پویا و گویاست و جلو می‌رود، منتها دشمن هم فهمیده کجا را باید بزند. ریشه‌ی انقلاب از دین است و مروجان دین هم در حوزه علمیه هستند. البته اراده خدا بر این قرار گرفته است که دشمنان نمی‌توانند نور خدا را خاموش کنند، چون حوزه امتداد اهل بیت (ع) است؛ حوزه‌هایی که از زمان امام صادق علیه السلام ادامه پیدا کرده است و حوزه هزار ساله از زمان شیخ طوسی تا زمان حال، بالنده‌تر از گذشته به راه خود ادامه می‌دهد.

شما در بخش تهذیب که بودید اقدامات خیلی خوبی کردید و رویکرد فعالیت‌های شما خیلی مثبت و بالنده بود. الان که معاون آقای عراقی هستید، اولویت برنامه‌های شما چیست و احساس می‌کنید چقدر پیش رفتید و تا نقطه مطلوب چه مقدار راه دارید؟

یکی از کار‌های بسیار بزرگی که تا زمان حاج آقا اعرافی حداقل منسجم نشده بود، بحث تهیه اسناد بود. شما هر مسأله‌ای که در حوزه علمیه دارید، سند پیوستی و منطق دارد. دوره میثاق در حوزه، میز دارد و بر اساس اسناد بالادستی تدوین و تهیه شده است. درختواره رشته‌ها هم بر اساس اسناد بالادستی و مصوبات شورای عالی تهیه شده است. کار دوم بحث واسپاری‌ها یعنی تمرکزگرایی را به هم زدن است.

برای نمونه، قبلا در استان‌ها استاد درس خارج نداشتیم، اما الان بیش از ۳۰ استاد برای تدریس درس خارج در استان‌ها مجوز دارند. این‌ها مراحلی را که باید طی کنند تا اجازه تدریس درس خارج بگیرند را گذرانده‌اند. طلبه‌هایی که در درس این اساتید شرکت می‌کنند به رسمیت شناخته می‌شوند، بعد از هر سالی که تمام می‌شود امتحان شفاهی درس خارج می‌دهند و دیگر نیاز نیست که در قم متمرکز شوند و شهر‌ها خالی از روحانیت شود. این هم از کار‌های بزرگ است.

مسأله بعدی اجرای دوره‌های رشته‌ها است. ما ۱۰۰ رشته علوم اسلامی داریم که همه این‌ها تقریباً در استان‌هایی که اعلام آمادگی کردند، اجرا می‌شود. اتفاق خوبی که در اجرای این دوره‌ها شکل می‌گیرد این است که فرض کنید یک روحانی به عنوان مبلغ به شهری رفته یا به عنوان کارمند در یک مجموعه، کار آخوندی انجام می‌دهد، ولی از تحصیل بازمانده، این رشته‌های تخصصی بعد از ظهر‌ها هم برگزار می‌شود و باعث به روز شدن طلاب می‌شود. این بزرگواران ارشد یا دکتری می‌گیرند و دنبال نوشتن و مطالعه می‌شوند. این هم یکی از کار‌های خیلی بزرگی است که در دوره آیت‌الله اعرافی شکل گرفته است.

نکته بعدی بحث حمایت از اساتید است که سال‌هاست کار‌هایی انجام گرفته که من جزئیات آن را مطرح نمی‌کنم، خود آیت‌الله اعرافی این‌ها را بیان خواهند کرد. قواعد و کلیات این کار تمام شده است. اساتید بزرگوار حوزه که ۲۰ یا ۳۰ سال تدریس می‌کنند حمایت لازم صورت نگرفته است، لذا حمایت خواهند شد که اگر معادل این سال‌ها در دانشگاه بودند پروفسور می‌شدند. خدا آقای طالقانی ادیب را رحمت کند که من شاگرد ایشان بودم و مغنی را نزد وی خواندم. ایشان در ادبیات، فقه و اصول واقعاً خرّیت فن بود مخصوصاً در ادبیات، ولی حمایتی از ایشان صورت نمی‌گرفت. ما توصیه می‌کنیم که قدر معلم را بدانید و آنان را تکریم کنید. ما هم باید حمایت جدی از اساتید حوزه داشته باشیم. ان‌شاءلله خبر‌های آن را آیت‌الله اعرافی بیان خواهند کرد.

گاهی زمزمه‌های شنیده می‌شود که حوزه، اساتیدی که وابسته به گرایش‌های سیاسی خاصی مثل اصلاح طلبی باشند را نمی‌پذیرد و خیلی به آن‌ها میدان داده نمی‌شود. آیا این واقعیت دارد؟

پاسخش این است که بروید و کف میدان را ببینید؛ اساتید از همه اصناف، اقشار و سلایق در حوزه تدریس می‌کنند و درس و بحث و گفتگو دارند. به نظر من آزادی بیان در حوزه در اوج است که البته باید مقداری بیشتر دقت کنیم که این آزادی بیان، به اختلاف و شقوق منجر نشود. این مطلب درست نیست و دلیلش این است که میدان یعنی مدرسه فیضیه، مدرسه آیت‌الله گلپایگانی، مدرسه خان و مدارس دیگر را ببینید.

آنچه که بنده به عنوان مسئولی که در قم مستقر هستم، می‌بینم این است که اساتید ما مخصوصا اساتید جوان بسیار با نشاط و فعال هستند. من در مصاحبه‌ای عرض کردم که ما در حال حاضر در قم بیش از ۴۰۰۰ طلبه جوان قریب‌الاجتهاد داریم. یکی از علت‌های آن، وجود مبارک مراجع است. مراجع بزرگوار. قتی فهمیدند که برای طلبه‌ها آسیب‌هایی در بحث معیشت و ... وجود دارد و این‌ها را باید ساماندهی کرد، مراکز فقهی را تأسیس کردند. در مراکز فقهی، طلبه‌های جوان با استعداد را از آزمون‌های بسیار علمی و پیچیده عبور می‌دهند، آنان را پذیرش می‌کنند و روی این‌ها کار می‌کنند.

شما بررسی کنید و ببینید که این مراکز فقهی، سالیانه چقدر جشنواره‌ی مقالات و کتب به صورت داخلی برگزار می‌کنند. یعنی دانش‌پژوهان این مراکز به مرحله‌ای رسیده‌اند که مقاله و کتاب تالیف می‌کنند. این یک امر آموزشی است و دانش‌پژوه و محقق باید تحت آموزش قرار گیرد تا اثری بنویسد؛ لذا محقق از لحاظ ساختاری و محتوایی تسلط دارد و مطلب نویی می‌نویسد. شما آمار کسانی که مقالات علمی قابل تایید دارند را دربیاوید و کنار هم بگذارید تا ببینید آیا حاکی از یأس است یا حاکی از امید و نشاط است؟ همه جا فی‌الجمله افراد مأیوس پیدا می‌شوند. در بین صحابه پیامبر و یاران ائمه علیهم‌السلام هم بوده‌اند. شما روند را نگاه کنید؛ حوزه ۵۰۰۰ عضو انجمن علمی دارد و حوزه علمیه قم نزدیک ۴۰۰۰ استاد از سطح ۱ تا درس خارج دارد. این‌ها آیا حاکی از یأس است؟ اگر یأس بود که رها می‌کردند و می‌رفتند. البته برهه‌ای مثل کرونا آسیب‌هایی زد، ولی حرکت پویای حوزه واقعاً رو به جلو است. آثاری که در ۲۰ سال اخیر تألیف شده آثار نو، عمیق و عریقی است.

اینکه گفته می‌شود اقبال به حوزه‌ها کم شده، درست است؟

جذب به حوزه همیشه حالت سینوسی داشته است و کرونا و مباحث معیشت و جمعیت تأثیر گذاشته است. الان در استان‌ها پیام نور و دانشگاه آزاد دارید؟ متأسفانه جامعه ما رو به سمت پیری می‌رود. عمده خانواده‌ها تک فرزند یا دو فرزند هستند. این یکی از عوامل است. خانواده باید چندین فرزند داشته باشد تا یکی به دانشگاه برود، یکی به بازار برود و دیگری به حوزه برود.

با این‌که دشمن خیلی روی این موضوع مانور می‌دهد، ولی حوزه‌ها صاحب دارد، دل‌ها صاحب دارد. اوستا کریم می‌داند دل چه کسانی را به سمت حوزه‌ها بکشاند. برای نمونه تا دیپلم، حتی به مخیله ما نمی‌گنجید که به حوزه بیاییم. من به مدت ۱۰ سال مدیر مدرسه معصومیه یعنی مدیر حوزه‌ی دانشگاهیان بودم. وقتی انسان با تک تک طلاب صحبت می‌کند متوجه می‌شود که امام زمان (عج) این‌ها را انتخاب می‌کند و به این سمت می‌آورد؛ لذا من از این جهت هیچ نگران نیستم، مخصوصا گاهی یک نفر به حوزه می‌آید، اما «واحد کألف» است. برخی از افراد که وارد حوزه می‌شوند الحمدالله از لحاظ استعداد و هوش، بسیار بالا هستند. من از جهت کمیت نگران نیستم، از جهت کیفیت هم حوزه به سمت ترقی است. ان‌شاءالله کاری کنیم که حضرت امام زمان (عج) ما را دعا کند. آیت‌الله الهی -اخوی علامه طباطبایی- فرمود که من در عالم خواب حضرت را دیدم و به ایشان عرض کردم که آقا جان، ما اگر بخواهیم حاجاتی داشته باشیم و شما را قسم بدهیم تا خواسته ما را بپذیرید، شما را به چه کسی قسم بدهیم؟ حضرت فرمود: به ریزه‌خواران من قسم بدهید. من سوال کردم: آقا ریزه‌خواران شما چه کسانی هستند؟ ایشان فرمود: «شما طلبه‌ها، من غیر از شما کس دیگری را ندارم.». حوزه این است. اراده خدا برای این قرار گرفته است که «یُریدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُون» (صف/ ۸).

در پایان اگر فرمایشی دارید به عنوان حسن ختام بفرمایید.

خط امام را، خط امام را، خط امام را هیچ وقت گم نکنیم. مخصوصاً توصیه‌هایی که امام به مردم و حوزه‌های علمیه داشتند را فراموش نکنیم. توصیه می‌کنم همه ما کتاب جهاد اکبر امام را بخوانیم. من امسال جلسه‌ای در مدرسه معصومیه دارم که محور بحثم کتاب جهاد اکبر امام خمینی (ره) شد. طلبه‌ها می‌گفتند که ما از این کتاب خیلی لذت بردیم. حتی بعضی‌ها انگیزه پیدا کردند و ۲۰ جلد صحیفه نور امام را خواندند. یکی از طلاب می‌گفت که من خط به خط فرمایشات امام را فسفری کردم و تازه فهمیدم که دیر به دیدگاه‌های امام توجه کردم.

بنابراین، برای این‌که انقلاب بماند باید راز و رمز‌هایی که امام در فرمایشات‌شان مطرح کردند را دوباره احیاء کنیم.